| М?хм?т Б?д?йли
|
|---|
 |
| Туган телд? исем
|
М?хм?т ?ади улы Б?д?йли
|
|---|
| Туган
|
3 апрель
1895
(
1895-04-03
)
Казан губернасы
|
|---|
| ?лг?н
|
15 апрель
1975
(
1975-04-15
)
(80 яшь)
Казан
|
|---|
| Яш?г?н урын
|
Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 178: attempt to concatenate local 'letter' (a nil value).
|
|---|
| Милл?т
|
татар
|
|---|
| ??н?ре
|
журналист, язучы, с?яс?тче
|
|---|
М?хм?т ?ади улы Б?д?йли
? журналист, язучы, ??м?гать эшлеклесе.
М?хм?т Б?д?йли 1895 елны? 3 нче апреленд? элекке Казан губернасыны?
Мамадыш ?язенд?ге
Иске Максим (х?зерге
Ямаш
) авылында туган. ?тисе К?шфел?ади
Сарман районындагы
Карамалы
авылында Б?д?ил карт гаил?сенд? туып-?ск?н кеше була. К?шфел?ади
Бикл?н
??м
Троицки
м?др?с?л?ренд? белем алганнан со?, Иске Максим м?х?лл?сен? килеп урнаша. Ул Янбулат авылыннан Ф?рид? Сира?етдин кызы бел?н никахлаша. М?хм?т шушы гаил?д? беренче бала булып д?ньяга кил?.
1908 елда ?нил?ре Ф?рид? кин?т ?леп кит?. Тагын бер ел чамасы узуга, К?шфел?ади да д?нья куя. Яшь ?ги ?ни ?стенд? калган алты-?иде
бала
арасында и? ?лк?не М?хм?т була. Энел?рен, се?елл?рен Карамалыга озатып, 13 яшьлек М?хм?т
Троицки
якларына ?з тамагын ?зе туйдыру нияте бел?н кит?. Ул ??й к?нн?ренд? казах байларында куйлар к?т?, кыш к?не Троицки м?др?сенд? укый.
1912 елда ул “Энергия” типографиясен? х?реф ?ыючы булып эшк? кер?. Шушында басыла торган юмористик
≪Акмулла≫
журналына ?зе д? языша башлый. С?л?тле егетне 1914 елда
Т?ркестанга
, ?леге журналны? х?б?рчесе итеп ?иб?р?л?р. Биред? ул
?зб?к теленд?
беренче м?рт?б?
Ташк?нтт?
чыга башлаган “Сад?и Т?ркестан” газетасында м?кал?л?р бастыра. ?мма бернич? айдан со? аны ≪М?селманнар тормышыннан бер л??х?≫ исемле м?кал?се ?чен патша властьлары кулга алалар. Газетаны н?шер ит?чел?рне? актив яклавы аркасында гына ул ирект? кала. Шулай да ул Ташк?нтт?н кит?рг? м??б?р була.
1915 ел башында М?хм?т Карамалы авылына энел?рен? ??м се?елл?ре янына кайта. Шушы ук елны ул патша армиясе сафларына алына.
Беренче Б?тенд?нья сугышы
вакытында М?хм?т Б?д?йли XI армия составында
К?ньяк-к?нбатыш фронтта
була. Сугышта каты яралана, янында гына шартлаган бомба куптарган к?чле дулкын аны б?реп ега, ??м ул туфрак астында к?мелеп кала. К?чле контузия ала, озак кына лазаретта ятарга туры кил?. Шул чакта М?хм?т я?адан Карамалы авылына ялга кайта.
Февраль революциясе
кызган к?нн?рне ул ?зене? хезм?т итк?н частена ?йл?неп кайта. Сугышчылар аны 105 нче дивизияне? солдат комитеты председателе итеп сайлыйлар. Дин тотучы м?селманнар аны полк мулласы итеп т? т?кьдим ит?л?р. Шушы XI армияд? аны? башлап й?р?е н?ти??сенд? татар теленд? “Ипт?ш” диг?н газета чыга башлый. Бу газетада аны? м?кал?л?ре ??м шигырьл?ре ?лед?н-?ле басылып кил?. Шушы елларда ул
Казанда
“Окоплар авазы” диг?н махсус брошюра да бастырып чыгара. Б?тенроссия м?селман х?рби советы тарафыннан чыгарылган бу брошюрага бик к?п солдат ?ырлары да керг?н.
