Гомум т?рки бу?дай , монголча бу?удай ≪бодай≫ с?зенн?н. Чыгышы ачык т?гел, кытайчадан диючел?р бар. ^[5]

Культурлашкан бодай Якын к?нчыгыш т?б?генд? п?йда булган. Культуралы ??м кыр бодаены? генетикасын ?йр?неп тикшерг?нн?н со?, галимн?р культуралы т?рне? туу урыны итеп Т?ркияне? к?ньяк-к?нчыгыш ?лешенд?ге Диярбакыр ш???рен тир?сен атыйлар. ^[6] .

Бодайны? туган ?ире итеп ?фганстан да санала, т?г?лр?к ?йтк?нд?, Кабул елгасыны? ?з?не. Бу урыннан ул Фарсы илен? тарала. ?г?р ?фганстан йомшак бодайны? 57 т?рен (к?бесе к?рл?) бирс?, Фарсы иле аларга бу культураны? тагын 52 ботаник т?рен ?сти. ^[7] ?мма тизд?н ул ки?лек ??м меридианнар бел?н ис?пл?шми башлый. ?г?р борынгы инк ??м ацтеклар бодай икм?ге т?мен белм?с?, х?зер аларны? тарихи ватаны ? Америка бодайны? тулай ?ыемы буенча беренче урынны тота.

Уртача зурлыктагы бер башак 1,2-1,5 грамм б?ртек бир?. Мондый “тулай ?ыемнан” 1,7 грамм ипи пешерерг? м?мкин. Борын-борын заманны? кыргый шартларында башакта, к?п диг?нд?, ике б?ртек булган. Моннан якынча 50 ме? ел элек кеше шушы “байлык” бел?н кызыксына башлый. Игенчелек моннан ун ме? ел элек башланган дип фараз ител?. Ул вакыттагы, ?г?р шулай ?йтерг? яраса, кырчылык структурасына керг?н культураларны? и? беренчесе бодайны? “ырудашы” борай булган, дип ис?плил?р. Ул безне? эрага кад?р д?рт ме? ел элек игел? башлаган. Ул Борынгы Мисырда ? алты-сигез, безне? якларда биш ме? ел элек билгеле була.

Болгар халкы борай ??м бодай бел?н к?чм? х?лд? й?рг?нд? ук таныш булган. Ибне Фазлан , Ибне Руст? фикерл?рен? караганда, Идел буе Болгар д??л?тенд? 10 й?зд? культуралы ?семлекл?р арасында бодай алдынгы урын тота.

Элек-элект?н Казан губернасыны? кайбер авылларында бодай шактый зур м?йданнарда игелг?н, м?с?л?н, З?я ?язене? Татар Борнашы авылында 1890 да язгы ч?ч?г? бирелг?н басуны? яртысы файдаланылган. 19-20 й?зл?рд?, сабан уйлап табылганнан со?, таза х?лле кр?стиянн?р бодай ч?ч?лекл?рен шактый ки??йт?л?р. Бодайны? бернич? т?рле сорты игел? башлый. Губернаны? т?ньяк ?лешенд? бодайны? йомшак сортлары ≪Русская≫, ≪Гирка≫, ≪Красноколоска≫, ≪Саксонка≫, ≪Самарка≫, ≪Остистая≫ ?.б. игел?. К?ньяк ?язл?рд? каты сортларга ?стенлек бирел?, м?с?л?н, ≪Арнаутка≫, ≪Белотурка≫, ≪Белоколоска≫ ?.б., алар ?чен, йомшак сортлардан аермалы буларак, чир?м ?ирл?р кулай санала. Б?гелм? ?язене? элект?н с?релеп килг?н ?ирл?ренд? бодайны? ≪Русская≫ ??м ≪Саксонка≫ сортлары, я?а ?ирл?рд? - ≪Белотурка≫ сорты игел?.

19 й?з уртасында у?дырышлы чир?м ?ирл?рд? бодай у?ышы ч?челг?н орлыкка караганда 15 тапкыр артыграк (унбишл?т?), ? элект?н с?релеп килг?н ?ирл?рд? 2-5 кына т?шкил ит?. Шуны? ?чен д? аны Казан губернасыны? кысыр яткан ?ирл?р сакланып калган к?ньяк ??м к?ньяк-к?нчыгыш районнарында иг?л?р. Чир?м ?ирл?рне эшк?рт? башлаганнан со?, элект?н с?релеп килг?н, иске, ч?п баскан ?ирл?рг? бодай ч?ч? к?пк? киметел?. 19 й?з ахырында Казан губернасында сабан бодаены? тулай ?ыемы уртача (ме? чирект?): 1870-74 т? - 258, 1875-79 да - 155, 1880-84 т? - 176, 1885-90 да 186 ме? чирек т?шкил ит?. 1909-11 д? ул 46,4-61 ме? га ?ирд? игел?. У?ым бодае барлык м?йданны? 2,5%ын били.

