Полипропилен
молекулалары чылбыры.
Пластмассадан тулысынча яки ?лешч? ясалган к?нк?реш ?йберл?ре
Пластма?ссалар
(пласти?к ма?сса) ?
полимерлар
нигезенд? ясалучы, ?ылытканда тиешле формага кереп, суытканнан со? шул форманы саклый торган
органик
материаллар. Синтетик полимерлар нигезенд? ясалган пластмассалар аеруча ки? таралган.
?итештер? масштаблары буенча алар полимер материаллар арасында беренче урында торалар. Механик ныклыгы зур, тыгызлыгы кечкен?, химик яктан бик тотрыклы булулары бел?н берр?тт?н, алар яхшы ?ылылык изоляторы, электр изоляторы ?злекл?рен? ия ?. б. Пластмассаларны арзан чималдан ?итештер?л?р, алар эшк?рт?г? ?и?ел бирел? ??м алардан бик к?п т?рле ?йберл?р ясарга м?мкин. Болар барысы да халык ху?алыгыны? барлык тармакларында ??м техникада, к?нд?лек тормышта аларны? ки? кулланылуын т?эмин ит?.
Беренче пластмассаны инглиз металлургы Александр Паркс
1855 елда
ясый. Паркс аны ?зе х?рм?тен? ≪паркезин≫ дип атый, со?рак аны целлулоид атамасы кысрыклый. Паркезин
азот ?челеге
??м эреткеч сыекча бел?н эшк?ртелг?н
целлюлозадан
эшл?нг?н булган.
Пластмассалар ?итештер? ?сеше табигый пластик материаллардан (сумаладан ясалган сагыз, шеллак) башланды, химик яктан модификациял?нг?н табигый материаллар бел?н д?вам итте (
резин
, нитроцеллюлоза, коллаген, галалит), ахырдан тулысынча синтетик
молекулаларга
?итте (бакелит, эпоксид сумала, поливинилхлорид,
полиэтилен
?.б.).
Полимер сыйфатларына ??м ?зле-агучан хал?тт?н пыяласыман хал?тк? к?ч? характерына к?р? пластмассаларны термопластларга ??м реактопластларга б?леп й?рт?л?р.
- Термопластик полимерлар (м?с?л?н, полиэтилен) ?ылытканда йомшаралар ??м бу х?лд? формаларын бик ?и?ел ?зг?рт?л?р. Суынганда алар я?адан каты х?лг? кайталар ??м бирелг?н форманы саклыйлар. Я?адан ?ылытканда алар тагын йомшаралар, ??м аларны икенче т?рле я?а формага кертеп була ?. б. Термопластик полимерлардан ?ылыту ??м басым ясау юлы бел?н т?рле ?йберл?р ясарга ??м, ?г?р кир?к булса, аларны я?адан шул ук юл бел?н эшк?ртерг? м?мкин.
- Термореактив полимерлар ?ылытканда башта пластик булып кит?л?р, л?кин аннары пластиклык сыйфатын югалталар, ?ылытканда йомшармый ??м эреткечл?рд? эреми торганга ?верел?л?р, ч?нки аларны? сызыкча макромолекулалары ?зара химик т?эсир итеш? аркасында (
каучык
резинга
?верелг?нд?ге кебек) полимерны? к?л?мле структурасы барлыкка кил?. Мондый материалны я?адан эшк?ртеп я?а ?йбер ясарга м?мкин т?гел: ул, пространстволы структура алганлыктан, я?адан эшк?рт? ?чен кир?кле пластиклык ?злеген югалта.
[1]
Пластик калдыкларны утилизациял?? максатлары ?чен
1988 елда
махсус тамгалар ??м идентификация кодлары системасы уйлап чыгарылган. Пластик тамгалары ?чпочмак формадагы ?ч уктан ??м аны? эченд?ге пластик т?рен к?рс?т?че саннан тора.
