한국   대만   중국   일본 
Abdulmo?minxon - Vikipediya Kontent qismiga o?tish

Abdulmo?minxon

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Abdulmo'minxon

Abdulmo?minxon, boburiylar davri miniatyurasi
 Buxoro xonligi xoni
Mansab davri
1598-yil fevral  ?  1598-yil iyul
O?tmishdoshi Abdullaxon II
(1583?1598)
Vorisi Pirmuhammadxon II
(1598?1599)
Toj kiydirish marosimi 1598-yil , Buxoro
  Xon Balx xonligi
Mansab davri
1582-yil sentyabr  ?  1598-yil iyul
Monarx Iskandarxon
Abdullaxon II
O?tmishdoshi Dinmuhammad Sulton
(1567?1573)
Vorisi Iskandarxon (1598)
Shaxsiy ma?lumotlari
Tavalludi 1568-yil 16-yanvar
Buxoro
Buxoro xonligi
Vafoti 1598-yil
Zomina
Buxoro xonligi
Otasi Abdullaxon II
Bu atamaning boshqa ma?nolari ham mavjud. Qarang: Abdulmo?minxon (ma?nolari) .

Abdulmo?minxon (1568?1598) ? o?zbek shayboniylar sulolasining o?n ikkinchi vakili «#Происхождение» boʻlimiga oʻtish, 1598-yilda Buxoro xonligida hukmronlik qilgan «#Хан Бухарского ханства» boʻlimiga oʻtish, Balx xonligi xoni (1582?1598) «#Хан Балхского ханства» boʻlimiga oʻtish.

Nufuzli o?zbek hukmdori Abdullaxon II ning yagona o?g?li va merosxo?ri ?Kichik xon“ faxriy unvoniga sazovor bo?lgan Abdalmo?min yoshligidan Buxoro xonligining eng yirik ma?muriy birligi ? Balx xonligini boshqargan.

Yosh Abdulmo?minxon otasining yordamisiz ham Temuriylar va Safaviylardan bosib olgan, shuningdek, otasi berib yuborgan yerlar hisobiga o?z merosi hududini kengaytirishga muvaffaq bo?ldi.

Shayboniylarga qurolli qarshilik ko‘rsatishga uringan Muhammad Zamon Mirzo ustidan bo‘lgan jangda Abdalmo‘minxonning g‘alabasidan so‘ng Temuriylarning Badaxshon va Toxaristondagi hukmronligi bir umrga yo‘qoldi.

Otasining o?limidan ancha oldin Abdulmo?minxon undan mustaqil bo?lishga intildi va bu ular o?rtasida qurolli to?qnashuvga keldi. Otasi vafotidan keyin o?zini Buxoro xonligining oliy hukmdori deb e?lon qilgan Abdulmo?minxon hokimiyatda bor-yo?g?i olti oy qola oldi va otasining sobiq sheriklari tomonidan fitna qurboni bo?lib o?ldirildi.

Kelib chiqishi [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo?minxon Abdullaxon II ning yagona o?g?li bo?lib, O?zbek xonligi asoschisi Abulxayrxonning avlodi edi. Uning nasabnomasi shunday edi [1] .

Siyosat va harbiy faoliyat [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Balx xonligi xoni [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

1582-yil 19-sentabrda Buxoro xoni Balxga hokim etib tayinlangan va 1583-yildan kechiktirmay otasining merosxo?ri deb e?lon qilingan Abdulmo?min-sulton ?kichik xon“ (kichikxon) faxriy unvoniga ega bo?lgan [2] [3] [4] . O‘shanda u 15 yoshga to‘lgan edi, shuning uchun ham amir Jankeldibiy favqulodda huquqlarga ega bo‘lib, unga otaliqda tayinlangan va Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, mamlakat boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan [5] . Balx 1598-yil vafotigacha Abdulmo?minxon tasarrufida bo?ldi [2] .

