≪Кыйссаи Йосыф≫ (
???? ????)
(халыкта
Йосыф китабы
дип й?ртел?) ?
XIII гасырны?
беренче яртысында
Кол Гали
тарафыннан
кыйсса
жанрында и?ат ителг?н поэма.
Татар ?д?биятыны?
борынгы ядкяре.
Идел буе Болгары
д??л?тенн?н калган берд?нбер ?д?би ?с?р.
?с?р
Коръ?нд?ге
Йосыф с?р?сен?
нигезл?нг?н. Поэмада ?хлакый, ф?лс?фи ??м ?д?би м?сь?л?л?р ки? яктыртылуны таба.
?с?рд? бер ыру башында торган Йагъкуб аксакал, аны? ике хатыны ??м унике угълы сур?тл?н?. Аларны? ?лк?нн?ре инде буй ?итк?н, ?йл?нг?н булса да, барысы берг? яшил?р, уртак ху?алык алып баралар. Ун ?лк?н угълы к?не-т?не далада н?селне? к?т?ен к?т?, ягъни тормыш м?ш?катьл?рен ?з ?илк?л?ренд? тарта. Йагъкубны? яраткан хатыны Р?хил? ирт? ?леп китк?ч яшьли ятим калган Йосыф бел?н Ибне-И?мин ?тил?ре янында тора.
Бер к?нне Йосыф хикм?тле т?ш к?р?. ?тисе т?шне бик зур д?р???г? иреш? гал?м?те дип юрый, тик абыйлары моны бел?. К??елл?ре Йосыфка карата явыз ният бел?н тулып, алар х?йл? бел?н Йосыфны ташландык коега салалар. Йосыф, коеда ?ч к?н торганнан со?, юлда тукталган к?рванчылар су алганда, аларны? чил?ген? ябышып чыга. Аны к?рван ху?асы Малик Д?гыйр коллыкка ала. ?с?рд? Йосыфны? коега ташланып та ис?н калуы, аны? ?зенч? а?лы с??д?г?р кулына т?ш?е ≪ила?и к?ч≫ бел?н а?латыла. К?п ма?аралар бел?н к?рван
Мисырга
килеп ?итк?ч, аны ф?кать Мисырны? в?зире ген? сатып ала.
Шушында М?гъриб иле х?кемдары булган Т?ймусны? берд?нбер с?екле кызы чиб?р З?л?йха, ?ле ?смер кыз чагында ук, Йосыф сур?тен т?шенд? к?реп, а?ар гашыйк булганы билгеле була. З?л?йха т?шенд? к?ренг?н сур?т иясене? Мисыр газизе, ягъни фиргавен-фараон илене? баш х?кемдары дип уйлый, ?тисен? х?б?р ит?. Шунда ук хат язып, Мисырга илчел?р ?иб?рел?, алар газизне? З?л?йхага ?йл?нерг? ризалык белдерг?н язма хатын алып кире кайталар. З?л?йха к?п д?ял?рг? асыл мал т?яп, ?зен т?рбиял?г?н даясен ? с?т анасын, башка кол-хезм?тчел?рен алып юлга чыга. Л?кин З?л?йха мондагы х?кемдар аны? т?шен? керг?н г?з?л кыяф?тле егет т?геллеген к?рг?ч, Кыйтфирне? сараена керерг?, шул р?вешч? язмышка буйсынырга м??б?р була. К??елсез еллар уза. Бер к?нне Мисырга Малик Д?гыйр к?рваны кил?. Базар м?йданына Йосыфны сатуга куялар. Сарай чарлагыннан аны к?р?г?, З?л?йха ?ушын ?уеп ?ирг? ава ? аны? т?шен? керг?н, ?зен? гашыйк итк?н сур?т иясе шушы кол малай була.
