Uluslararası ili?kiler
,
siyaset biliminin
bir dalıdır ve "uluslararası sistem" icindeki aktorlerin, ozellikle de uluslararası ili?kilerin temel aktoru olarak kabul edilen devletlerin, di?er devletlerle, uluslararası/bolgesel/hukumetler arası orgutler, cok uluslu ?irketler, uluslararası normlar ve uluslararası toplumla olan ili?kilerini inceleyen disiplinlerarası bir disiplindir.
Disiplinler arası bir disiplin olması sebebiyle
siyaset bilimi
,
iktisat
(
uluslararası iktisat
, uluslararası politik ekonomi),
tarih
(
siyasi tarih
)
,
hukuk
(anayasa hukuku, yonetim hukuku ve ozellikle
uluslararası hukuk
),
felsefe
(
siyaset felsefesi
ve
etik
),
sosyoloji
,
psikoloji
,
co?rafya
,
antropoloji
,
sosyal calı?ma
,
kriminoloji
,
toplumsal cinsiyet calı?maları
ve
kulturel calı?malar
gibi pek cok farklı disiplinden faydalanır.
Uluslararası ?li?kilerin calı?ma alanı oldukca geni?tir.
Kureselle?me
,
devlet egemenli?i
,
uluslararası guvenlik
,
ekolojik surdurebilirlik
,
nukleer silahların yayılması
,
milliyetcilik
,
ekonomik kalkınma
,
kuresel finans
,
terorizm
,
organize suc
,
insan guvenli?i
,
dı? mudahalecilik
ve
insan haklarına
kadar pek cok konuyu uluslararası duzeyde inceler.
Uluslararası ?li?kiler tarihinin ba?langıcı co?u akademisyen tarafından 1648 tarihli
Westphalia Barı?ı
devlet sisteminin olu?turulma kavramının kabul edilmesi ve eski Orta Ca? Avrupası'nın din dayanaklı sisteminin terkedilmesidir. Westphalia Barı?ı ile birlikte devlet yoneticilerinin sınırları icinde tek egemen oldukları ve devletleri dı?ında bir merciye ba?lı olmadıkları belirtilmi?, ayrıca
ulus devlet
kavramının olu?turulmasına destek ve yukselmesine olanak sa?lanmı?tır. Bu geli?meler sayesinde devletler burokratik, diplomatik ve askeri kurumsalla?maya yonelmi?tir. Avrupa kokenli bu sistem
kolonile?me
sureciyle tum dunyaya yayılmı? ve medeniyetin ?artları olarak gosterilerek, co?u zaman zorla, benimsetilmi?tir. Gunumuz uluslararası sistemine geci? ise
So?uk Sava?
ve bu surecte gercekle?en kolonilerden cekilme ve eski
somurgelerin
ba?ımsızlıklarını ilan ederek co?unlukla ulus devletler orne?inde kurulmalarıyla gercekle?mi?tir.
Realizme gore tum devletlerin ortak ozelli?i hepsinin
idealler
veya
etik
de?erler yerine co?unlukla ekonomik ve askeri guc pe?inde olmasıdır.
Realizm
, temelde devletlerin birbiriyle i? birli?i yapmaya yana?mayaca?ını, i? birli?i halinde dahi oncelikli olarak kendi cıkarlarını gozetece?ini belirtir. Bu ba?lamda realist teoriler guc dengesi, cıkar optimizasyonu gibi konularla yakından ili?kilidir. Bu teoriye gore
devletler arasındaki
i?birlikleri kısa sureli ve rastlantısaldır.
II. Dunya Sava?ı
ile yukseli?e gecen realizmin kurucuları
Thucydides
,
Morgenthau
,
Machiavelli
ve
Thomas Hobbes
olarak kabul edilir.
Neorealizmin kurucusu ku?kusuz olarak
Kenneth Waltz
'dır. Neorealizm, Klasik ve Neoklasik realizmin bazı noktalarını kabul eder - ornek olarak egemen devletlerin uluslararası anar?i icinde varolduklarını ve i?lediklerini -fakat asıl ayrılma noktası
insan do?ası
ve devlet yonetiminin ahlaki boyutunu reddederek daha
bilimsel
bir acıklama getirmeye calı?masında yatmaktadır. Devletlerin dı?i?lerinde uyguladıkları yıkıcı ve cıkarcı tavrın sebebinin uluslararası anar?i oldu?unu ve devletin ic politikalarıyla uluslararası arenadaki tavrının acıklanamayaca?ını, cunku devletlerin di?er devletlerle ili?kilerini goreceli kazanc ve guc odaklarına kar?ı denge sa?lama amacıyla surdurdu?unu belirtir. Neorealizm realizmden farklı olarak uluslararası sistemdeki aktor davranı?larını aktor bazında de?il uluslararası sistem bazında de?erlendirme e?ilimdedir.
Liberalizm, tartı?malı da olsa Uluslararası ?li?kilerin ilk teorisidir.
I. Dunya Sava?ı
sonrasında devletlerin birbirleriyle olan ili?kilerinde sava?ı engelleyememeleri ve kontrol edememelerine bir tepki olarak yukselir.
