Габделкадир Инан
(1889-1976),
баш.
?бдел?адир Инан
, чын исеме ?
Ф?ткелкадир Мостафа улы С?л?йманов
? язучы, башкорт милли-азатлык х?р?к?те эшлеклесе. Профессор (1936).
Ф?ткелкадир Мостафа улы С?л?йманов 1889 елны? 29 ноябренд?
Ырынбур губернасыны?
Чил?бе ?язе (х?зерге
Чил?бе ?лк?се
Сосновка районы) Шыгай авылында туган. ?нисе З?кия ?
Салават Юлаевны?
к?р?шт?ше Биккол Галик?еваны? варисы була, атасы Мостафа авылда имам ??м м?др?с? м?д?ррисе булган, чыгышы бел?н ? кыр-катай башкортларына. Ф?ткелкадир С?л?ймановта ?зене? милл?те башкорт булуын язган.
Башлангыч белемне атасыны? м?др?с?сенд? ??м 1904-1905 елларда
Чил?бе
ш???ре ахуны ? Х?ким м?др?с?сенд? ала. Рус-башкорт м?кт?бенд? белем алуын д?вам ит?. Со?ыннан Троицкига барып ≪Р?с?лия≫ м?др?с?сенд? укый ??м аны 1914 елда белем ала. М?др?с?д? к?нчыгыш телл?рен ? гар?п, фарсы ??м т?рек телл?рен ?зл?штер?. Артабан укытучылар м?кт?бенд? белемен якшырта.
Шул чакта, 1908-1910 елларда, ≪Вакыт≫ газетасында ≪Башкортларда ?ир м?сь?л?се≫, ≪Башкорт гол?м?се (интеллигенциясе)≫, ≪Кыргыз далаларыннан≫ исемле башлангыч публицистик ??м этнографик язмалары басылып чыга. 1909 елны? ??йге айларында Тубыл буендагы кадак балаларын укыта, этнографик материаллар ?ыя башлый.
1914 елда ?хм?тз?ки В?лиди бел?н таныша, ??м аны? к???ше буенча, этнографик ??м фольклор м?гл?м?тл?рен ?ыю ?чен, Алтайга, кадак, кыргыз ??м ?зб?к халыклары яш?г?н ?ирл?рг? с?ях?т кыла. Монда ≪Манас≫ кыргыз эпосыны? бер вариантын язып ала; алтайларда шаманизм, т?рки халыкларны? борынгы йолалары ??м башкалар турында м?гъл?матлар ?ыя. 1915 елда ?ф?л? Ырынбур Диния н?заратында дин гыйлемн?ренн?н имтихан тотып, м?чет имамы ??м м?др?с? м?д?рис д?р???сен? таныклык ала. 1914-1917 елларда армияд? хезм?т ит?. 1914-1916 елларда ≪Шура≫ журналында бернич? шигыре, ≪Башкорт ??йл?венд?≫, ≪Качкын≫, ≪Курайчы Тимербай≫, ≪?л?т≫ ??м ≪Ил ?чен≫ исемле хик?ял?ре, ? ≪Укытучы≫ журналында ≪Башкорт мо?ы≫ шигыре басылып чыга.
1917 елны? русия территориясенн?н ага торган Февраль революциясенн?н со? ?зе хезм?т итк?н Екатеринбург гарнизоны салдатлар аны ?аек ?лк?се эшче, авылдаш ??м салдатлар Советыны? II съездына делегат итеп сайлый. 1917 елны? сентябренн?н алып Аргаяш т?б?генд?ге Ишлебай карй?сенд? укытучы булып эшли. Шул ук елны? 15 ноябренд? Башкорт м?рк?з шурасы Башкортстан автономиясен игълан ?т?г?нн?н бел?н Ф?тхелкадир С?л?йманов ?з т?б?кында тулысынча башкорт милли-азатлык х?р?к?тен? кушылып кит?. ?аек аръягында башкортлар яш?г?н улусларда халык ?ыелышларын оештыруда катнаша, шул вакытта ул большевистик тарафыннан кулга кушылдыгы, Советларны? Екатеринбургта ?т? торган съезында делегат булып катнашуы турындагы танытмасын к?рс?теп, котылып кала.