Д?ньяны? к?п илл?ренд? таралган якынча 30 кыргый ??м культуралы т?ре билгеле. Бодайны? ике тере: каты бодай (T.durum) ??м йомшак бодай (T.aestivum) аеруча ки? таралган. Йомшак бодай туфракка ??м ?ылыга талымсызрак, аны салкынрак т?б?кл?рд? ?стерерг? м?мкин, шу?а к?р? ул ки?р?к таралган. Аны? б?ртекч?се кисемд? ончыл, к?пш?к була, башаклары кылчыксыз яки кылчыклар башактан кыскарак ??м ян якка юн?лг?н. Каты бодай б?ртекч?сене? кисеме пыяласыман, каты, барлык сортлары да диярлек башактан озынрак, параллель ?ск? юн?лг?н кылчыклы. Каты бодайда йомшак бодайга караганда аксымнар (?илемч?) к?бр?к була, шу?а к?р? каты бодайдан югары сыйфатлы он, макарон, манный ярмасын ясыйлар. Коры континенталь климатта аз дымлы туфракта каты бодайда аксым микъдары тагын да арта, шу?а к?р? мондый шартларда ?ск?н сортлар аеруча кыймм?тле. Ике т?рне? д? к?зге ( у?ым ) ??м сабан формаларын иг?л?р. ^[8]

Россияд? 180 сорт бодай игел?. Икм?кк? йогынты ясау сыйфатына карап, аларны йомшак ??м каты т?рл?рг? б?леп й?рт?л?р. Мондый аеру Англияд? барлыкка килг?н. Бу илне? дымлы ??м салкын ?авасы кыяклыларны? сыйфатына кире йогынты ясый. Мондый бодай оныннан салынган икм?к л?чт? ??м кара була. Бу х?лд?н котылу ?чен инглизл?р урындагы сортларга 20-30 процент Россия ??м Американы? югары сыйфатлы бодаен ?сти. Кояшлы далаларда ?стерелг?н б?ртекл?р, чыннан да, икм?к чималын к?пк? яхшырткан. Бу ????тт?н Идел буе, К?ньяк Украина ??м Т?ньяк Кавказ бодайлары аеруча дан казана. Икм?к сыйфатын кискен к?т?р? торган бу сортларны инглизл?р “к?чле сорт” дип атаган. ^[7]

Кыяклыларны камилл?штер?д? галимн?р биш т?рле т?п максат куя: алар башакны зур ??м к?п б?ртекле ит?г?, сабакны кыскартып ныгытуга, корылыкка ??м салкынга чыдам, авыруга ??м корткычларга каршы тора алырлык сортлар чыгаруга, ни?аять, ашлыкта ?илемс?не баетуга кайтып кала. Бодайны? шушы тал?пл?рг? якын торган сортлары ХIХ гасыр башында Англияд? барлыкка кил?. Аларны? берсе “Скверхед” дип атала.

Гигант башаклы ??м эре б?ртекле бу “квадрат баш” яхшы агротехника шартларында гектардан 70 центнерга кад?р у?ыш бир?. Канаданы? “Маркиз” сорты да бик яхшы ? корылыкка бирешми, биред?ге ??йне? кыска ?ылы вакытын б?ртекл?рне ?итлектер?г? тулы файдалана, к?г?рек-кис??-корымбаш кебек г?мб? авыруларына бирешми, коелмый. Бик к?рк?м б?ртеге мичк?г? охшап тора. Бу сорт аны барлыкка китер?че Саундерсенны? улы б?ртеген ч?йн?п карап, анда ?илемс?не? к?плеген ачыклаганчы к?л?г?д? кала. Лабораториял?р “тел анализы” н?ти??л?рен д?рес дип таба. Бакса?, “Маркиз” камырга ?зен? бер т?рле сулыш бир? ик?н, ? икм?ге ап-ак ??м т?мле була. ??м сорт тизд?н Канадада сабан ашлыклары м?йданыны? 90 процентын яулап ала, АКШны? т?ньяк ?ирл?рен? б?реп кер?. ^[7]

Россияд? кабул ителг?н ГОСТ буенча ^[9] бодай у?ышы 6 сортка б?лен?, сортка карап сату б?ясе куела.

