Розаларны? 250 г? якын т?ре билгеле, аларны? к?пчелеге Т?ньяк ярымшарны? у ощутилртача ??м субтропик ?лк?л?ренд? ?с?. Кыргый розаларны г?л?имеш дип атыйлар. Г?л?имешне? к?пчелек т?рл?рен паркларда, бакчаларда декоратив максатта ?стер?л?р. Культуралы розалар килеп чыгышыны? к?п гасырлы тарихы бар. Бакча розалары бернич? кыргый т?рд?н барлыкка килг?н. Бу - нигезд?, галла розасы, дамасс розасы, й?зьяфраклы роза, шулай ук Азия розалары. Алардан ч?й исен х?терл?тк?н ч?й розалары барлыкка килг?н. Элекке сортларны? кимчелеге - ч?ч?кл?рне? тиз ши??е. 17-19 гасырда селекционерлар розаны? ремонтантлы сортларын чыгардылар, аларны? ч?ч?к атуы кабатланып тора. Ремонтантлы сортларны ч?й розалары бел?н кушып, ч?й гибридлы розаларны чыгардылар. Аларны? н?фис, хуш исле, катмарлы та?лы, озак ч?ч?к атучы сортларын х?зер ки? ?стер?л?р. 25000н?н артык сорты билгеле.
?ир й?зенд? ч?ч?кле ?семлекл?р ?с? торган барлык ?лк?л?рне диярлек яулап алган, л?кин алар Т?ньяк ярымшарны? уртача ??м субтропик зоналарында к?бр?к тупланган. Розачалар т?рле ?семлек берг?лекл?ренд? очрый. Роза 70-200см биеклегенд? м??ге яшел яки яфрагын коючан куаклар. Б?б?кл?ре ч?нечкеле, яфраклары парсыз каурыйсыман катлаулы, т?пчек яффраклы. ч?ч?кл?ре к?пчелек очракта ялгыз, ике ?енесле, 5 ?гъзалы.
Роза ч?ч?ге ис? борынгы заманнардан ук ч?ч?кл?р патшасы булып саналган. Аны Алла б?л?ген? ти?л?г?нн?р. Ул х?зер д? ?з кыймм?тен югалтмады. Матурлыгы бел?н ген? т?гел, эротик ?злекл?рг? ия хуш исе бел?н д? ?зен? ??леп ит?. Г?лч?ч?кл?рне т??риб?ле бакчачылар гына ?стер? ала дип уйларга кир?кми. ?лб?тт?, бу г?л к?йсез, ?мма а?а тел?г?н ??ркем якынаю юлын таба ала.
?йд? ?стер? ?чен, розаны? кызыл бенгаль т?рен утырту отышлы. Ул ел ?йл?н?се ч?ч?кл?ре бел?н с?ендерерг? м?мкин. Шулай ук тармаклы полиант (кустистая полиантовая), бурбон т?рл?рен д? ?з ит?чел?р бар.
Барлык г?лч?ч?кл?р д? яктылыкны ярата, ?мма корылыкны “?ене с?йми”. ??ен бу г?лг? суны к?п сиб?рг? кир?к. Шулай ук ирт?-кич ?ылымса су б?рк? яхшы. ? кышын ??м язын, к?бр?к ч?ч?к атсын ?чен розаны с алкынча, ?мма якты ?ирд? тоталар. Бу чорда су сиб? д? азая.
?с? урыны.
Г?лч?ч?кне роза дип й?рт? борынгы римлылардан калган, дил?р. Безне? к?нн?рг? кад?р ?к г?лч?ч?кне ≪ч?ч?кл?р патшасы≫ дип й?ртк?нн?р. Шундый мактаулы исемне халык а?а ни ?чен бирг?н со??
Ул ? тропик якларга хас булган ?семлек. Моннан 4000 еллар элек аны Вавилонда, Иранда к?пл?п ?стерг?нн?р. Элек Иран д??л?тене? исеме Г?лстан (Г?лл?р иле) булган. Аннан со? г?лч?ч?к башка илл?рг? д? тарала башлаган. Нинди ген? халык ??м ил булмасын, ??ркайсында г?лч?ч?к ? халыкны? и? яраткан ч?ч?ге. Шушы елларга х?тле бу культуралы ?семлек бервакытта да ?зене? ???миятен югалтмаган. Борынгы Римда ул и? данлы ч?ч?к булып ис?пл?нг?н. Бернинди б?йр?м д?, тантаналы вакыйга да анда хуш исле ч?ч?кт?н башка уздырылмаган. Ислемайлар ?итештер?д? д? г?лч?ч?к кад?р ки? кулланылган тагын нинди ?семлек бар ик?н?
