Нургали Надиев
, Нургали Сибгатулла улы Надиев (
1882 елны?
20 августы
,
РИ
,
Сарытау губернасы
,
Петровск ?язе
,
Сел?? (Суляевка)
авылы ?
1940 ел
,
СССР
,
РСФСР
,
ТАССР
,
Казан
) ? педагог, м?гариф ??м ??м?гать эшлеклесе, т?р?ем?че. 1913?1919 елларда
≪Х?с?ения≫ м?др?с?се
м?галлиме, 1919?1925 елларда Ырынбурны? Татар халык м?гарифе институты директоры, 1930?1938 елларда
К?нчыгыш педагогика институтыны?
педагогика кафедрасы доценты. Педагогика-методика ??м укыту т?гълиматына караган ф?нни хезм?тл?р авторы, татар теленд? педагогика буенча лекциял?рне? беренче конспектын т?з?че.
1919?1925 елларда Н. С. Надиев директоры булып торган Ырынбур Татар халык м?гарифе институты (
≪Х?с?ения≫ м?др?с?се
бинасы)
1882 елны?
20 августында
Сарытау губернасы
Петровск ?язе
[1]
(х?зерге
Пенза ?лк?се
Лопатино районы
) Суляевка (Сел??) авылында туган. Башлангыч белемне ?ти-?нисенн?н, со?рак
Иске Карлыган
авылында ала.
П?лд?нге
авыл м?др?с?сенд?, 1894?1901 елларда
Казанны? ≪Касыймия≫ м?др?с?сенд?
укый. Казанда
Татар укытучылар м?кт?бенд?
укыганда
Х?с?ен Ямашев
,
Гафур Кол?хм?тов
,
Гаяз Исхакый
?. б. бел?н якыннан аралаша.
1904 елда
Казанда укытучылар м?кт?бен т?мамлагач,
Уфа губернасына
м?галлим булып эшк? кит? ??м шул т?б?кт?ге татар, рус-татар м?кт?пл?ренд? 9 ел укытучы булып эшли.
Т??риб?ле укытучыны
Ырынбурга
, ?ирле ?зидар? карамагындагы татар балаларын гимназияг? ?зерл?? м?кт?бен? (
рус.
Земская приготовительная татарская школа г. Оренбурга
) ?ит?кче итеп эшк? чакыралар.
1913 елдан
?леге м?кт?пне? директоры булып эшли ??м, бер ?к вакытта,
Х?с?ения м?др?с?сенд?
рус теленн?н укыта.
1917 елны? 20―27 апреленд? Казанда узган
Б?тенроссия м?селман укытучыларыны? беренче корылтае
утырышларында доклад бел?н чыгыш ясый, съездны
Россияд?ге м?селман укытучылар берлеге уставы
проекты бел?н таныштыра.
Октябрь революциясен
Н. Надиев Ырынбурда каршылый. 1919 елда
Х?с?ения м?др?с?се
?ирлегенд? ачылган Татар халык м?гарифе институтына (
1923 елдан ? татар педагогика техникумы, 1935 елдан ? Богырыслан татар-башкорт педагогика техникумы, 1941 елдан ?
Жёлтое татар-башкорт педагогика укухан?се
) директор итеп билгел?н?. Ырынбур губерна халык м?гарифе б?леге м?дире булып тора.
Ырынбурны? Татар халык м?гарифе институтында 7 ел эшл?г?ч,
Татарстан АССР м?гариф халык комиссариаты
чакыруы буенча, Казанга кил? ??м гомерене? ахырына кад?р (
1940
) шунда яши ??м эшли.
Казанда Н. Надиев башта татар педагогика техникумында уку-укыту эшл?ре м?дире, бер ?к вакытта, 1924?1929 елларда,
Татарстан АССР м?гариф халык комиссариаты каршындагы Академ?з?к
(1921?1930,
рус.
Академический центр при Наркомпросе ТАССР
) р?исене? (
М?х?мм?т Та?иров
, 1895?1929) урынбасары булып эшли.
1930 елдан
К?нчыгыш педагогика институтыны?
(1931 елдан
Казан д??л?т педагогия институты
) педагогика кафедрасы м?дире, доцент.