Пластмассаны эшк?рт? универсаль халыкара кодлары
| Билге
|
Инглиз атама
|
Урысча/Татарча атама
|
Иск?рм?
|
 |
PET
яки
PETE
|
ПЭТ
,
ПЭТФ
Полиэтилентерефталат
|
Гад?тт? минераль сулар, алкогольсез эчемлекл?р, ?ил?к-?имеш суларын салу ?чен, т?р?, тышлау материаллары ?чен файдаланыла.
|
 |
PEHD
яки
HDPE
|
ПЭНД
Югары тыгызлыклы
полиэтилен
,
Т?б?н басымлы полиэтилен
|
Шеш?, флягалар, ярымкаты т?р? материаллары ?чен файдаланыла. Азык-т?лек ?чен х?вефсез санала.
|
 |
PVC
|
ПВХ
Поливинилхлорид
|
торбалар
, бакча ?чен йорт ?и?азы, ид?н т?ш?? материаллары, т?р?з профильл?ре,
жалюзи
, изолента, к?нк?реш химиясе ?чен т?р? материалы ??м аш ?ст?ле ?чен ??йм?л?р ясаганда кулланыла. ПВХ азык-т?лек продуктларын т?р? яки саклау ?чен куркыныч булырга м?мкин, ч?нки составына
диоксиннар
, бисфенол А,
терек?меш
,
кадмий
керерг? м?мкин.
|
 |
LDPE
и
PELD
|
ПЭВД
Т?б?н тыгызлыклы
полиэтилен
,
Югары басымлы полиэтилен
|
Брезент, ч?п капчыклары, пакетлар, тасмалар ??м сыгылмалы савытлар. Азык-т?лек ?чен куркынычсыз санала.
|
 |
PP
|
ПП
Полипропилен
|
автомобил
?итештер? ?чен (?и?азлар, бамперлар), уенчыклар, шулай ук азык-т?лек с?н?гатенд?. Су?тк?ргечл?р ?чен полипропилен торбалар кулланыла. Полипропилен савытларга кайнар аш салып ашарга ярый, ул куркыныч т?гел.
|
 |
PS
|
ПС
Полистирол
|
Йортларны? ?ылылыгын саклаучы дивар плит?л?ре, азык-т?лек т?р?, кашык-ч?нечкел?р,
CD
-диск тармалары ?.б. т?р? материаллар ясау, уенчыклар, савыт-саба, кал?мн?р ?.б. ?чен файдаланыла. Бу материалны? куркыныч булу ихтималы бар, ч?нки янган очракта ул стирол б?леп чыгара. Полистирол савытка кайнар аш яки ч?й салырга ярамый. Ул тик салкын ризык ?чен билгел?нг?н.
|
 |
OTHER
яки
О
|
Башкалар
|
Бу т?ркемг? ?ст? к?рс?телм?г?н пластмассалар кер?. Бу к?бесенч?
поликарбонат
. Поликарбонатта кеше ?чен куркыныч бисфенол А булырга м?мкин
[2]
. Каты ?т? к?ренм?ле эшл?нм?л?р ясала..
|
Полиэтилен
? ак т?ст?ге термопластик каты материал. Ул кулга
парафин
кебек майлы булып тоела. Полиэтиленны? янучанлыгы, аны? реагентларга карата химик тотрыклылыгы турында алдан ?йтерг? м?мкин. Полиэтилен аз гына яктыра торган з??г?рсу ялкын бел?н яна.
?челек
,
селте
, оксидлаштыручы (калий перманганаты) эрем?л?р а?а т?эсир итми. Куертылган нитрат ?челеге полиэтиленны ?имер?.
Полиэтиленны? химик яктан тотрыклы булуы, аны т?рле торбалар, химик аппаратлар т?з? эшенд? детальл?р эшл??, химик агрессив сыеклыкларны саклау ??м к?череп й?рт? ?чен савытлар ясауда кулланырга м?мкинлек бир?
Полипропилен
тотып карауга майлысыман, ак т?ст?ге термопластик материал. Ул ?т? чыдамлы изоляция, торбалар, машина детальл?ре, химик аппаратуралар ясау ?чен тотыла. К?п тапкырлар б?гел?-сыгылуларга ??м ышкылуларга шактый чыдам булуы аркасында аннан бик нык арканнар иш?рг?, ятьм? ясарга, техника ?чен тукымалар ?зерл?рг? м?мкин. Полипропиленнан эшл?нг?н ?йберл?р, полиэтиленнан эшл?нг?нн?рен? караганда, югарырак температураларда (120?140 °С ка кад?р) кулланыла ала.
Поливинилхлорид
? сызыкча макромолекулалары ≪баштан ? койрыкка≫ тибында т?зелг?н термопластик полимер (Mr 10000 н?н 150000 г? кад?р). Аны табу, таркалганда чылбырны ?стер? башлау ?чен, ирекле радикаллар бир?че инициатор катнашында хлорвинилны (винилхлоридны) радикаллы полимерлаштыруга нигезл?нг?н.