Г?лч?ч?к х?зер декоратив ?семлек ??м хуш исле май ? роза мае чыгару максаты бел?н ?стерел?. Безне? илд? ислемай ?итештер? ?чен, бернич? совхоз г?лч?ч?к ?стер? бел?н ш?гыльл?н?.
Кырым ?лк?сенд? ген? д? бернич? совхозда 1500 га чамасы г?лч?ч?к ?стерел?, ??м ел саен анда ме? тоннага чаклы та? яфраклары ?итештерел?. Белгечл?р, бер килограмм роза мае табу ?чен, 1000 кг чамасы та? яфраклары кир?к, дип ?йт?л?р. Роза ?стер? торган махсус совхозлар елына бернич? килограмм гына роза мае ?итештер? ала. Галимн?р, бер литр хуш исле май ясау ?чен, бер тамчы роза мае ?ит?, дил?р. Роза мае бик кыймм?т. Аны? килограммы сумлап кына т?гел, ? й?з ме? сумлап билгел?н?.
Мил??ш? к?пьеллык т?б?н булмаган ?семлек булып тора, аны? тамыры бик ки? таралган. Мил??ш? ч?ч?генен яфраклары й?р?к формасын ала. Ялгыз ч?ч?к булса да, и? т?рле т?сл?рд? очрый. Фиалканы? ?имешл?ре бик к?п орлыклы, салынган кызыклы тартмалар р?вешенд? т?къдим ителг?н. Бу ?семлекл?рне? тамырлары юка ??м аз ботаклы. Бу ?семлекл?р ч?ч?ге март уртасында ата башлый ??м май аенда т?мамлый. Ул августта ?имеш бир?.
Мил??ш?не паркларда, урманнарда, куаклар арасында ??м агачлар янында к?рерг? м?мкин. Бу ?семлек б?тен Россия буенча очрый. Декоратив фиалкалар бик тел?п палисадникларда ??м клумбаларда ч?ч?к ата.
Мил??ш? ч?ч?ге-ул ?кияти матур ч?ч?к, алар узл?рене? т?рле т?смерл?ре ??м формалары бел?н сокландыралар. Селекция ярд?менд? т?рле сортлар- кечкен?д?н зурга кад?р чыгарылды. ?леге к?рк?м ?семлекне? ч?ч?кл?ренд? антоциан гликозиды ??м эфир мае бар, шуны? хисабына ул экземнан, лишайдан, крапивница ??м ярыклар авыруларыннан д?валаучы булып тора. Ч?ч?к согы еш кына ОСП ??м к?чле ют?л авырулардан терелт? ?чен кулланыла.