1938 елдан
? Татарстан ф?нни-тикшерен? институтыны? ?лк?н гыйльми хезм?тк?ре.
Н. Надиев педагогика-методика ??м укыту
т?гълиматына
караган ф?нни хезм?тл?р авторы. Совет татар м?кт?пл?ре ?чен бернич? уку-укыту ?сбабы ??м уку курслары язган. Русча язылган хезм?тл?рне татарчага т?р?ем? ит? (м?с?л?н, Г. Бусыгин, М. Озерованы? ≪Икм?к у?ышы ?чен к?р?шт? укучыларны? роле≫, ≪М?кт?пк?ч? учреждениел?рд? т?рбия эшен ничек оештырырга?≫, ≪Башлангыч м?кт?пт? эшне? сыйфаты≫ ?. б.).
Татар теленд?
педагогика буенча лекциял?рне? беренче конспектын т?зи. Халык м?гарифен оештыру буенча бернич? эш, м?кт?пт? а?лы т?ртип булдыру кебек актуаль темага язылган беренче монография (≪М?кт?п т?ртибе м?сь?л?л?ре≫. Казан, 1928) авторы
[2]
.
- М?кт?п т?ртибе м?сь?л?л?ре. Казан, 1928.
- М?кт?п эшен проектлар методы буенча оештыру. Казан, 1930.
- М?д?ният эшене? берд?м планы ??м халык м?гарифе системасы. Казан, 1931.
1910 елдан башлап, Н. Надиев
≪Шура≫
,
≪М?кт?п≫
,
≪М?гариф≫
(Ырынбур),
≪М?галлим≫
, со?рак
≪М?гариф≫
(Казан), ≪Просвещение и жизнь≫ журналларында ф?нни-педагогик м?кал?л?ре бел?н катнашкан.
12 яшьлек Муса
Гражданнар сугышы
елларында Ырынбурда хакимиятне? кулдан кулга к?ч?ен к?реп тора: ?з т?ртибен я дутовчылар, я
колчакчылар
билгели. 1921 ел - Ырынбур ?лк?се тарихында кара?гы чор. Корылык с?б?пле игенн?р у?мау ачлык-ялангачлыкка китер?. Туган авылы Мостафага кайткач, Муса туганнарына берни бел?н д? ярд?м ит? алмый. Ул Ырынбурга кит?. Тик анда элекке танышларыннан беркемне д? таба алмый. Туганнары да кайсы-кая таралышкан була. Муса ш???р урамнарын тутырган ач-ялангач балалар т?ркемен? кушыла. С?л?тле ?смерне караклар шайкасына ??леп ит? башлыйлар. Шул вакытта базарда аны м?др?с?не? элеккеге укытучысы Нургали Надиев к?реп ала, Мусаны ?ен? алып кайта, юындыра, тамагын туйдыра.
≪Кызыл йолдыз≫ газетасы
редакциясе хезм?тк?рл?ре ярд?ме бел?н аны Ырынбур х?рби-с?яси м?кт?бен? (со?рак Совет-партия м?кт?бе) курсант итеп урнаштыра
[3]
. Со?рак Муса Ырынбурда
Х?с?ения м?др?с?се
?ирлегенд? ачылган Татар халык м?гарифе институтында укый. 1922 елда Казанга укырга кит?.
1925?1940 елларда Н. С. Надиев яш?г?н
Островский урамы, 15нче
йорт
Казанда галим яш?г?н
Островский урамы, 15нче йорт
диварында Н. С. Надиевка ист?лек тактасы ачылган. Тактада язылган:
Бу йортта 1925?1940 елларда танылган татар галиме ??м педагог Нургали Сибгатулла улы Надиев яш?де
[4]
- Ханбиков Я. И.
История педагогики татарского народа. Казань, 1975.
- Фаттахова Г. А.
Деятельность Академического центра Татнаркомпроса в 1920-е гг. Автореф. канд. дис. Казань, 2000.
- *
Р. Х. Ш?йм?рданов
,
?. Н. Ху?и?хм?тов
. Татар милли педагогикасы. К.: ≪М?гариф≫, 2007 ел, 281-282нче бит.
ISBN 978-5-7761-1640-7