Поливинилхлорид ?челекл?р ??м селтел?р т?эсирен? бирешми, яхшы диэлектрик сыйфатларга, механик ныклыкка ия. Ул янмый, л?кин ?ылытканда чагыштырмача тиз таркала, бу вакытта хлороводород аерылып чыга.
Поливинилхлорид нигезенд? ике типтагы пластмасса: шактый каты винипласт ??м йомшаграк пластикат табыла. Полимерны? таркалуын булдырмау ?чен, пластмассага стабилизаторлар ?стил?р, йомшак пластикат тапканда, моннан тыш, пластификаторлар да кушалар.
Винипласттан химик яктан тотрыклы торбалар, химик аппаратлар ?чен детальл?р, аккумулятор банкалары ?.б. к?п н?рс?л?р ясыйлар. Пластикат ис? линолеум, ясалма к?н, клеенка, су ?тк?рми торган плащлар ?зерл?? ?чен тотыла, ?тк?ргечл?рне, шул ис?пт?н су асты кабельл?рен, изоляциял?? ?чен файдаланыла.
Полистирол
? сызыкча структуралы полимер. Аны? молекуляр массасы 50 000 н?н 300 000 г? кад?р ?ит?. Аны мономерны радикаллы полимерлаштыру юлы бел?н инициатор катнашында табалар. Полистирол ? бик яхшы диэлектрик ?злекле термопластик материал,
селтел?р
т?эсирен? ??м нитрат ?челегенн?н кала барлык ?челекл?рг? химик бирешм??ч?н.
?т? термопластик материал буларак, полистиролдан т?рле формадагы бик к?п т?рле ?йберл?р ясыйлар. Яхшы диэлектрик буларак, аны электр- ??м радиоаппаратура детальл?ре, кабель изоляциясе ?итештер? ?чен тоталар. Аннан декоратив биз?? ?йберл?ре, т?рле панельл?р, тышлагыч плиталар ??м бик к?п башка н?рс?л?р ясыйлар. Ул к?нк?реш ?йберл?ре ? яктырту аппаратурасы, савыт-сабалар, галантерея ?йберл?ре, балаларга уенчыклар ??м башка н?рс?л?р эшл?? ?чен ки? кулланыла.
Полистиролны? куллану м?мкинлекл?рен чикл?п килг?н кимчелекл?ренн?н берсе ? б?релг?нд? чагыштырмача тиз уалучан булуы. Х?зерге вакытта полимерны синтезлау процессында каучык кулланып, б?рел?г? чыдамлы полистирол (б?рел? ?злеге зур булган) табалар. Х?зер к?бр?к шундый полистирол кулланалар.
Полистирол полимерга к?бекл?ндер?че матд?л?р ?ст?п пенополистирол табалар. Андый полистирол ябык к?з?н?кле катып калган к?бек структурасын ала. Бу материал бик ?и?ел. Пенополистирол, ?ылылык ??м тавыш изоляциял??че материал буларак, т?зелешт?,
суыткычлар
техникасында,
мебель
?итештер? промышленностенда кулланыла. Аны? бел?н ?тк?ргеч торбаларны изоляциялил?р, транспортлана торган приборларны, азык продуктларын ?. б. т?р?л?р.
Полиметилметакрилат
? т?ссез, ?т? к?ренм?ле ??м яктылыкка чыдамлы каты матд?. Ул б?релг?нд? уалмый, ?челек ??м селте эрем?л?рен? бирешми. ?т? к?ренм?ле булуы аркасында полимерны органик пыяла дип й?рт?л?р. Аны буярга да м?мкин. Гад?тт?ге силикат пыяладан аермалы буларак, органик пыяланы механик ысуллар бел?н тел?г?нч? эшк?ртерг?, ябыштырырга м?мкин.
Полиметилметакрилат
очкыч
,
кораб
,
автомобил
т?р?з?л?рен? кую, яктылык техникасы кир?к-яраклары эшл??, линзалар, зурайтып к?рс?т?че пыялалар ясау ?чен ??м лазер техникасы материалы буларак ?.б. файдаланыла.
Фенолформальдегид пластмассалар. Пластмассалар нигезен т?шкил ит?че югары молекуляр фенолформальдегид сумаланы полимерлаштыру юлы бел?н т?гел, б?лки поликонденсация реакциясе ярд?менд? синтезлыйлар. Сыйфатлары бел?н ул термопластик т?гел, б?лки термореактив сыйфатлы санала. Башка пластмассалардан ул шушы ике билгесе бел?н аерыла.