?итештер? ?чен ???миятле 2 т?ре бар: йомшак яки гади бодай ??м каты бодай. Гибридлаштыру юлы бел?н к?пьеллык бодай сорты уйлап табылган. У?ым бодае к?з к?не, сабан бодае яз к?не ч?чел? ??м югары у?ыш бир? (двуручка). Дым яратучы ?семлек. Вегетация чорында у?ым бодае ?чен уртача т??леклек температуралар суммасы 2100?°C, сабан бодае ?чен - 1300?°C тир?се тал?п ител?. У?ым бодае ?итештер?д? аны? кышкы шартларга яраклаштырылган ??м корылыкка чыдам булуы м??им. Сабан бодае корылыкка чыдамрак. Аны? вегетация чоры 70-100 т??лек, ? у?ым бодаеныкы - к?зен 45-50, яз ??м ??ен 75-100 т??лекк? сузыла. Бодай ?злегенн?н серк?л?н?, аны иг? ?чен у?дырышлы туфрак, чиста басу кир?к. Арыштан аермалы буларак, бодай кара туфракта ?йб?тр?к ?с?.

У?ым бодаены? т?п элг?рге басудашлары вазифаларын ? пар басуы, язгы бодайны? ? у?ым иген культуралары, кузаклы иген культуралары, кукуруз ?.б. ?ти. Тар р?тле ??м гади р?т ысуллары бел?н ч?чел?, ч?ч? нормасы у?ым бодае ?чен 1 га 4,5?5,0 млн б?рт?к, орлыкны ч?ч? тир?нлеге 4?6 см, язгы бодай ч?ч? нормачы ? 5?7, ч?ч? тир?нлеге ? 4?7. ^[10]

Б?ртекле культураларны? тулай ?ыемында бодайны? чагыштырма ?леше (% ларда): 1913 елда - 2,8, 1920 - 5,2, 1940 - 48,7, 1960 - 69,3, 1980 - 46,8, 1990 - 26,4, 2000 - 32,3, 2006 - 45,6%. 1960 еллар уртасыннан республикада бодай ?итештер?не? интенсив технологиял?рен керт?г?, яхшылап ашлау, корылыкка, салкынга, табигатьне? башка у?айсыз факторларына чыдам, авыруларга, зарарлы б???кл?рг? бирешм??ч?н, с?рлекм??ч?н, югары у?ыш бир?ч?н, озак сакланучан сортлар иг?г? зур игътибар бирел?; йомшак у?ым бодае сортларыннан ≪Казанская 84≫ (1992), ≪Мешинская 2≫ (1993), ≪Безенчукская 380≫ (1997), ≪Казанская 285≫ (1999), ≪Казанская 560≫ (2002), ≪Волжская-100≫ (2004); йомшак сабан бодаены? ≪Памяти Азеева≫ (2001), ≪Омская 32≫ (2002), уртача ?лгерешле ≪Люба≫ (1988), ≪Прохоровка≫ (1997), ≪Керба≫ (1998), ≪?мир≫ (2001), ≪Омская 33≫ (2002); ≪Тулайковская 10≫ (2003), ≪Дебют≫ (2003), ≪МИС≫ (2003), ≪Казанская юбилейная≫ (2004), ≪Эстер≫ (2004); каты сабан бодаены? ≪Безенчукская 182≫ (1993) сортлары игел?.

Протеин ясау ?чен бодай азотлы ашламаларга мохта? була. Алар ? составында азот булган ??м ?семлекл?рне азот бел?н тукландыру чыганагы буларак кулланыла торган минераль матд?л?р. Азот, аксымнар синтезында катнашып, ч?ч?лекл?рд? ?семлекл?рне? ?сешен к?ч?йт?, авыл ху?алыгы продукциясене?, бигр?к т? кыяклы б?ртеклел?рне? ??м к?пчелек терлек азыгы культураларыны? сыйфатын яхшырта. С?н?гать эшл?п чыгарган минераль ашламалар бел?н берр?тт?н, составында ?семлекл?р туклануы ?чен азоттан башка элементлары да булган органик ашламалар (торф, тирес, компост), шулай ук яшел ашламалар (люпин, донник, сераделла ?.б.) азотлылар сыйфатында к?пт?нн?н кулланылып кил?. Татар энциклопедиясе. Казан, 2008. 2016 елны? 4 март к?ненд? архивланган .