Апрель ае ?иттеме, Истанбул урамнары лал? ч?ч?кл?рен? к?мел?. Аллеялар, парклар, газоннар, бакчалар сары, кызыл, ал, ак, ш?м?х? ??м тагын ?лл? нинди т?сл?рд?ге л?лал?р бел?н биз?л?. Т?т?лл?р т?рле форма р?вешенд? эшл?нг?нн?н, ак лал?ле ярымай, кызыл л?л?ле йолдыз, т?рле т?сл?рд?ге ди?гез дулкыны ш?келл?ре тир?-юньг? аеры бер ямь ?сти. Урамнарда лал?л?р к?рен? башладымы, белеп тор: яз ?итк?н! Тизд?н “Лал? фестивале” башланачак. ?йе, ?йе, ялгыш укымадыгыз... лал? фестивале... Т?рекл?р ?чен бу чараны? ???мияте ?йтеп бетергесез зур. Лал? ? т?рки халыклар м?д?ниятене? аерылгысыз бер ?леше. ?ле хуннар чорында ук кайбер савытларга, биз?н? ?йберл?рен? лал? ч?ч?кл?ре т?шерелг?не билгеле. Безне? эрага кад?р V нче ??м VI гасырларда беренче Пазырык курганында табылган ат иярен? лал? мотивлары ясалган булган. Уйгыр халкыны? борынгы тарихын тикшер?чел?р каберл?рд? табылган еф?к кис?кл?ренд? лал? орнаментлары булганын к?р?л?р. Галимн?р фикеренч?, лал?не? ана ватаны -Урта Азия туфраклары, т?г?лр?к ?йтс?к, Казахстан. Лал? суганнары т?рки халыкларны? к?чеше чорында Х?з?р ди?гезене? к?ньягы буйлап Иран аша Анадолуга барып ?ит?. Биред? ул кыргый ч?ч?к булып тау битл?рен, тугайларны бизи. Халык гади д?, купшы да булган бу н?фис ч?ч?кне бик ярата. Аны? бел?н б?йле риваятьл?р барлыкка кил?, легендалар, шигырьл?р, ?ырлар языла. Бигр?к т? т?рекл?рне? декоратив-гам?ли с?нгать т?ренд? лал? биз?кл?рен еш очратырга м?мкин. З?рк?н ??м ч?лм?кче ??н?рчел?ре ?чен д? ил?ам чыганагы булган ул. Шулай ук чиг? ?рн?кл?ренд?, фарвор биз??д?, р?сем с?нгатенд?, такта эшчелегенд? д? чагыла. Бигр?к т? кел?м туку осталарыны? яраткан мотивына ?йл?н?.
Лал? культын бары тик Анадолу т?рекл?рен? ген? хас дип ?йт?, д?реслекк? хилафлык китер? булыр иде. Ул б?тен т?рки халыклар с?нгатенд? ки? урын били. Т?рки халыклар элек-элект?н ч?ч?к, бигр?к т? лал? мотивына м?кибб?н булган. Моны т?рле ышану ??м йолалар бел?н д? а?латып була. Иран С?л??кл?ре ??м Б?ек С?л??кл?р д??л?тл?ре чорындагы халык с?нгатенд? лал? мотивларыны? ки? таралыш алганы билгеле. Т?рекл?р 1453 елда Константинопольне яулап алгач, Фатих солтан М?хм?т(1432-1481) ш???рне т?зекл?ндерг?нд? иркен бакчалар, зур парклар ясатуга ???мият бир? ??м аларны лал? ч?ч?кл?ре бел?н биз?т?. ?зе д? бакчачы булган солтан бу ?семлекне? гади купшылыган ?з ит?. Лал? аны? и? яраткан ч?ч?ге була. Фатих солтан М?хм?т лал? утырту чорында ш???р бакчаларында т?т?лл?рне биз?? эшенд? актив катнаша, суганнарны ?з куллары бел?н утырта. Бакча эше бел?н ш?гыльл?н?д?н ул ?йтеп бетергесез т?м таба. Госманлы империясене? 10 нчы падиша?ы Кануни С?л?йман да (1495-1566) лал?л?рг? м?кибб?н зат буларак белен?. Ул я?адан-я?а лал? сортлары булдыруга зур игътибар бир?. Госманлы империясене? бер д?веренд? ис? лал? суганнарын читк? чыгару яки чит илл?рг? сату катгый тыела.