1917 елны? ??енд? аны м?селман сугышчыларыны? армия комитеты председателе итеп сайлыйлар. XI армияне? фактик командиры Крыленко ярд?ме бел?н М?хм?т Б?д?йли ?леге армия составында аерым м?селман батальоны оештыра. ?леге
батальон
сугышта к?п батырлыклар к?рс?т?.
1918 елны? март аенда М?хм?т Б?д?йли
Мамадышка
кайта. Шушы елны ул ВКП(б) сафларына кер?. Аны партияне? Мамадыш ?яз комитеты ??м ?яз башкарма комитеты члены итеп сайлыйлар. Бер ?к вакытта ул ?язне? х?рби комиссары да була. Шушы вакытта ул
Мамадышта
беренче татарча типография оештыра ??м “Мамадыш тавышы” исеменд?ге газетаны? редакторы буларак та актив эшли.
1921 елда ул
Хорезм
республикасында
РСФСР
илчесене? урынбасары, 1922 елда Т?ркестан республикасында милл?тл?р эше буенча халык комиссары урынбасары була.
Бохарада
эшл?г?н чакта ул
?зб?к теленд?
“Бохара х?б?ре” диг?н газета чыгару эшен ?ит?кли.
1922 елда РКП(б) ?з?к Комитеты Б?д?йлине Татарстанга эшк? кайтара. Татарстанда ул ? р?сми р?вешт? с?лам?тлек саклау халык комиссары урынбасары, юстиция халык комиссары урынбасары, “Резинотрест” идар?се ?ит?кчесе булып эшли. Ул ВКП(б) ?лк? комитеты конференциял?ренд?, съездларында делегат булып катнаша.
Татарстанда ??м илд? милли м?сь?л?не х?л ит? буенча дискуссиял?рд? актив катнаша. Бу м?сь?л?д?
Мирс?ет Солтангалиев
карашларын яклый. Бу ?лк?д? ?зл?рене? карашларын яктыртып, ВКП(б) ?з?к Комитетына язылган махсус гаризасына кул куйган 39 коммунист арасында була.
М?хм?т Б?д?йли ш?хес культы корбаны була. 1929 елны? сентябренд? Татторг партия ячейкасыны? партия членнары ??м членлыкка кандидатларны тазарту комиссиясе аны партияг? ят ??м дошман элемент дип, Солтангалиев бел?н партияг? каршы элемт?д? торганы ??м аны? карашларын ?тк?рг?не, партияг? керг?н вакытта атасы ??м ?зене? мулла булу фактын яшерг?не ?.б. ?чен дип, партияд?н чыгара. 1930 елны? июленд?, ОГПУ коллегиясе карары бел?н (дим?к судсыз), 1932 елда Казанда советка каршы ?з?к члены, ? 1924 елдан ?з?кне? ?ит?кчел?ренн?н берсе булган, партияг?, Совет властена каршы к?р?шк?н, диг?н ялалар ягып, биш елга хезм?т бел?н т?з?т? лагерына х?кем ител?. 1934 елда азат ител?.
Л?кин
Рыбинскида
“Главхлеб” берл?шм?се бухгалтеры булып эшл?г?нд?, 1938 елны? октябренд? кабат кулга алына ??м НКВД каршындагы Махсус ки??шм? карары бел?н 1940 елны? июленд?
х?кем ителеп
, сигез елга хезм?т бел?н т?з?т? лагерына ?иб?рел?. ??за срогын тутырганнан со?,
Куканда
яши ??м эшли, анда кабат кулга алына ??м 1949 елны? ноябренд? СССР Д??л?т куркынычсызлыгы министрлыгы каршындагы Махсус ки??шм? карары бел?н с?ргенд? эшл?рг? х?кем ител?. Нинди д? булса конкрет гаепл??л?р к?рс?телм?г?н. 1957 елны? июленд? бу х?кем карары юкка чыгарылды ??м эш ?инаять составы булмаганга к?р? туктатылды.
Шулай итеп, аны?