Сумала синтезлау ?чен фенолны формальдегид бел?н, катализатор сыйфатында ?челек яки селте катнашында ?ылыталар. Фенолформальдегид сумалаларны т?рле композиция материаллары бел?н берг? файдаланалар. Б?йл?геч ролен уйный торган полимер бел?н берр?тт?н, аларга тутырмалар, катыручы матд?л?р, буягычлар ?. б. компонентлар ?стил?р. ?йберл?рне ясау процессында, м?с?л?н, ?ылытып пресслаганда, башта ? форманы тигез тутыра торган термопластик ?злекле пластмасса, со?рак ?ылыту ??м басым т?эсире астында пространстволы структура ала: каты монолит эшл?нм?г? ?верел?.
Фенолформальдегид пластмасса нигезенд? эшл?нг?н ?йберл?р механик яктан нык, ?ылытуга ?т? чыдамлы,
?челекл?рг?
бирешм??ч?н булулары ??м
диэлектрик
сыйфатлары яхшы булу бел?н характерланалар.
Тутырма сыйфатларында ?епселле материаллар, м?с?л?н,
ки?е-мамык
ч?бе,
тукыма
калдыгы файдаланып,
волокнит
дип атала торган пластмассалар табалар. Алардан к?п кен? техник детальл?р, рейкалар, втулкалар, фланецлар,
электр
ялгагычлары ?. б. ясыйлар.
Тутырма итеп
агач
онын файдаланып, фенолформальдегид пластмассалардан пресс-порошок ?зерлил?р. ? аны ?ылытып пресслау юлы бел?н,
радио
??м
электротехника
кир?к-яракларыны? ки? ассортиментын (штепсельл?р, розеткалар, радиодетальл?р,
телефон
трубкалары ?. б.) ??м шулай ук к?нк?решт? кулланыла торган к?п кен? приборлар ясыйлар.
Тутырма сыйфатында
ки?е-мамык тукыма
файдаланганда
текстолит
(текстиль таш) дип й?ртел? торган нык пластмасса барлыкка кил?. Аннан машиналарны? аеруча ?аваплы детальл?рен: шестерня, подшипник вкладышлары, детальл?р арасына кыстыру балдаклары, шкивлар ?. б. эшлил?р.
Агач-катламлы пластиклар
ки? таралган. Мондый пластикларны бик юка итеп ясалган агач табакларын ? агач шпоннарны ? фенолформальдегид сумала бел?н эшк?ртеп (аннары пресслап) ясыйлар. Алар нык та, арзан да ??м шу?а к?р? машиналар т?з?д? конструкциял?? материалы буларак,
транспортта
,
техниканы?
башка ?лк?л?ренд? ??м шулай ук
йорт ?и?азы
?итештер?д? у?ышлы кулланылалар.
Тутырма сыйфатында
пыяла тукыма
кулланып эшл?нг?н пластиклар ? пыяла текстолитлар (стеклотекстолитлар) бик ки? кулланыла. Алар ? аеруча нык, ?ылытуга бик чыдамлы, яхшы
электр изоляциял??
материалы. Аларны
автомобилл?р
,
кораблар
т?з? эшенд?, транспортта зур габаритлы ??м катлаулы конструкциял?р ?итештер? ?чен файдаланалар.
[3]
АКШ
галимн?ре раслаганча, кеше
организмында
табылган ≪пластик≫ матд?л?рне? 80 проценты пластик т?р?з?л?р, ?и?азлар, ? и? к?бе савыт-саба аша керг?н. Зарарлы матд?л?р савыттан ашамлыкка к?ч?. Полимерлар ?зл?ре ген? зыянлы т?гел, аларны т?рле технологик ?ст?м?л?р, эретм?л?р кушып ясыйлар, шулар кеше организмын агулый. Зарарлы матд?л?р азыкны савытта саклаганда яки ?ылытканда б?ленеп чыга. ?йтик, бер т?рле пластикны
микродулкынлы мичт?
?ылыту тыелса, икенче т?рен юарга да ярамый. Мисал ?чен: полихлорвинил ? аны? т?п ?леше хлордан тора. Бу т?р пластиктан эчемлекл?р салу ?чен шеш?л?р, косметика савытлары, бер тапкыр кулланылыштагы савыт-сабалар эшлил?р. Полимер берникад?р вакыттан со? зыянлы матд? б?леп чыгара башлый. Ул шеш?д?н суга, т?линк?д?н ашамлыкка к?ч? ??м турыдан-туры организмга эл?г?.