* = Р?сми булмаган саннар

И? к?п бодай экспортлаучы илл?р ( 2014 , млрд $ , д?нья бодай экспортыны??%-ы): АКШ ? 8,0 (15%), Канада ? 7,46 (14%), Россия ? 7,04 (13%), Австралия ? 5,75 (11%), Франция ? 5,72 (11%), Украина ? 3,31 (6.3%), Алмания ? 3,19 (6%), Румыния ? 1,96 (3,7%), ?индстан ? 1,25 (2,4%), Казакъстан ? 1,08 (2,1%).

И? к?п бодай импортлаучы илл?р ( 2014 , млрд $ , д?нья бодай импортыны??%-ы): Мисыр ? 5,36 (10%), ?л??заир ? 2,3 (4,4%), Италия ? 2,3 (4,3%), Индонезия ? 2,09 (4%), Иран ? 2,0 (3,8%), Ям?н ? 1,75 (3,3%), Япония ? 1,72 (3,3%), Бразилия ? 1,96 (2,9%), Нигерия ? 1,46 (2,8%), Марокко , Т?ркия ? икесе д? 1,42 (2,7%). ^[11]

Йомшак бодай нигезд? ипи пешер? комбинатларына ?иб?рел? торган он ?итештер? ?чен кулланыла. ? каты сортлы бодай макарон эшл?нм?л?ре ?чен чимал булып санала.

Бодайны? барлык йомшак сортлары да к?чле, уртача к?чле ??м к?чсез т?рл?рг? б?лен?. К?чле бодай ул ? тарткач югары сыйфатлы икм?к пешереп була торган б?ртек. Андый бодайдан тарттырылган он ?зен? к?п микъдарда су се?дер?г? с?л?тле. Андый оннан изелг?н камыр ?зенд? углекислый газны да яхшы саклый. Тагын и? ш?п сыйфаты ? ул сыгылмалы ??м яхшы сузыла. Мондый камырдан ?в?л?нг?н к?м?ч к?переп, йомшак булып пеш?.

К?чле бодайны? башкаларыннан аермасы шунда, аны т?б?н сыйфатлы онга кушкач, ул тегесен яхшырту с?л?тен? ия. К?чле бодайны яхшыртуны безне? илд? ген? т?гел, АКШ , Канада кебек илл?рд? д? кулланалар.

Уртача к?чле (кыймм?тле) бодайдан, к?члесен кушмаса? да, стандарт тал?пл?рен? ?авап бир? торган югары сыйфатлы икм?к пешереп була.

? к?чсез бодайдан тарттырылган он икм?к пешер?г? бармый. А?а к?члесен кушарга кир?к. Мондый он суны ?з се?дер?, ? камыр изг?нд? ??м к?пер? процессында сыгылмалыгын, сузылу сыйфатын тиз югалта. Мондый икм?кне? к?л?ме кечкен?, эче лычтык, ябышкак була, ягъни тиешле тал?пл?рг? ?авап бирми.

Йомшак бодай сортларыннан макарон яки токмач ясау ?чен а?а йомырка , шик?р комы, башка ?ст?м?л?р кушыла. Каты бодай оныннан ясау ?чен су да ?ит?. Каты сортлы бодай оныннан пешерелг?н макарон т?рг?ген? В билгесе куела. Аны пешерг?нд? суны? т?се ?зг?рми, ?т? к?ренм?ле саклана. А ??м Б х?рефл?ре к?рс?телг?н макароннар да була. Алар бодайны? йомшак т?рл?ренн?н ?зерл?нг?н. Пешерг?нд? су болганчыклана, макарон изел?.

