Нугайлар
(яки
ногайлар, нугай татарлары
, ?з аталышы
ногай, ногайлы
[2]
) ?
кыпчак
т?ркеменд?ге
т?рки халык
яис? татарларны? бер ?леше булып торган халык.
Казан ханлыгында
ханнар
сайлау эшенд? катнашкан ??м Казан ханлыгы ?иренд? бер т?ркеме яш?г?н.
Т?рки телл?рне?
кыпчак т?ркемен?
керг?н
нугай теленд?
с?йл?ш?л?р. Х?зерне вакытта аерым халык дип санала. Югалырга м?мкин булган халыкларга ??м телл?рг? кер?л?р. Саннары ? Русияд? 103 660 кеше.
Динн?ре ? ислам динене? с?ннил?р юн?лешен? инану.
Нугай - ул Алтын Урданы? у? канаты булган б?кл?риб?к исемедер.
Алтын Урданы?
Т?ньяк Кавказдан
,
Каспий
,
Аралдан
башлап
Дунайга
кад?р сузылган ?лешене? хакиме
Чы?гызхан
улы Жучине? оныгы гаск?рбашы
унме?башы
Нугай б?к була. Аны? хакимлеге астында яш?г?н
т?рки халыклар
?зл?рен нугай кешел?ре, нугайлылар, нугайлар дип атап й?рт? башлыйлар. Башка халыклар да аларны шулай дип атый башлый.
"Нугай" атамасы башка т?рки ханлыкларда (Казан, Касыйм, Себер, ?стерхан, Т?ньяк Кырым) со?ыннан "татар" этнонимы бел?н алыштырылса да, Т?ньяк Кавказ, Каспий буе т?рекл?ренд? ул х?зерг?ч? сакланып калган.
?зб?кл?р
,
казакълар
татарларны б?ген д? "нугай" дип атыйлар.
К?пчелек Нугай татарлары ?зл?рене? килеп чыгышы буенча Асы диг?н т?рки кабил?л?рг? б?йлил?р, ?мма Кавказ яны Нугайларында Кавказ ??м Ш?рык(Якын к?нчыгыш) галогруппасы бар.
XV гасыр
башында Бирдеб?к Идег?й Алтын Урданы? ?аек елгасы янында узен? Ма?гыт йорты диг?н эчке олыс тези. Ма?гытларны? ул олыста абруйлы урын алып торганы билгеле.
1391 елда
Алтын Урда ханы
Туктамыш хан
гаск?рл?ре
Аксак Тимер
гаск?рл?ре тарафыннан тар-мар ител?, бу сугышта Туктамышны? элекке ?мире, со?ыннан аны? дошманы Идег?й д? Тимер ягында ?з гаск?ре бел?н катнаша (Туктамыш?Идег?й арасындагы к?р?ш м?ш??р "Идег?й" дастанында б?ян ителг?н). Бу ?и??д?н со? Идег?й ?з туган йортына,
Ма?гыт йортына
?
Идел
бел?н
?аек
арасындагы т?б?ген? кайта ??м тарихчылар ?йт?ен? караганда
[3]
, анда, Алтын Урдадан аерылып, аерым д??л?т т?зи; ул Ма?гыт йорт дип атала, ч?нки бу т?б?к элекке Нугай ?ирл?ренд? булган ??м бу ?ирд?ге т?ркил?р ?зл?рен нугайлылар дип атап й?ртк?нн?р.
XVI гасырда
Нугай диг?н атамалары билгеле була башлый.
Бу атама со?ыннан этноним булып китк?н. "Нугай" с?зе Алтын Урда таркалып, бернич? йортларда (Ха?итархан, Казан, Кырым ?. б.) б?ленг?ч т? халык теленд? кулланышта й?ри: Ха?итархан нугайлары, Кырым нугайлары (
Кырымны?
т?ньягындагы татарлар).
16 гасырдан
алып Ма?гыт йорты
Нугай йорты
дип атала башлыйдыр. Олуг Нугай йортыны? м?рк?зе
Сарайчук
ш???редер. Ид?р?чел?рен
би
дип атаганнар. Олуг Нугай йортына Башкорт ?ирл?ред? ясак т?л?г?нн?р. Шулай ук Ха?итархан йорты Нугай йорты хакимлеге астында булганы билгеле. Сарайчук каласы Кече ??з гаск?рл?ре бел?н ?имерел?. Нугай Йорты со?ыннан ?зе д? башында морзалар торган бернич? олысларга б?ленеп кит?. (Шундый нугай морзаларыннан берсе Йосыф морзаны? кызы
С?ембик?
