?д??м Тенишев
? д?ньяк?л?м танылган тюрколог-галим. СССР Ф?нн?р академиясене? м?хбир-?гъзасы (1984),
Россия Ф?нн?р академиясене?
Тел белеме институтында Урал-Алтай телл?ре б?леге м?дире, Россия тюркологлар комитеты р?исе, Т?ркияд?ге “Т?рек Дил Курумы” ??мгыятене? ш?р?фле ?гъзасы, Финляндияд?ге фин-угыр ??мгыятене? м?хбир-?гъзасы, “Евразия атласы” редакциясе ?гъзасы, “Евразия халыклары эпосы” сериясене? баш м?х?ррире.
?д??м Р?хим улы Тенишев
1921 елны?
24 апреленд?
Пенза
ш???ренд?
морзалар
гаил?сенд? д?ньяга кил?. Р?хим Тенишев Казан реаль училищесында белем алган,
Г.Тукай
бел?н таныш була,
Г.Камал
,
Ф.?мирхан
,
Г.Колахм?товлар
бел?н татар спектакльл?ренд? уйнап й?ри. ?бисе Х?биб?амалга
Ризаэтдин Ф?хретдинне?
“М?ш??р хатыннар” китабында бер с?хиф? багышланган.
Галимне? ?нисе ??м ?йш? апасы тырышлыгы бел?н
1925 елларда
Пензада ?зешч?н театр х?р?к?те барлыкка кил?. ??в?ск?рл?р к?че бел?н авылларда спектакльл?р к?рс?теп й?реп, ?ыелган акчаны Пенза ш???ренд? татар балалар бакчасы, татар м?кт?бе ??м татар балалар приюты ачу ?чен файдаланалар. ?з инициативалары бел?н татар теленд? ш???р китапхан?се ачып ?иб?р?л?р.
1928 елны
?д??м Пенза татар м?кт?бен? укырга кер?.
1931
-34 елларда гаил?се бел?н
??лалабадта
яши.
1941 елга
кад?р
М?ск??
тимер юл инженерлары институтында укый.
1945
-
48
елларда
Ленинград университетыны?
Ш?рык телл?ре факультетына укырга кер?. Аны? укытучылары ? д?ньяга танылган м?ш??р галимн?р Н.Дмитриев, А.Кононов, С.Малов, Е.Бертельс,
И.Крачковский
була.
1953 елны
кандидатлык хезм?тен яклый. Хезм?т юлын Ф?нн?р академиясене? Тел белеме институтында гади хезм?тк?р булып башлый. 1964-2004 елларда, гомерене? со?гы к?нн?рен? кад?р, институтны? т?рки ??м ма?гул телл?ре секторына (со?рак Алтай, ма?гул телл?ре б?леге итеп ?зг?ртелде) ?ит?кчелек итте.
?.Тенишев ? 1984 елдан РФ Ф?нн?р академиясене? м?хбир-?гъзасы, 1987 елдан - Россия тюркологлар комитеты р?исе. ?д??м Р?хим улы Тенишев ? ки? эрудицияле, тюркология ?сешен? зур ?леш кертк?н галим. Аны? филология ?лк?сенд?ге беренче хезм?те борынгы
уйгыр
ядк?ре “Алтун ярук”ны тикшер?г? багышлана. Яшь белгеч СССР Ф?нн?р академиясене? Тел белеме институтына эшк? билгел?н?. Бераздан (
1956 ел
)
Кытай
Ф?нн?р академиясе соравы буенча, т?рки тел белгечл?ре ?зерл?? ?чен ?ч елга Кытайга ?иб?рел?.
Читт? эшл?г?н вакытта ул Тибетне? т?рки халыклар яш?г?н ?лк?л?ренд? ?анлы с?йл?мне ?йр?н? ??м язмалар алып бара. Со?рак шушы еллар эшч?нлеге н?ти??сенд? аны? к?п санлы м?кал?л?ре, “Сарыг уйгыр теле”, “Салар теле” диг?н ике га??еп китабы д?нья к?рде. Салар т?ркил?ре тарихын беренче ?йр?н?че галим д? ?.Тенишев була. Кырык елдан со?, Кытайда эшл?? д?веренд? алып барган фактологик материалларга бай к?нд?леге д? н?шер ителде (“У тюркских народов Китая”, 1995).
Оз
авылы с?йл?шен? багышлап м??им ф?нни хезм?т яза.
[2]
?д??м Р?хим улыны? икенче ф?нни юн?леше - борынгы ??м урта гасыр т?рки язма ?д?би телен ?йр?н?. Аерым алганда, борынгы
Орхон-Енисей
, уйгыр язма ист?лекл?рен ?ентекле тикшереп, ул телне? шул чорда барлыкка килг?н ?зенч?лекле т?рен? - койнега игътибарын юн?лт?. Ягъни с?йл?ш? теле т?рки кабил?л?рд? т?рлеч?р?к барса да, аларны? язма ?д?би формасы калыплашкан ик?нен к?рс?т?.
?.Тенишев ?ит?кчелегенд? ??м м?х?ррирлегенд? “Т?рки телл?рне? тарихи-чагыштырмалы грамматикасы”ны? алты томы ?зерл?н? ??м бастырып чыгарыла. ?мма галим аны? алтынчы (“Тюркский язык как система. Картина мира протюрков по данным языка”) томыны? басылып чыгуын к?р? алмады. 2004 елны? 11 июленд? ул бу д?ньядан бакыйга к?чте.
М. З?киев
,
Ф. Х?ким?анов
,
Ф. Йосыпов
,
Р. Йосыпов
, В. Сергеев,
Г. Арсланов
, Ф. Нуриева, Э. Кадыйрова ?. б. татар галимн?ре аны укытучылары итеп саныйлар.