Abdulmo?minxon davrida Balx muhim hududga bo?ysungan. Uning chegarasi Amudaryo bo?ylab o?tgan, janubda appanage hududi Hindukush dovoni bilan tutashgan. Amudaryoning shimolida joylashgan Termiz va Ko?lob viloyatlari 1587-yilgacha Buxoroga bo?ysungan. 1587-yilda Hirot qo?lga kiritilib, uning Qulbobo Ko?kaldoshga berilganidan so?ng Abdullaxon II o?g?li bilan munosabatlarni yomonlashtirmaslik uchun unga Termiz va Ko?lobni berdi [6] .

Madaniy siyosat [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo?minxon davrida Balxda katta qurilish ishlari olib borildi. Balxda bo?lgan dastlabki yillari u yerda o?z mavqeini mustahkamlashga bag?ishlandi [7] . Abdulmo?minxonning asosiy yutuqlaridan biri Balx qal?alarini qayta tiklash va kengaytirishdir. U tashqi shahar devorining biroz shikastlangan, uzunligi 40 kilometrdan oshgan janubi-g‘arbiy qismini tikladi va shaharning to‘rtta darvozasidan ikkitasi: Xo‘ja Ukkash va Ushturxar [8] tikladi. Shuningdek, u Balxdagi bir qator jamoat binolari, jumladan Xoja Abu-Nasr Parsa maqbarasi-masjidi, Xoja Ukkash maqbarasi, Janbaz bobo bozori gumbazining [7] rekonstruksiya qilinishini nazorat qilgan. Tashqi shaharning shimoli-g‘arbiy burchagida Dah Shayx yoki Diha Shayx darvozasining qurilishi ham tarixchilar tomonidan Abdulmo‘minxonga tegishli [9] .

Harbiy faoliyati [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo?minxon otasining faol qurolli yordami bilan 1584-yil fevralidan boshlab Toxariston va Badaxshon [9] hisobidan Balx merosini kengaytira boshladi. 1586-yilda Xuttalyon (Ko?lob viloyati) olindi va 1589-yilga kelib shayboniylar Badaxshon va Toxaristonda temuriylar hukmronligiga chek qo?yib, ularni o?z mulklariga qo?shib olishga muvaffaq bo?ldilar [10] .

Abdullaxon II uchun Xuttalyon uchun ikki yillik va nihoyatda mashaqqatli kurashdan so?ng viloyat 1586-yil 11-iyunda Abdulmo?minxon tomonidan egallab olinadi [11] .

1586-yilda badaxshonliklar ma?lum Hasanbek Shayx Umariy va Mulla Bobo Valiy boshchiligida shayboniylarga qarshi isyon ko?tarib, ularning hokimi Shaxnazar devonini quvib chiqaradilar. Abdalmo‘minxon avvalo u yerga iqtosi bor amirlarni yubordi. Biroq ular qo?zg?olonchilarni yenga olmadi va Abdullaxon II Abdalmo?min bilan birga Badaxshonga o?zi yurishga majbur bo?ldi [12] . 1587-yilning aprelida Abdulmo?minxon Chul-i Zardakda ov qilayotganida Sulaymonshoh va Xosrov Mirzo fursatdan foydalanib, Balx merosiga muvaffaqiyatli bostirib kirishdi. Ular Xuttalyan va Talukonni osongina egallab, Qunduz atrofini talon-taroj qildilar. Kishmni Sulaymonshoh tarafdorlari egallab olishdi. So‘ng qo‘shinlarni Qunduzga boshlab borishdi. Qunduz ustidan jiddiy tahdid paydo bo?ldi, lekin Abdulmo?minxon boshchiligidagi Balxdan yordam o?z vaqtida yetib keldi. Abdullaxon II Moveronnahrdan yo?lga chiqdi. Biroq, Abdalmo‘minxon kelishidan oldin Dinmuhammad Sulton bilan birgalikda Sulaymonshoh va uning ittifoqchilariga keskin mag‘lubiyatga uchradi, ular omon qolgan Mulazim bilan Kobul tomon qochdilar. Ular endi Badaxshondagi avvalgi mavqeini tiklashga urinmadilar. Ammo ikkinchi tomondan, Sulaymonshohning nevarasi, Badaxshon va Xuttalyondagi temuriylar tarafdori Muhammad Zamon Mirzo 1589-yilda shahzoda nomiga yashirinib, Shayboniylarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Xuttalyonni qo‘lga kiritadi. Bu Shayboniylarga qurolli qarshilik ko?rsatishga uringan so?nggi temuriy edi. U mag‘lubiyatga uchradi, Badaxshonga qochib ketdi va tarixchi yozganidek, tog‘ daralarida o‘z fikrdoshlari bilan adashib qoldi [13] [14] .