1918 елда Башкорт х?к?м?тене? басма органы ? ≪Башкорт≫ г?зите м?х?ррире була. 1918 елны? сентябрь азагында Башкорт х?к?м?те а?залары бел?н Ырымбурга кил?. 1919 елда Аргаяш кантоныны? революцион комитеты р?исе итеп т?гаенл?н?. 1919 елны? азагында ??м 1920 елны? башында Башкорт гаск?рл?ре группасы составында Петроградны обороналауда катнаша. ≪Салауат≫ исемле дивизия г?зитене? м?х?рририят ?гъзасы вазифасын башкара.
1920 елда Ст?рлетамак ш???ренд? Башкорт Автономияле Советы Республикасы М?гариф комиссариатыны? ф?н буенча комиссияг? ?ит?кчелек ит?. Апрелд?н алып ? АБС-ны? Д??л?т н?шри?те коллегиясе ?гъзасы. Ст?рлетамакта ?зене? ≪Акшан батыр≫ драмасы с?хн?г? куелганда бер ка?арманны? ролен ?зе уйный. 1920 елны? 19 маенда М?ск?? ?з?к влачлары бер ш?керт кабул итк?н ≪Автономияле Совет Башкорт ??м??риятене? д??л?т корылышы турында≫ карары бел?н риза булмавын белдер? ??м башка х?к?м?т а?залары бел?н берг? отставкага кит?, Урта Азияга барып басмачылык х?р?к?тен? кушыла.
1920 елда Ташкент каласына кил?, кадак ??м кыргыз м?кт?пл?ренд? укыта, шул ук вакытта ?бделкадир Елкыбай псевдонимы астында ≪Акъюл≫ газетасында т?рки халыклары этнографиясе, тарихы ??м фольклоры буенча м?кал?л?р бастыра.
Т?ркестанда милли-азатлык х?р?к?те у?ышсызлыкка очраганнан со?, 1923 елны? 21 февраленд? ?. ?. В?лидов бел?н берг? Ашхабад каласыннан Иранга юлланалар. Шул ук елны? мартында М?шх?д ш???ренд? ССРБ консуллыгында якташы дипломат К?рим Х?кимов бел?н очраша. Апрельда ? ?фганстанга бара, сентяберд? ? ?индстанга, аннан Аурупа илл?ренд? ? Франция ??м Германияд? була.
1925 елда
Т?ркияг?
килеп урнаша, элек Истанбулда яши. Истанбул университетыны? Т?ркият институты директоры Фоат Кепрюсю ассистенты булып эшли. Германияда язган ≪Китабы деде Коркут турында≫ исемле к?л?мле м?кал?се Т?ркият энциклопедиясене? беренче томына урнаштырыла. Гыйльми экспедициял?рд? катнашып фольклор материалларын ?ыя, 1930 елда алар ≪Беренче гыйльми с?ях?тк? доклад≫ (≪Birinci Ilmi Seyahata Dair Rapor≫) аерым китап булып басылып чыга. Т?ркияд? башта Т?ркестанлы, Т?рекм?н, ?бделкадир, ?. Башкорт, Орлыктай углы, Идел углы кебек псевдонимнар астында м?кал?л?р бастыра[18]. 1930-елларда Т?ркия парламенты кабул ителг?н Фамилиял?р турындагы хаклы ?зен? я?а фамилия ала ?
Инан
.
1933 елда Анкара каласына Т?рек лингвистик ширк?тен? эшк? чакырыла, монда Т?ркия Республикасы президенты Мостафа К?мал Атат?рекк? якын кешел?р арасына кер?. Тизд?н президент курсалауы бел?н аны Анкара университетыны? Тел, тарих ??м география факультетына эшк? алына. Университетта Себер т?рки халыклары (алтай, тыва, хакас, якут ?. б.) телл?ре буенча лекциял?р укый ??м гыйльми эзл?н?л?рен д?вам ит?. 1936 елда профессор д?р???сен алуга иреш?.
