Зур шартлау
(
ингл.
Big Bang
) ?
Гал?мне?
башлангыч,
сингуляр хал?тт?
торган чорын тасвирлаучы космологик модель.
?ле
ХХ гасырда
да без яш?г?н Гал?м статик структуралы, диг?н фикер яш?г?н. Ягъни, Гал?мне? башы ??м ахыры юк, имеш, ул ??рвакыт булган ??м булачак. Бу фикер ф?н д?ньясында бик озак,
астрономия
ф?нене? б?тен нигезл?рен ?имереп я?а теория барлыкка килг?нче яш?г?н. Бу теорияне? исеме ? ≪Зур шартлау≫ теориясе.
Гад?тт? х?зер Зур Шартлау теориясен
Кайнар Гал?м моделе
бел?н берг? кулланалар, ч?нки
сингулярлыкны
тасвирлаучы
квант гравитациясе теориясе
?лег? булдырылмаган. Кайнар Гал?м моделенд? башлангыч Гал?м тыгыз кайнар
плазма
хал?тенд? карала ??м эволюциясе адиабатик космологик ки??ю шартларында бара. Кайнар Гал?м моделе файдасына ачылган
реликт нурланыш
булып тора. Кайнар Гал?м хал?тенн?н ирт?р?к булган
Гал?мне? инфляциясе
биришсезлекл?р ягъни
галактикалар
,
йолдызлар
,
планеталар
барлыкка кил?ен яхшы а?лата.
Зур шартлау теориясе буенча Гал?м бер моментта юктан бар булган, колоссаль зурлыктагы шартлаудан барлыкка килг?н. “Зур шартлау”ны? и? беренче мизгеленд? Гал?мне? б?тен материаль субстанциясе бер ноктада тупланган булган. Ягъни, ?ле барлыкка килм?г?н ?ир планетасы ??м башка к?к ?исемн?ре колосаль к?л?мд?ге тыгызлыкка ия булган ин? очыннан да кечкен? бер нокта эченд? була. Бер мизгелд? бу нокта шартлый ??м бик зур тизлек бел?н т?рле якларга ч?чел?.
[1]
Бу ачышны кешел?р 1929 нчы елда ясыйлар. Америка астрономы
Эдвин Хабл
бик к?чле
телескоптан
га??еп к?ренешне к?з?тк?н ??м йолдызлар ??м
галактикаларны?
бер-берсенн?н бертуктаусыз ерагаюын к?рг?н. Бу ачыш б?тен ф?н д?ньясында зур борылыш ясый. ?г?р к?к ?исемн?ре бертуктаусыз бер-берсенн?н ерагаялар ик?н, бу Гал?м д? бертуктаусыз ки??я, диг?нне а?лата.
Гал?м гад?тт? бар булган ??р-н?рс?не:
матд?
??м
энергия
,
планеталар
,
йолдызлар
,
галактикалар
??м галактикаара бушлыкны ?з эчен? ала. Икенче т?рле аны космос, д?нья ??м табигать дип т? атыйлар. Кайбер теориял?р буенча, гал?мебез берд?нбер ки?лек т?гел, л?кин берг? к?пгал?м дип аталган бер-берсенн?н б?йсез гал?мн?рне? берлеге. Гал?м бик ки? ??м к?л?ме буенча чикл?нм?г?нлеге ихтималы бар. ?ир й?зенн?н к?ренг?н гал?м ?лешене? радиусы якынча 46 миллиард яктылык елы булган мохит. Гад?ти галактиканы? диаметры 30 000 яктылык елына ти? ??м ике к?рше галактика арасында гад?ти ераклык 3 миллион яктылык елы гына. М?с?л?н, безне?
Киек каз юлы
галактикабызны? диаметры якынча 100 000 яктылык елына ти? ??м безне? и? якын “Андромеда” галактикасы якынча 25 миллион яктылык елы ераклыгында урнашкан. Гал?мд? к?з?телг?н галактикалар саны 100 миллиардтан к?бр?к булуы ихтимал. Йолдызлары 10 миллион тир?се к?рл?л?рд?н алып 1 триллионга кад?р йолдыз булган гигант галактикалар да бар. Бу йолдызлар галактиканы? авырлык ?з?ге тир?сенд? ?йл?неп торa. 2010 елда астрономнар ?тк?рг?н тикшерен? н?ти??сенд? к?з?телг?н гал?мд? якынча 300 секстиллион йолдыз барлыгы ачыкланды.