Лал? д?вере
1700 нче елларны? башында Т?ркияд? д?, Голландияд?ге кебек, лал? шашкынлыгы булып ала. Ш???рне? урам чатлары, бакчалар, парклар лал? ч?ч?кл?рен? б?рен?. Аерым ху?алыклар ис? лал?л?рене? т?ре ??м к?плеге буенча бер-берсе бел?н ярыша. Ул елларда Госманлы империясенд? лал? сортларын т?рл?ндер? модага кер?, гибридизация нигезенд? ч?ч?кл?рене? т?ре 2 ме?н?н артып кит?. Падиша?лар сарае ??м ??мгыятьне? югары катламында лал? ?стер? хирыслыгы да артканнан-арта бара. "Ма?муб" диг?н сортны? бер дан? суганы 500 алтынга сатыла. Б?ял?рне тезгенл?? ?чен д??л?т махсус ф?рман чыгарырга м??б?р була. Шул ук вакытта ??мгыятьт? Ауропа м?д?ниятен? кызыгу к?з?тел?. Ул с?нгатьт?, бигр?к т? архитектурада сизел?. Аристократлар р?х?т, зинн?тле тормышта яш?п, к??ел ачу турында гына уйлый башлыйлар. Гади халык м?нф?гатьл?ре арткы планга кала. Бу ис? билгеле т?ркемн?рне? баш к?т?р?л?рен? с?б?п була. Н?ти??д?, 1718-1730 еллар т?рек халкы тарихына "Лал? д?вере" булып кереп кала. Бу д?верд? Ауропаны ?рн?к алып, Госманлы империясенд? беренче тапкыр реформлар ?тк?рел?. К?газь ??м тукыма фабрикалары да бу чорда т?зел?. Ауропа илл?рен? беренче илчел?р д? н?къ мен? "Лал? д?вере"нд? ?иб?рел?. Х?тта ?ил ч?ч?ге чирене? вакцинациясе да беренче тапкыр шушы чорда ясала башлый. Бу чор, Госманлы империясене? с?нгать тармагында к?т?релеш еллары булса, д??л?т буларак, иътисади ??м с?яси ?лк?л?рд? артта кала башлауны? башлангыч д?вере буларак б?ял?н?. Кыскасы, ашап-эчеп, к??ел ачудан арыга кит? алмаган д??л?тне? торгынлык елларына н?фис бер ч?ч?кне? исеме бирел?е, т?рек халкыны? лал?л?рг? м?кибб?н булуын а?лата. Гомум?н, лал? ч?ч?кл?ре д?ньяга Госманлы империясе чорында таныла, тарала. Госманлы халкы ниг? бу чаклы ?з итк?н со? лал?л?рне? Моны? ?зен? к?р? кызыклы с?б?пл?ре бар. Гар?п х?рефл?ре бел?н язылган "лал?( ? ?? )" с?зе "Алла?( ? )" к?лим?сенд?ге б?тен х?рефл?рне ?з эчен? ала. "Лал?" гар?п х?рефл?ре бел?н язылып, киред?н укылганда ( ? ?? ) "?илял" ягъни ярымай с?зе килеп чыга. Ай - Госманлы д??л?тене? эмблемасы. Ислам диненд? "?б??д" ысулына к?р?, ??р х?рефне? ?з саны бар. "Алла?" бел?н "Лал?" с?зл?рене? бер ?к саннарга туры кил?л?рен ?дипл?р ??м фикер иял?ре хикм?тле очрак дип б?ял?г?нн?р. Мен? шунлыктан, лал?не купшы, н?фис, матур дип кен? т?гел, изге ч?ч?к итеп т? кабул итк?нн?р.
Лал? - Т?ркия д??л?тене? р?сми эмблемасы
XII гасырда лал? ч?ч?кл?рене? Идел буенда да ?с?е билгеле. Татар халык с?нгатене? ??р т?ренд? лал? мотивлары чагылуын яшереп булмый. Лал? ч?ч?гене? орнаментта ешрак ??м бигр?к т? яратып кулланылганын, чынбарлыкка якынрак итеп сур?тл?нг?нен тоемларга була. Ул, к?пчелек ч?ч?кл?р кебек, профильд?н ??м ачылган килеш алгы ягыннан сур?тл?нг?н. Шулай да, со?гы д?верд? т?рки халыкларны? к?бесе лал? мотивларыннан читл?ш? башлады кебек. ? мен? Анадолу т?рекл?ре ис? киресенч?, лал? культын кире кайтарырга, тарихи кыймм?тл?рен барлап, кабаттан тергезерг? телил?р. Я?адан тир?-юньн?рен лал? ч?ч?кл?рен? т?реп, рухи д?ньяларын алар аркылы а?латырга тырышалар.
Т?ркия м?д?ният ??м туризм министрлыгыны? инициативасы бел?н 2000 елда лал? ч?ч?ге р?семе р?сми буларак д??л?т символына ?йл?нде. Ш???р урамнарын, бакча-паркларны, аллеяларны лал?л?р бел?н биз?? гад?тк? керде. Ч?лм?кчед?н к?рм?кче диг?нд?й, халык та бакчаларына т?рле сорттагы лал? суганнары утырта башлады. Бакчасы булмаганнар балконнарындагы г?л кисм?кл?ренд? лал? ч?ч?кл?ре ?стереп, ?йл?н?-тир?г? г?з?ллек тарата.