Shahzoda Muhammad Zamon Mirzoning shayboniylarga qarshi kurash maydoniga chiqishi 1989-yil 13-sentabrda Boburiy Akbarning Kobulga kelishiga to‘g‘ri keldi. Akbar Badaxshon voqealari bilan qiziqdi. O?sha kunlarda Sadr Jahon bilan birga kelgan Shayboniylar elchisi Ahmadali otaliqning Muhammad Zamon Mirzo ishi to?liq yakuniga qadar kechikishi Abdullaxon II tomonidan xotirjamlik bilan chidadi. Ammo boshqa tomondan, Abdulmo?minxon juda g?azablandi va hatto Akbarga [15] o?tkir xabar yubordi.

Eronga qarshi yurishlar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Shayboniy-Safaviy munosabatlari 1588 yilda Abdullaxon II Hirotni egallaganidan keyin yana murakkablashdi.  Buning sababi Abdalmo'minxonning qizilboshlarga qarshi boshlagan yurishi edi[15].  1588?1589 yillarda u otasiga Hirotni o?n bir oylik muvaffaqiyatli qamal qilishda yordam bergan va shahar unga emas, balki amir Qulbobo Ko?keldoshga berilganidan norozi bo?lgan.[16]

 Shoh Abbos I Hirotga qarshi yurish uyushtirmoqchi bo‘ldi, lekin uni Shayboniylar qo‘lidan qaytarib ololmadi.  Ayni paytda Abdullaxon II Forsga qarshi yangi yurish tayyorlay boshladi.  Bu safar o?zbek qo?shiniga Abdalmo?minxon boshchilik qildi.  1589 yilda Shoh Abbos I oldida turgan vorislik muammosi tufayli Abdullaxon II o?z o?g?liga Xurosonning yirik shaharlariga qarshi yurish boshlashga ruxsat beradi[16].

 Hujum nishoni Mashhad edi.  1589-yil aprelda Abdalmo?minxon shaharni qamal qildi, sentabrda esa qattiq qarshilikka qaramay, shahar quladi.  U Ismoil I ning o?g?li va vorisi Tahmasp I ning suyaklarini qazib oldi. Qabr shialar tomonidan yuksak hurmatga sazovor bo?lgan Imom Rizo maqbarasi yonida joylashgan edi.  Qayta tiklanganidan keyin suyaklar kuyib, shamolga sochilib ketgan.  Abdalmo?minxon o?zining g?alabalari va Mashhadda erishgan barcha ishlari haqida shia Eronning dushmani, Usmonlilar imperiyasi sultoni Murod IIIni yozma ravishda xabardor qiladi.  Unda u Usmoniylar va Shayboniylarning Qizilbosh bid'atchilarini yo'q qilish va ziyoratchilar uchun marshrutni ozod qilishdan umumiy manfaatdorligini esladi[17][18].