1944 елда с?яси с?б?пл?р аркасында гыйльми д?р???сенн?н ??м вазифасынан м?хр?м ител?[1]. Бу чорда м?кт?пт? укытучы булып эшл?рг? м??б?р була, шу?а карамастан гыйльми м?кал?л?р бастыруны д?вам ит?. 1955 елда Анкара университетына гади укытучы булып эшк? кайтырга р?хс?т бирел?, шул ук вакытта Т?рек лингвистик ??мгыятенд? баш белгеч булып бераз хезм?тт?шлек ит?.
1961-1964 елларда Т?рек Республикасы Х?к?м?те янындагы Дини эшл?р буенча департаментта, 1964 елдан алып 1971 елда хаклы ялга чыкканга кад?р Т?рек м?д?нияте институтында эшли.
1976 елны? 1 ноябренд? Т?ркияне? башкаласы Анкарада вафат була.
Галим этнология, фольклор, м?селман чорына тиклемге динг? инанулар, т?рки халыкларны? традициял?ре, телл?ре ??м ?д?бияты буенча гыйльми хезм?тл?ре бел?н билгеле, аларны? гомуми саны 350 г? ?ит?. Энциклопедияларга гыйльми м?кал?л?р, т?рек ??м рус галимн?ре хезм?тл?рен? рецензиял?р яза, т?рле илл?р галимн?рене? тарих, этнография, лингвистика ??м ?д?бият буенча басмаларын т?рек телене т?р?ем? итте.
≪Й?р?кк?ем яна, ?анаш сызлый,
Урал, синд? дошман кург?нд?.
Зекере син, ?аек, т?сбихем син,
≪Урал≫ тирем, г?рг? керг?нд?...≫
Борынгы т?рки язма комарткылары ≪Китабе деде-и Коркот≫, ≪Кодекс куманикус≫, Йосыф Баласагунлыны? ≪Котадгу белек≫, М?хм?д Кашгарины? ≪Дивану легат ?т-т?рк≫ ?с?рен, кыргыз халык эпосы ≪Манас≫, урта гасыр чорына караган ≪Чы?гызнам?≫ ??м башкаларны тикшер?, т?рки халыклары арасында шаманлык к?ренешен ?йр?н?. Борынгы ??м х?зерге заман т?рекл?ре шаманизм тура?ындагы монографиясе Т?ркияд? ике тапкыр (1954 ??м 1972 елларда) н?шер ител?.
Башкортларны? рухи м?д?нияте тарихы ??м этнографиясе буенча бернич? гыйльми хезм?те басылып чыга ? ≪Башкортлар тарихыннан≫, ≪Башкорт-рус сугышлары тарихыннан≫, ≪Идел ярында ислам≫, ≪Башкорт-рус сугышлары≫, ≪Балкан-тау атамасы турында≫ ??м башкалар. 1943 елда ≪Gok Boru≫ журналында басма ≪Башкорт туе≫ м?кал?сенд? к?нчыгыш башкорт кабил?л?рен? хас туй йолаларын тасвирлап яза.
Башкорт ?д?бияты тарихына ≪Башкорт мо?ы≫, ≪??йл??не сагынганда≫, ≪К?йле т?н≫, ≪Тимербай курайсы≫, ≪Ил ?чен≫, ≪Качкын≫, ≪Башкорт ??йл?венд?≫, ≪?л?т≫ исемле шигырл?р ??м хик?ял?р авторы буларак инг?н. Аны? ≪Салауат батыр≫, ≪Акшан батыр≫ диг?н тарихи драмалары 1919-1928 елларда Башкорт драма театрында куелган. Алардан ≪Салауат батыр≫ исемле биш шаршауы тарихи драмасы п?хт? калган ? ул башкорт ?д?биятенд? бу Салават Юлаев образына багышланган башлангыч к?л?мле ?с?р ис?пл?н?.
≪Башкорт ??йл?венд?≫ исемле сайланма ?с?рл?р ?ыентыгы ?ф?л? 1996 елда д?нья к?р?. ≪Шаманизм тарихта ??м б?ген≫ исемле китабы
Уфада
1998 елда н?шер ител?.
е