Мисыр газизе Кыйтфир, м?гъл?м булганча, Йосыфны зур б??аг? сатып алып кайтып, З?л?йхага аны ≪безне? улыбыз булсын≫ дип тапшыра. Мо?а З?л?йха бик с?ен?, кол малайны ?з т?рбиясен? ала. Алты-?иде елдан Йосыф балигълыкка иреш?. З?л?йхане? ??в?лге хисл?ре я?адан уяна, гыйшык уты тагын к?члер?к д?рл?п яна. Л?кин Йосыф З?л?йхага бары ихтирам гына саклый, аны? аздыруына бирелми. Т?рле чаралар к?реп т? тел?ген? иреш? алмаган хатын, ачуланып, Йосыфны зинданга ташлата.
Йосыф т?рм?д? унике ел ?тк?р?. Бу арада элекке фиргавен ??м аны? в?зире Кыйтфир ?леп, т?хетк? яшь м?лик Р?ййан утыра. Ул бер га??п т?ш к?р?, Йосыф а?а шушы т?шне а?лата. Р?ййан Йосыфны зинданнан чыгарта, аны баш в?зир ит?. З?л?йха ис? ?аман Йосыфны онытмый. Бер к?нне, алар очрашкач, карт, гарип З?л?йха Йосыфка ?зене? кем булуын ?йт?. Йосыф аны? бу х?лен? га??пл?н?, х?тта ышанып бетми. З?л?йха ?з с?зл?рене? хаклыгын исбатлар ?чен аны? камчысын сорап ала, шул р?вешч?, Йосыф З?л?йха хисл?рене? ихласлыгын, с?зл?рене? тугърылыгын а?лый. Кодр?тле х?кемдарга т??ред?н З?л?йхага ?йл?н? хакында ?мер кил?, ??м З?л?йха ила?и к?ч ярд?менд? я?адан элекке яшьлеген?, чиб?рлеген? кире кайта. Билгеле булганча, ул Кыйтфирне? хатыны да булмаган ик?н:
т??ре
Кыйтфир янына З?л?йха урынына п?ри кызын ?иб?реп торган, шу?а к?р? З?л?йха гыйфф?тле х?лд? сакланган ик?н. З?л?йхад?н Ифра?им ??м М?салим диг?н ике угыл туа.
Йосыфны? ≪ашатучы≫, ≪азык бир?че≫ диг?н ш??р?тен ишетк?н туганнары да икм?к алырга кил?л?р. Йосыф, ?зен белгертмич?, аларны т?рле кыен шартларга куеп сыный; аннары, х?йл? корып, ?зе бел?н бер анадан туган Ибне-Й?минне алардан аерып ала. Ул абыйларын гафу итеп, ??залап ?тер? алдыннан б?йл?нг?н к?зл?рен чиштер?. Алар Йосыфны танып алалар ? унбересе д? аны? алдында тез ч?г?л?р. Йосыфны? ис?нлеге хакындагы х?б?р К?нганг? ?ит?. Улыны? к?лм?ген й?зен? с?рт?г?, карт Йагъкубны? сукырайган к?зл?ре я?адан ачыла.
Йагъкуб б?тен ыруы бел?н Мисырга к?чеп кил?. ≪Кырык елдан≫ со? ул ?з илен? кайтып кит? ??м шунда вафат була. З?л?йхад?н со? Йосыф, ш?рекъ х?кемдарлары гад?тен? каршы буларак, икенче кат ?йл?нми, буйдак килеш балаларын т?рбия кыла. Картайган к?нн?ренд? ул ил бел?н идар? ит? эшл?ренн?н читл?штерел?.
Нилны?
икенче ягына чыгып, ?мин исемле гел гаделлек, муллык бел?н тулы ш???р корып, гаил?се, иярченн?ре бел?н шунда урнаша. 110 яшенд? а?а да ?лем кил?. Мисырда тагын ачлык башлана; м?лик Р?ййан, Йосыфны? б?р?к?тен кайтару ?чен, аны? табутын тал?п ит?. М?салим табутны бирерг? тел?ми, ике арада конфликт чыга. Йосыф саркофагы Нил т?бен? салынгач, ике якка да муллык-иркенчелек урнаша...
- Э.Н. Наджип, "Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков", "Наука", Москва,
1989
.