 Keyingi sakkiz yil ichida viloyatning katta qismi Abdalmo?minxon tomonidan bosib olindi.  1591 yilgi yurish oxiriga kelib Shayboniylar yigirmadan ortiq muhim shahar va shaharlarni, jumladan Mashhad, Nishopur, Qof, Jom, Isfara, Sebzevar va Kayenni egallab oldilar.  O?sha yili Shoh Abbos I yuborgan qizilboshlarning harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi.  Biroq oradan bir yil o‘tib yana bir qizilbosh ekspeditsiyasi Shayboniylarni Isfara, Sabzavor va Nishopurdan quvib chiqardi.  Abdalmo'minxon oxirgi shaharni 1594 yilda qaytarib oldi.  Uning 1595-yildagi navbatdagi Xuroson yurishi Sebzevarning bir necha kunga qaytishi bilan yakun topdi, biroq boshqa yo‘l bilan unchalik muvaffaqiyatga erishmadi.[1]  Umuman olganda, Xuroson 1598 yil boshida vafot etgan Abdullaxon II vafotigacha Shayboniylar hukmronligi ostida qoldi.[16]

Shoh Abbos Ining Usmonlilar saltanati bilan urush, bosib olingan mamlakatlardagi notinchlik va tartibsizliklar bilan band bo?lganidan foydalangan Abdalmo?minxon 1590-yilda Xurosonga bostirib kiradi.  Jom, Qousiyya, Guriyan, Fushenj, Nishopur va Mashhad shaharlari bosib olindi.  Biroq Safaviylar Xurosonning bu muhim hududlarini boy berish bilan murosaga kelmadilar va Xorazm hukmdori Hoji Muhammadxon (1562?1594 va 1598?1602) bilan Abdalmo?minxonga qarshi ittifoq tuza boshladilar.  1591-yildagi muzokaralardan so‘ng ikkala tomon ham Abdalmo‘minxonga birgalikda qarshilik ko‘rsatishga qaror qildilar.  Chaman-i Bistom ittifoqchi qo'shinlarning to'planish joyi sifatida belgilandi.  Xorazm qo?shiniga Hoji Muhammadxonning o?zi boshchilik qilgan, Qizilboshlar boshiga amir Farhodxon qo?yilgan.  Ittifoqchilar birinchi bo?lib Nishopurni qamal qildilar[15].

 Abdalmo‘minxon ham uxlamagan edi.  U Badaxshon, Hisori Shodmon, Andxud, Shebergan va Balxning o?zidan qo?shin yig?a boshladi va Mashhadga majburan yurish bilan yo?l oldi, Iskandarbek Munshiyga ko?ra, Abdalmo?minxon Mauninson va Janub qo?shinlari bilan birga bo?lgan degan mish-mish tarqaldi. Turkiston Xorazmga yurish qilgan edi.  Bu Ittifoqchilar lagerida tartibsizlikni keltirib chiqardi.  Hoji Muhammadxon Qizilboshlarni Nishopur yaqinida qoldirib, Xorazmga qaytib keldi va qizilboshlar qamalni olib tashlab, o‘z hududlariga tarqalib ketishdi.  Abdalmo?minxon Nishopurda tartib o?rnatib, to?rt oylik qamaldan so?ng Isfaraga qo?shin olib boradi va uni egallaydi.  Shundan keyin Shayboniylar huzuriga Sebzevar, Mazinan, Djajerm, Shugan va Jur ham boradi.  Muvaffaqiyatdan ruhlangan Abdalmo?minxon 1592-yilda G?arbiy Eronga borishga qaror qiladi va Usmonlilar sultoni Murod III ni (1574-1595) bu yurishga tortmoqchi bo?ladi.  Ko‘rinib turibdiki, Abdulmo‘minxon Safaviylar davlatining og‘ir ahvolidan kelib chiqqan.  1590 yilda Usmonli imperiyasi bilan tinchlik shartnomasi tuzishga majbur bo?ldi, unga ko?ra Gruziya va Armanistonning sharqiy qismlari, Kurdiston, Janubiy va Shimoliy Ozarbayjon va Luriston Safaviylar davlatidan ajralib chiqdi[19].