Бодай б?ртегене? эндоспермасында ?илемч? барлыкка китер?че глиадин ??м глутенин диг?н аксымнар бар. ?ст?лл?ребезд?ге бодай икм?гене? сыйфаты шушы аксымнарны? микъдарына б?йле. Ул сортларына карап 11 проценттан 22 процент арасында тирб?л?. Аксым 11 проценттан т?б?н булса, икм?кне? сыйфаты начар булачак. Андый бодай терлекл?р ?чен азык итеп файдаланыла. Югары сыйфатлы оннан гына (?илемч? д?р???се нормага туры килг?н) к?переп торган, к?з?н?кле к?м?ч пешереп була. ^[12]

Бодай ярмасы туклыклылыгы ягыннан карабодай , солы ??м д?ге боткаларыннан калыша. Аксым ??м углеводлар микъдары анда ?лл?ни искит?рлек т?гел. Аны? каравы, бу ярмада й?р?к мускуллары ?чен бик т? кир?кле калий тозлары к?п. Шу?а к?р? бодай ярмасы организмны энергия бел?н т?эмин ит?. Бодайны и? элек юан кешел?рг? ??м атеросклероздан интег?чел?рг? т?къдим ит?рг? була. Ч?нки ул организмда май катламы утыруга комачаулый, й?р?к-кан тамырлары системасына у?ай йогынты ясый. Бодай боткасыны? бавыр , кан системасы авыруларыннан, шулай ук эч катудан ??фаланучылар ?чен файдасы зур. Ашкайнату органнары биг?к “т?зек” булмаганнарга, аеруча гастрит бел?н “дуслашып” китк?нн?рг? аны? бел?н тукланырга ки??ш ителми. ^[13]

Б?ртекле культураларны тишелеп чыкканда ??м башак ?лгереп килг?нд? зарарлый торган 15 т?рле корткыч бар. Болар ? кыяк чебенн?ре, борчалар, кыяк бете, трипс ?.б. Язгы бодайны кыр кандаласы, ашлык ко?гызы, бет, трипс кебек б???кл?рг? каршы эшк?рт? кир?к.

Устилягочалар семьялыгына ( Ustilaginaceae ) кер?че устиляго ыругыннан ( Ustilago ) U. tritici ? бодайда тузанлы кис?? авыруын барлыкка китер?че т?р. Кис?? споралары ч?ч?к атучы с?лам?т ?семлекне? ?имешлек авызчыгына ?ил бел?н эл?г?. Монда спора д?рт к?з?н?кле базидия (фрагмобазидия) барлыкка китереп шыта. Базидиоспоралар формалашмый. ? бер ?к базидияне? яис? т?рле базидияне? гаплоидлы к?з?н?кл?ре парлап кушыла, н?ти??д? дикарион к?з?н?к барлыкка кил?. Дикарион к?з?н?кт?н дикарион г?мб?лек ?сеш ала. Ул серк? к?пш?се буенча ? ?имш?нг?, ? аннан со? орлыкб?рег? ?теп кер?. Орлыкта г?мб?лек кышлый. Зарарланган орлыктан тышкы к?ренеше бел?н с?лам?т ?семлекк? охшаш ?семлек ?с?, л?кин авыру ?семлекне? тукымаларында к?з?н?к аралары буенча г?мб?лек ?епселл?ре тарала ??м к?з?н?кл?рг? гаусторийлар ?теп кер?. Г?мб?лек туклыклы матд?л?р к?п булган ч?ч?к т?ркеменд? аеруча нык ?сеш ала. Монда г?мб?лек кис?? спораларына таркала. Зарарланган башакны? ?з?к к?ч?ре ген? сакланып кала, аны? башка ?лешл?ре янган шикелле була ??м тузансыман кара масса бел?н каплана (кис?? споралары ?ыелмасы). ^[14]

Чыпчык к?н саен 12-13 грамм б?ртек ашый. Комак ашаган еллык ашлык х?тта 37 килограммга ?ит?. Ашлык, ч?ч? орлыгы, он, ярма ??м башка шундый продуктларны начар саклау аркасында д?нья аларны? 10 процентка кад?рен югалта.

• Ашлык
• Тритикале

Бодайдан ?итештерелг?н продуктлар

• Икм?к
• Бодай оны
• Он

Халиков Н.А. Хозяйство татар Поволжья и Урала (середина XIX - начало XX вв.). Казань, 1995; Зиганшин А.А. Современные технологии и программирование урожайности. Казань, 2001. Слагаемые эффективного агробизнеса: Обобщение опыта и рекомендации. Казань, 2005. Ч. 1.

• Татар энциклопедиясе. Казан, 2008. 2016 елны? 4 март к?ненд? архивланган .
• М??л?дова Л.Г. Ботаника: Югары т?зелешле ?семлекл?р системасы: Югары уку йортлары ?чен д?реслек. Н?шрият: М?гариф, 2002 ел.