Казан ханы
?ангалине?,
аннан со?
Сафаг?р?й
ханны? хатыны була.) Олуг Нугай йортыны? юкка чыгуы
?унгар хан Улусы
к?чм? калмыклар бел?н сугыштан со? Олуг Нугай Йорты халкы тарала Т?ньякка(Х?зерге Оренбург татарлары), Иделг?, Бухар, Х?р?зем ??м Т?ньяк Кавказ яны якларына.
19 гасырда Р?сс?й империясе гаск?рл?ренд? хезм?т итк?н франц топографы Йоганн Бларамберг Нугай-татар халкын шулай тасфирлый Биштау Нугайлары 6 уруг т?шкил ит?: Каспулат, Кыпчак, Едисан, ??мбуйлук,
Ма?гыт
??м Н??р?з оруглары. Бер ?леше к?чм?, икенчелел?ре ??йлаш тормыш алып баралар.
Алар т?рле т?б?кл?рд?: Ставрополь краенда, Дагстан, Чечен, Ингуш республикаларында, Карачай-Чирк?с автономияле ?лк?сенд? сибелеп яшил?р.
Аларны? со?гы тарихы ?зл?ре яш?г?н т?б?кл?рд?ге халыклар язмышына б?йле. М?с?л?н, Кавказны? (Дагстаннан башка) ?лк?л?ренд? яш?г?н "вак-т?як" халыклар бел?н берг?, "халыклар дусты" Сталинны? приказы бел?н 1944 елда нугайлар да ?з ?ирл?ренн?н депортациял?н? ?т?рле якларга с?рел?. К?бесе юлда ??м с?рген урыннарында ачлыктан, ??фалыктан ??лак була. 1957 елда алар да реабилитациял?н? ??м ис?н калганнары ?з йортларына кайталар.
Халыкларны? санын ис?пк? алу н?ти??л?ре буенча (1989) элекке СССР территориясенд? яш??че нугайларны? гомуми саны 75 181 дип к?рс?т?. ?
2010 елга
103 660 кеше.
XVIII гасырны? 80 елларда 700 ме?н?н артык
Кубан елгасы
??м
Кара Дингезне?
т?ньякгында яш??че Ногайларлар
Т?ркияг?
м????ирлек колалар ??м шуны? бел?н рухи, язма(
китап
) м?д?ниятын югалталар
[2]
.
XIX гасырны? 60-нчы елларында
Т?ньяк Кавказ
таулары халыклары, шул ис?пт?н Ногайларда Т?ркияг? к?чен?л?р. Бу Ногайларны? ??м тау халыкларыны? милли фа?игасе иде. 86 Ногай ауллары Кавминвод ?лк?сенн?н Т?ркияг? к?чендел?р, ??м 40 ме? Ногай х?зерге Карачай-Черкессия территориясенн?н киттел?р. XIX гасырны? 60-нчы елларын к?чер? дулкыны
Мелитополь
бел?н
Бердянск
арасындагы
С?т суларында
Ногайларында кагылды
[2]
.
Нугай теле
т?рки телл?рне? кыпчак т?ркемен? кер?, л?кин лексик-фонетик яктан ?зл?ре яш?г?н урыннардагы халыклар телл?рен? б?йле.
Аларны? телл?ренн?н алынмалар к?п, х?тта алар телен? к?ч? д? бар.
?йтик, ?стерхан нугайларыны? ?д?би теле ? татар теле, Дагстаннын Х?с?у-Йорт, Баба-Йорт районнарында яш??чел?рне? ?д?би теле?кумыкныкы. Гомум?н алганда, нугай теле кыпчак т?ркемен? керг?н башка телл?рд?н лексик, грамматик яктан ?лл? ни аерылмый, шулай да фонетик яктан т?рек ??м ?зб?к каракалпак телл?рен? якын: акыкат?хакыйкать, умер?гомер, таала?т?гал?, саат?с?гать.
Нугай с?йл?ш теле ?ч диалектка б?лен?: узнугай (Ставрополь нугайлары), каранугай (Дагстан нугайлары), акнугай (Карачай нугайлары).
[4]
Алар бер-берсенн?н кайбер фонетик ?зенч?лекл?р бел?н ген? аерыла.