Abdullaxon II bilan nizo [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo‘minxonning harbiy mahorati va shuhratparastligi uni Abdullaxon II vafotidan ancha oldin otasi va amirlari bilan doimiy to‘qnashuvga olib kelgan.  1596-1598 yillar orasida oltmish yoshli Xon va uning notinch o'g'li o'rtasidagi munosabatlar bir necha bor keskinlashgan.[1]  Abdalmo?minxon otasidan mustaqil bo?lishga intilayotgani aniq va ular o?rtasida qurolli to?qnashuv yuzaga kelgan edi.  Vaziyat tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar tufayli murakkablashdi: Xurosonda qizilboshlar muvaffaqiyatli hujum boshladilar, shimolda esa eng yaxshi sarkardalardan biri Abdullaxon II mag'lubiyatga uchradi[21].

Abdullaxon va Abdalmo?minxon o?rtasidagi janjal Hofiz-i Tanish Buxoriy tomonidan batafsil bayon etilgan bo?lib, “Abdulloh-noma” muallifi butunlay Abdalmo?minxon tarafida bo?lib, unga qo?yilgan barcha ayblovlarni tuhmat deb ataydi.  Unga ko‘ra, tuhmat partiyasining boshlig‘i Qulbobo Ko‘keldosh bo‘lib, oxirgi Xuroson yurishida Hirot darvozasini Abdalmo‘minxon oldida qulflab qo‘ygan.  Bu yurish oldidan Abdalmo‘minxon Balxda otasini kutib, u uchun tantanali yig‘ilish tayyorlagan edi, lekin Abdalmo‘minxonning ayblovchilari ta’sirida xon uning tashrifini bekor qildi.  Qulbobo Ko?keldoshning Abdalmo?minxonga dushmanligi sabab Abdullaxon II o?z o?g?lining xohishiga qarshi Qulbobo Ko?keldoshni Hirot hokimi etib tayinlagan edi.  Abdalmo?minxonning qasos olishidan qo?rqib, Qulbobo Ko?keldosh o?g?li bilan otasi o?rtasida janjal chiqarish uchun bor kuchini sarfladi[22].  V.V.Bartoldning yozishicha, Abdullaxon II o?z otasi Iskandarxon (1561-1583) davrida haqiqiy hukmdor bo?lgani kabi, endi Abdalmo?minxon ham qarigan otasiga nisbatan ham xuddi shunday pozitsiyani egallashni xohlardi.  Ammo Abdullaxon o?zining oliy hokimiyatiga tajovuz qilingani haqida eshitishni istamadi va faqat ruhoniylarning aralashuvi tufayli ota-bola o?rtasidagi ochiq urushning oldi olindi va Abdalmo?minxon tan olishga majbur bo?ldi[23].  Bu holatlar orasida keksa Abdullaxon II qirq yildan ortiq hukmronlikdan keyin vafot etdi[

Buxoro xonligi xoni [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo?minxonning Buxoroda qisqa muddatli hukmronligi davridagi voqealar hech bir joyda Hofiz Tanish Buxoriyning ?Abdullanoma“ tarixiy asarida bo?lgani kabi batafsil bayon etilmagan [16] .

Abdalmo‘minxon qattiqqo‘l va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga ko?ra, u qat?iy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan so?ng Samarqandda Buxoro taxtiga o?tirdi va xon taxtiga birorta da?vogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini o?limga buyurdi [17] .

Abdalmo‘minxon qattiqqo‘l va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga ko?ra, u qat?iy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan so?ng Samarqandda Buxoro taxtiga o?tirdi va xon taxtiga birorta da?vogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini o?limga buyurdi [18] .

Abdulmo?minxon hokimiyatda bor-yo?g?i olti oy turdi va 1598-yilning iyulida o?ldirilgan [17] .

O?limi [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Abdulmo?minxon 1598-yilda otasining sobiq safdoshlari o?rtasidagi fitna natijasida Zomin yaqinida o?ldirilgan [19] [20] . Abdulmo?minxonning o?limi haqidagi hikoya ?Bahr ul-asror“ [20] ning uchinchi qismini tugatadi.