Лал?не? чын исеме фарсча "тюрбан" (хатын-кызларны? ч?ч?к сыман баш киеме)м?гън?сен? туры кил? торган "tulipa" с?зенн?н алынган. Т?рки халыклар ??м та?икл?р а?а "лал?" яки "лола" дип й?рг?н. Ауропада да XVI гасырда бу ч?ч?кл?рне? баштарак "лола" дип аталганы м?гъл?м.
Быел Истанбулда 7 нче тапкыр лал? фестивале узады. Ул "И? г?з?л лал?л?р Истанбулда ?с?", "Истанбул лал?л?рен? кавышты" диг?н шигарьл?р астында т??ге тапкыр 2005 елда ?тк?рел? башлаган иде. Узган ел Истанбул туфракларына 112 т?р 11 миллион 500 ме? дан? лал? суганы утыртылды. Ш???рне? и? зур паркларында бу ч?ч?кл?рне? б?тенесен тамаша кыларга, чиксез матурлык бел?н к?зл?рне ирк?л?п, ?анга р?х?тлек алырга м?мкин. Чара кысаларында р?сем, фотосур?т, сын к?рг?зм?л?ре, т?рле б?йгел?р, ?ырлы-биюле кич?л?р ?тк?рел?, лал? мотивлы сувенирлар сату оештырыла.
Йолдыз т?шк?н урында ромашка ч?ч?к ата, ди. Бу ч?ч?кне? исеме тарихы ≪romana≫ диг?н латин с?зен? барып тоташа, ул “римлы” буларак т?р?ем? ител?. Борынгы медицина китапларында да ромашка “Романовлар ч?ч?ге” буларак иск? алынган. Мисырда кояш алласы ? Рага багышланган булган.
Б?генге к?нд? аны? м?гън?се “ак ч?ч?к”к? кайтып кала. Элек ч?ч?кне? та?ын йолкып бакмаганнар ик?н. Борчулы уе, тынгысыз к?нн?ренд?, гад?тт?, кыз балалар, кичкырын кырдан ромашка ч?ч?ге ?зеп кайта торган булганнар. Ирт?нг? ч?ч?к ничек бар шулай булса ? к??еле?? тынычлык и??р, кил?се ел быелгысыннан да у?ышлырак булыр дип юралган. Та?лары кипк?н булса ? авырлыклар к?т, ? сулган булса… ?йтерг? д? куркыныч… тормышы?ны? асты-?ск? ?йл?н?сен к?т т? тор! Бакса?, ромашка бик чыдам ч?ч?к, ул бер т?нд? ген? сулмый, ? юрау борчулы кешне тынычландыру ?чен уйлап табылган ик?н. Бу мисырлылар бигрк х?йл?к?р халык, име?
Ничек кен? булмасын, ромашканы и? к?п яратучылар ? р?с?йлел?рдер. Биред? т?рле халык в?килл?ре ромашка ч?ч?ге бел?н ме? д? бер юрау уйлап тапкан.
Иван Купалага каршы т?нд? кызлар т?кыял?р ?рг?нн?р. Багу вакыты ?итк?ч ул т?кыял?рне елга буйлап агызып ?иб?рг?нн?р, янган учакка ыргытканнар. Кемне? т?кыясе беренче янып бетк?н, шул беренче кия?г? чыгачак булып саналган. Елгада агызганда юраулар тагын да к?пт?рлер?к: батса ? с?йг?н яры? алдар, с?телс? ? быел ук кия?г? алмаслар ?ле, теге як ярга ?йб?т кен? й?зеп чыкса ? туйга ?зерл?н? башласа? да була.
“Ярата-яратмый” бел?н багу и? ки? таралган багуларны? берсе. Кайсыгыз шулай б?хетен сынап карамый калды мик?н, кызлар? Бер ч?ч?кт? нич? та? булуы бер Ходайга гына билгеле, шу?а ??ркем ромашкадан у?ай, б?хетле ?авап к?т?.