Пластик шеш?л?рг?
ч?й
яки исерткеч эчемлекл?р салучылар да бар. Базарларда пластик шеш?л?рд?
с?т
яки май сатыла. Бакчачылар ?чен биш литрлы шеш?л?р чил?к, канистр ролен ?ти. ? кайбер??л?р шул шеш?л?рне к?т?реп, шифалы, изге су алырга й?ри ??м суны айлар, еллар буе шунда саклый. Экспертлар фикеренч?, ул шеш?л?рг? судан башка ?йбер д? салырга ярамый ??м пластик
савыт-саба
бер тапкыр файдаланылганнан со? кабат кулланылырга тиеш т?гел. Д?рес, шеш? ябык вакытта, анда
?че тудыргыч
керг?нче, пластикны? зыяны юк. Ачкач кына шеш? тотрыклы ?злеген югалта. Изге суларны пластик шеш?д? т?гел, пыяла савытларда саклыйлар. А?а ч?й яки
алкоголь
эчемлекл?р д? салмагыз.
Пластик тустаганнар чыдамрак булсын ?чен стабилизатор кушалар, мондый савытка
ч?й
яки
аракы
салуга зарарлы матд?л?р б?ленеп чыга башлый. ??йге кафеларда шашлык салу ?чен кулланылучы полистирол т?линк?л?рне? д? зыяны бар. Т?мле ит, китч?п бел?н берг? организмга агу да кер?ч?к. Пластмасса стаканнан аракы эчс??, б?ерл?рг? ген? т?гел, к?зл?рг? д? т?эсире булачак. Пластик савытка майлы азык-т?лек салып ашарга да ки??ш ителми. Ул савытларны ?ылытканда зарарлы матд?л?р б?ленеп чыгу тагын да к?ч?я.
[4]
Пластик кис?кч?л?рне? авырлыгы зоопланктонга охшаган, ??м морза яки балык аларны ризык ?чен ялгышырга м?мкин. Озакка сузылган пластик (шеш? капкалары ??м бо?ралары, бер тапкыр кулланыла торган яктырткычлар) ди?гез кошлары ??м хайваннарны? ашказанында бет?.
[5]
Экологларны? халыкара группасы, кулларына саннар тотып, пластикка каршы ????мг? чыкты
[6]
[7]
. Быны? ?з гыйлл?се бар. М?с?л?н, д?ньяда 8,3 миллиард тонна пластик ?итештерелг?н, шуны? б?тен яртысы со?гы ун елда барлыкка килг?н. Ташлап куелган барлык пластмассаны? тугыз проценты кына кабаттан эшк?ртелг?н, 12 проценты яндырылган, калган 79 проценты ч?п ?емн?рен? озатылган. Х?зер бу калдыктан Аргентина кебек зур бер илне каплап куярга м?мкин. Аурупада б?ген пластик калдыкларны? ? 30, ? АКШ-та тугыз проценты эшк?ртел?. ?кенечк? каршы, ?ле ф?н ??м с?н?гать пластиктан котылуны? н?ти??ле ??м арзан ысулын тапмаган. Технологиял?р к?п т?гел. Аны пиролиз процесында ?ылылык алым бел?н яки яндырып кына юк ит?рг? м?мкин. ?лб?тт?, со?гысы тир?-юнь мохит, кеше организмы ?чен зарарлы.
Белгечл?р фикеренч?, кавырсын савытлар ары ил?? ис?бе бел?н ?итештерелс?, аларны бернич? тапкыр файдаланырга м?мкин булыр тору. М?с?л?н, пластик шеш?не 20 тапкыр эшк?ртерг? була. Бу ?з чиратында калдыклы ?итди к?мет?г? булышлык итер тору. ?лег? материалны? сифатына б?йле мондый м?мкинлек чикл?нг?н. Бу эшл?ре алып барган авторларны? берсе Роланд Гейер материалны м?мкин кад?р к?бр?к кабаттан эшк?рт? ысулы барлыгын белдер?: ≪
?мм? б?ген пластмассаны? 90 проценты кына бер тапкыр эшк?ртел?. Ис?пл??л?р к?рс?т?енч?, алда д? шушылай д?вам итс?, ул сагында 2050 елга планетада 12 миллиард тонна пластик ?итештерел?ч?к. М?сь?л?не ничек х?л ит?рг? со?? Бу проблеманы кил?ч?к буынга калдыруыбыз кызганыч
≫.