Abdullaxon II va Abdulmo?minxon vafotidan so?ng shayboniylarning barcha istilolari boy berilgan, Xuroson va Xorazmdagi mulklar boy berilgan [21] [22] . Buxoroning o?zida hokimiyat yangi o?zbek sulolasi ? ayol avlodidagi Shayboniylar bilan bog?liq bo?lgan ashtarxoniylar sulolasi qo?liga o?tdi, ular hukmronligi ostida xonning avvalgi mulklarining faqat bir qismi bo?lgan [22] [23] .

O?rta Osiyo manbalari Abdulmo?minxonni doimo Movaronaxrning oxirgi shayboniylar hukmdori deb ataydilar, lekin G?. Xovors, S. Len-Poule va K. A. Bosvord, Shayboniylar tarixi Abdulmo?minxon bilan emas, balki uning amakivachchasi Pirmuhammedxon II bilan tugaydi, u Abdulmo?minxon Miyonqal?adagi qirg?indan yashirinishga muvaffaq bo?lgan [22] [24] .

Adabiyot [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

  • Ahmedov B. A., Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., T., 1985.

Manbalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

  1. ↑ ?Abd-Al-Mo?men b. Abdallah“ . Iranicaonline.org . 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
  2. ↑ 2,0 2,1 ?Abd-Al-Mo?men b. Abdallah“ . Iranicaonline.org . 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
  3. ↑ Ахмедов 1982 , s. 94.
  4. ↑ Алексеев 2006 , s. 93.
  5. ↑ Ахмедов 1982 , s. 97.
  6. ↑ O?zME . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  7. ↑ 7,0 7,1 ?Abd-Al-Mo?men b. Abdallah“ . Iranicaonline.org . 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan . Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
  8. ↑ Ахмедов 1982 , s. 25.
  9. ↑ 9,0 9,1 Ахмедов 1982 , s. 26.
  10. ↑ Ахмедов 1982 , s. 186?187.
  11. ↑ Ахмедов 1982 , s. 95?96.
  12. ↑ Ахмедов 1982 , s. 137.
  13. ↑ Ахмедов 1982 , s. 96?97.
  14. ↑ Ахмедов 1982 , s. 186.
  15. ↑ Ахмедов 1982 , s. 189.
  16. ↑ Бартольд 1965 , s. 258.
  17. ↑ 17,0 17,1 Алексеев 2006 , s. 93?94.
  18. ↑ Бартольд 1973 , s. 195?196.
  19. ↑ Ахмедов 1982 , s. 161.
  20. ↑ 20,0 20,1 Бартольд 1973 , s. 196.
  21. ↑ Бартольд 1964 , s. 488.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Бартольд 1968 , s. 185.
  23. ↑ Тревер 1947 , s. 72.
  24. ↑ Алексеев 2006 , s. 94.

Havolalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

?Abd-Al-Mo?men b. Abdallah“ . Iranicaonline.org . Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.



Shayboniylar sulolasi

Shaybon (XIII-asr)
Abdulxayr-xon (1428 - 1468)
Shayboniy-xon (1468 - 1510)

Samarqand
Ko?chkunchi-xon (1510 - 1531)
Abu Saidxon (1531 - 1534)
Abdulla I (1534 - 1539)

Buxoro
Ubaydalla-xon (1512 - 1539)

Davlat birlashish
Abdulla-xon I (1539 - 1540)
Abdullatif (1540 - 1552)
Navro?z Ahmad (1552 - 1556)

Samarqand

Pirmuhammad I (1556 - 1561)
Iskandar-Sulton (1561 - 1583)

Buxoro

Abdulla-xon II (1556 - 1598)
Abdulmo?min (1598)
Pirmuhammad II (1598) 

"
https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdulmo?minxon&oldid=4305681
" dan olindi