Тик мо?ардан гына сезне? язмышыгыз х?л ителм?сен а?лыйсыздыр инде. Сез тел?г?н ?авап чыкмаса да борчуга кала к?рм?гез диюем. Бер д? булмаса, ромашкадан тынычландыручы т?мле ч?й кайнатып эчегез.
Дару буларак, ромашканы? ч?ч?кл?рен дезинфекциял??, тир кудыру ?чен файдаланалар, т?н?тм?сен ашказаны-эч?к авыруларыннан, аллергияд?н эч?л?р.
Ашказаны-эч?к авыруларын, бавыр ??м ?т суы юллары авыруларын д?валау ?чен, 1 стакан кайнаган суга 1 аш кашыгы ч?ч?кл?р ис?бенн?н т?н?тм? ?зерлил?р, с?зг?ч, суытып, к?нг? 3?4 тапкыр 1?2 аш кашыгыннан алып 1/3 стаканга кад?р эч?л?р. Менструация килми торганда ромашка ч?ч?кл?ренн?н, б?тнек яфракларыннан ??м валериан тамырыннан ?зерл?нг?н т?н?тм? эч?рг? кушалар. 1 аш кашыгы ?леге ?ыелманы 1 стакан кайнап торган суда пешер?л?р. Кайнар килеш к?нг? 2?3 тапкыр яртышар стакан эч?л?р.
Халык медицинасында ромашка т?н?тм?сен еш кына авыртуны басучы ??м тынычландыручы чара буларак кулланалар. Авыз эчене? лайлалы тышчасы ялкынсынганда, ангиналар вакытында чайкау ?чен д? кулланалар. Бу очракларда т?н?тм? 1 стакан суга 20 г ч?ч?к ??м 4 г 6ор кислотасы кушып ясала. К?з кабаклары ялкынсынганда ромашка т?н?тм?се бел?н ирт?н ??м кичен к?зне юалар. Тимр??, ??р?х?т, тир?н яра булганда, рентген нурлары бел?н нурланганда ромашка т?н?тм?сенн?н ванна ясыйлар, б?йл?веч куялар. Б?релг?н-сугылганда, ревматизм ??м подагра н?ти??сенд? буыннар авыртканда ромашка бел?н кайнар компресс куялар. Моны? ?чен 2?3 аш кашыгы ч?ч?кл?рне боткасыман масса барлыкка килг?нчег? кад?р пешер?л?р, аны кайнар килеш чиста тукымага салалар да авырткан урынга каплыйлар.1,5 л суга 4 аш кашыгы ромашка ч?ч?ге ис?бенн?н ?зерл?нг?н кайнатма бел?н ч?чл?рне д? юарга м?мкин.
?йалды бакчасында ?ск?н сирень - кан?фер куагы быел да аксыл-ш?м?х? т?ст?ге ч?ч?кл?рг? к?мелде. Битараф кына карый алмый аларга Ф?ния. Кан?фер ч?ч?кл?ре а?а балалык елларын, к?рше малае Ф?нилне иск? т?шер?л?р. Д?рес, балачакта ?йалдында кан?фер куаклары ?сми иде ?ле. Алар кан?фер ч?ч?кл?рен, Разыя ападан р?хс?т сорап, аны? бакчасыннан берг? ?з?л?р иде. ?мма б?ген аны? ?з?ген шул исемд?ге ?ыр с?зл?ре ?з?.
Гади Сирень-Маслиновлар гаил?сене? популяр бакчасы. Беренче тапкыр Европага XVI гасырда кертел? ??м бик сир?к к?ренеш була. ?мма инде бернич? дист? елдан со? ?семлек бик популяр булды. Сирень ??р ?ирд? аны? сокландыргыч исе бел?н ??м яшеллеге ярд?менд? аерылган.
Сирень-биеклекк? 3-8 метрга кад?р ?ит?рг? м?мкин булган куаклык. Гади, 3-11 сантиметр озынлыктагы ??м 2-9 сантиметр ки?лект?ге, 3 сантиметр озынлыктагы т?б? астына таба атылган яфраклар. Яфраклар кыш буе к?ньяк ??м х?тта урта ки?лект? д? кар астында кала.
Т?ркемн?р: Ч?ч?кл?р
- ↑
(5) #flowers - Twitter Search / Twitter