ГУЛАГ
архипелагында, Беломорканал,
Коми АССР
, Себер т?зелешл?ренд? чирек гасырга якын гомере уза.
Ирекк? чыккач, исемен аклау бел?н ш?гыльл?н?. 1958 елда
Н.С.Хрущевка
, 1971 елда КПСС ?з?к Комитеты каршындагы партия контроле комитеты председателе А.Я.Пельшега хатлар яза. М.Б?д?йлине? ?мете акланмый кала. Аны ?аман ?ле партия сафларында торгызмыйлар.
Чордашы
Ш?ехзад? Бабичны?
1958 елда Уфада чыгачак ≪Китабеннас≫ ?с?рен басмага ?зерл?? ?чен биографик а?латмалар яза.
Язмыш аны д?рт м?рт?б?
Ленин
бел?н очраштыра. Беренче тапкыр ул аны Казан губернасы делегаты буларак, Советларны? VII Б?тенроссия съездында к?р? ??м аны? ялкынлы с?зл?рен ты?лый. Ленин делегатлар бел?н с?з алышкан арада, М.Б?д?йлине? казах, кыргыз, ?зб?к, гар?п телл?ренд? яхшы с?йл?ш?ен бел? ??м М?ск??д? калдыра, а?а ВЦИКны? “Кызыл Ш?рык” агит-полит поездын т?з?д? ??м оештыруда катнашырга т?къдим ит?. М?хм?т Б?д?йли ?леге поездны? комиссары урынбасары ??м казах, ?зб?к, кыргыз, татар телл?ренд? чыгачак “Кызыл Ш?рык” газетасыны? редакторы итеп билгел?н?. Владимир Ильич “Кызыл Ш?рык” поезды бел?н кит?ч?к ипт?шл?рг? ш?хс?н к?рс?тм?л?р бир?. Ул милли м?сь?л?л?рне урында ничек х?л ит?, Урта Азияд? Совет властен урнаштыру ??м ныгыту буенча ?з фикерл?ре бел?н уртаклаша. В.И.Ленин бел?н икенче тапкыр шунда очрашу була. Аннан со? аны М?ск??д? К?нчыгыш халыклары коммунистик оешмаларыны? икенче съездында к?р?.
Татарстан республикасын
оештыру м?сь?л?се буенча ?ыелган ки??шм?д? М?хм?т Б?д?йли Ленин бел?н д?ртенче м?рт?б? очраша. Урта Азия якларында М?хм?т ?адиевичка бернич? ел эшл?рг? туры кил?. 1920 елны? октябрь аенда аны
Валериан Куйбышев
бел?н берг?
Бохара
коммунистлар партиясе ?з?к комитетына ярд?м ит? ?чен
Бохара Халык Республикасына
?иб?р?л?р. Биред? ул партия ?з?к комитеты инструкторы ??м матбугат халык комиссары була.
Казанда чагында М?хм?т Б?д?йли газета-журнал редакциял?ре бел?н элемт?не ?зми.
≪Чаян≫ журналы
редакторларыннан берсе була, “Кызыл Ш?рык яшьл?ре” журналы,
Кызыл Татарстан
газетасы редколлегиял?ренд? эшли. Актив р?вешт? ?д?би и?ат бел?н ш?гыльл?н?.
Б?д?йлине? беренче ?д?би ?с?рл?ре 1926 елда ≪Киг?вен≫, ≪Бакыр к?з≫ псевдонимы бел?н к?рен? башлый. Сатирик ??м юмористик ?с?рл?р ?ыентыклары, ф?нни-популяр брошюралар авторы.
К.Марксны? “Коммунистик манифесты” ? сорау ??м ?авап формасында татарчага т?р?ем?, “Коммунистны? беренче ?лифбасы”, “Ипт?ш, ?зе?не тикшер!”, “Социаль авырулар ??м аларны? зарары”, “Бизг?к”, “Миллионнарны саклау хакына”, “Замана шаяртулары”, “Тормыш т?пчекл?ре”, “Солдат ?ырлары”, “К?л?не? физиологиясе ??м психологиясе”.
- Беренче хатыны М?рьям М?шт?риева. М?хм?т Б?д?йли кулга алынгач, Габделхак Кудашевка кия?г? чыга.
- Икенче хатыны ?шр?ф
[1]
.