Зур шартлау теориясе буенча,
Гал?мебез
хасил булу мизгеленд? искиткеч тыгыз ??м кайнар,
космологик сингулярлык
дип аталучы хал?тт? була
“Зур шартлау”га кад?р, пространствода материя дип аталырлык бер ген? субстанция д? булмаган. “Зур шартлау”га кад?рге мохит ? “ юклык” (“ небытие”) дип атала. Бу мохитта матд? д?, энергия д?, вакыт та булмаган. ”Зур шартлау” вакытында Гал?м ??м Гал?мне? асылын т?шкил ит?че матд?, энергия ??м вакыт бер мизгелд? ??м зур тизлек бел?н барлыкка килг?н. Шул вакытта яшерен энергия ??м яшерен материя барлыкка килг?н. Болар икесе ике т?рле ?зенч?лекк? ия субстанция. “Зур шартлау”дан со? яшерен материя туплана барып, а?ардан галактика, аннары планеталар ясалган. ? яшерен энергия гал?мг? тигез таралган ??м аны? ки??юе ?чен ?авап бир?.
Гал?мне? х?зерге замандагы тулаем тыгызлыгы бик т?б?н, дил?р. Бу масса-энергияне? 73 проценты яшерен энергия, 23 проценты салкын яшерен матд? ??м 4 проценты гади матд?д?н тора. Башкача ?йтк?нд?, атомнарны? тыгызлыгына карасак ? ??р 4 кубометрга бер
су тудыргыч
атомы туры кил?. Яшерен энергия ??м матд? сыйфатлары к?бесенч? билгесез. Яшерен матд?не? гравитацион сыйфатлары гади матд?неке кебек ?к, ??м ул гал?мне? ки??юен ?крен?йтеп тора; яшерен энергия, киресенч?, гал?мне? ки??юен тизл?т?.
Шулай итеп, Гал?м моннан
- 15 миллиард ел элек;
- нуль вакытта;
- зур тыгызлыкка ??м температурага ия булган нокта шартлаудан барлыкка килг?н.
??рн?рс?не? башы ??м ахыры бар. Берн?рс? д?, шул ис?пт?н ад?м баласыны? тормышы, аны? т?зег?н йортлары, сатып алган машинасы, ирешк?н д?р???се д? м??гелек т?гел. Галимн?рне? тикшерен? н?ти??л?рен?,
Коръ?н К?римд?ге
аятьл?рг? караганда, гал?м моннан 14 миллиард ел элек зур шартлау н?ти??сенд? кечкен? ген? матд?д?н барлыкка килг?н. Шул вакыт эченд? ул ки??йг?н ??м б?ген д? ки??юен д?вам ит?. Бу турыда Коръ?н К?римд? д? язылган. Галимн?р: “Гал?м ки??юне? чиге булачак”, ? ди. Резина да сузыла бит, сузыла да, бер ноктага ?итк?ч, кире ?ыела башлый. Галимн?р фикеренч?, гал?мне яшерен энергия б?лг?л?рг? м?мкин. Яшерен энергия т?эсире н?ти??сенд? гал?мне? ки??юен тикшерг?нн?н со?
Пекин
университеты галимн?ре шундый фикерг? килг?н.
Ул озак вакыт д?вамында галимн?р ?чен табышмак булып кына калмый, ? борчуга да сала. Ч?нки яшерен энергия н?ти??сенд? гал?м ки??еп аны? юкка чыгу куркынычы да бар. 1998 елда галимн?р Сол Перлмуттер, Адам Рис (
АКШ
) ??м Брайан Шмидт (Австралия) гал?мне? тиз ки??юен ачыклаган. Шушы ф?нни ачышлары ?чен аларга 2011 елны? 4 октябренд? физика буенча
Нобель премиясе
бирелде.
Гал?м барлыкка килг?нд?ге кебек аны юкка чыгаручы “Зур шартлау” да булуы м?мкин. Пекин университеты галимн?ре тикшерен?л?ре шул хакта с?йли. Тикшерен? н?ти??л?ре “Зур шартлау” ?чен у?ай шартлар тууын к?рс?т?. Гал?мне? тиз ки??юе н?ти??сенд? гравитация к?че, башка к?чл?рд?н зуррак булачак. Н?ти??д? гал?м шулкад?р тиз ки??я башлаячак, галактика кебек “нык” объектлар, шул ис?пт?н безне? “Киек каз юлы” галактикасы да таркала башлаячак, ? ?ир шартлаячак.
Гал?мне? критик ноктага кайчан ?ит?ч?ген, д?ньяны? кайчан бет?ч?ген Алла?ы Т?гал?д?н башка беркем белми. Ул Коръ?н К?римд?: “Ничек итеп гал?мне ярата башладым, шулай ук аны кире т?г?лл?рмен”, ? ди. “?нбия” с?р?сене? 104нче аятенд?: “Язучы язган к?газьл?рен ничек итеп т?р?, без д? ул к?нне К?кне шулай т?рербез. И? башта ясый башлагандагы х?лг? китерербез. Без шулай кылырга в?гъд? итк?н идек. В?гъд?безд? торырбыз”, ? дип белдер?. Дим?к, гал?мне? азагы бар ??м ул кыям?т к?не дип атала.
Шуны билгел?п ?т? урынлы булыр, галимн?р фикеренч?, гал?мне юк ит?ч?к “Зур шартлау” якынча 22 миллиард елдан со? булачак. Шуны? ?чен кешел?рг? борчылыр урын юк: алда гомер бар ?ле.