Woodrow Wilson
teorinin ilk destekcilerindendir. Uluslararası sistemde kurumlara vurgu, serbest pazar, insan hakları ve hukuk vurgu yaptı?ı olgulardır.
Neoliberalizm, neorealist bir oneri olan uluslararası ili?kilerde anahtar oyuncuların devletler oldu?unu kabul ederek realizmi guncelle?tirmeyi amaclar fakat
Uluslararası Orgutlerin
ve devlet dı?ı aktorlerin onemini de vurgular. Teori, neoliberal ekonomik teoriden etkilenmi?tir.
So?uk Sava?
suresince artan devletlerarası ba?ımlılık teorinin ?ekillenmesinde etkili olmu? ve bu yuzden
liberal kurumsalcılık
olarak da adlandırılmı?tır. Teorinin onculeri
Robert O. Keohane
ve
Joseph S. Nye
olarak kabul edilir.
Feminist Teori, 1980'lerden sonra uluslararası ili?kiler disiplininde yer almaya ba?lamı?tır. bunun nedeni ise, uluslararası ili?kiler disiplininin di?er sosyal bilimlerden daha cok erkek egemenli?ini dayanan kavram ve teorilerin hakimiyetinde olmasıdır. Uluslararası ?li?kiler Disiplini icerisinde alternatif yakla?ımlardan biri olan feminist teori, erkeklere tanınan toplumsal, ekonomik ve siyasal hakların tamamının kadınlara da verilmesini savunan ve kadının toplum icindeki rolunu geni?letmek isteyen bir doktrindir.
[1]
Dunya uzerindeki tarih, iktisat ve siyaset bilimleri gibi bilim dallarının kadınların geli?im ve de?i?imlerini goz ardı ettiklerini ve bunun nedeninin de erkeklerin hemen her toplumda iktidar sahibi olarak hukum surmeleri oldu?unu ileri surer. Gunumuzde de devam etmekte olan erkek egemen dunyada, feminist teoriye gore kadınlar, genellikle ozel alan (aile ve ev ici hizmetler) icerisinde tutulmakta ve kamusal alan’da (toplum ve devlet duzeni) rolleri yedekte tutulmaktadır. Ancak erkeklerin bulunmadı?ı durumlarda kadınlar istihdam edilebilmektedir. Bu duzenlemeler nedeniyle ortaya cıkan kadın ezilmi?li?i ve dı?lanmı?lı?ı kavramları feminist teorinin temel aldı?ı kavramlardır.
Uluslararası toplum teorisi, devletlerin ortak de?er ve ilkelerini ve bunların uluslararası ili?kilere etkilerini inceler. Bu ilkelerin ornekleri diplomasi, duzen ve
uluslararası hukuku
insani mudahaleyi savunurken, co?ulcular ulkelerin egemenli?ine ve uluslararası duzene daha cok onem verirler. Teorinin onde gelen isimleri co?ulcu Hedley Bull ve dayanı?macı Nicholas Wheeler'dir.
Devletlerin uluslararası arenadaki davranı?larının kokenlerine inerek acıklamayı hedefler. Bu kokenleri uc kavram uzerinden acıklar ve birle?tirir. Bunlar; kimlik, cıkarlar ve normlardır. Nicolas Onuf ve Alexander Wendt'in onculu?unu yaptı?ı bu teori aktor-yapı ili?kileri uzerinde calı?maktadır. Uluslararası sistemin verili olmadı?ını aktorler tarafından kurgulandı?ı goru?unu savunmaktadır.
Kuresel Yoneti?im
dunya hukumeti anlamına gelmemektedir. Uluslararası ?li?kilerdeki artan resmi kurumsalla?maya ve bu kurulu?lar aracılı?ıyla artan devletler arası ba?ımlılı?a dikkati cekmektedir. Multeciler, cevre sorunları, kalkınma, suc ?ebekeleri, kuresel terorizm gibi konuların gittikce karma?ıkla?tı?ını ve sadece devletler arası resmi i? birli?i ile cozulebilece?ini belirtir. Kuresel yoneti?im anlamında aktorlerin ce?itlenmesi ve aralarındaki ili?ki modellerinin geli?mesine ba?lı olarak karar alma mekanizmasındaki de?i?imle beraber yonetim tek taraflı olmaktan cıkmı? kar?ılıklı yonetilen sureclerle belirlenir hale gelmi?tir.
Kritik teori
, do?ası gere?i pek cok sosyal bilimi kapsar ve sadece bir uluslararası ili?kileri teorisi de?ildir. Devlet merkezli bir teoridir ve di?er uluslararası ili?kiler teorilerine ele?tirel bir bakı? acısıyla gerekti?ini ve devletlerin gorevlerinin azaltılarak hizmetlerin ve bireylerin guvenli?inin sa?lanmasıyla sınırlı kalması gerekti?ini savunur. Devletlerin kendi ustunlu?unu halka kabul ettirdi?ini belirtir.
Uluslararası ?li?kilere Sosyolojik Yakla?ım
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
Uluslararası ?li?kiler disiplini ve Sosyoloji tarih boyunca farklı yolları benimsemi?lerdir. ?lk olarak makro duzeyde milletlerarası ili?kileri ve ikinci olarak daha mikro duzeyde toplumların incelemesine odaklanmı?tır. Ancak son yıllarda Konstruktivizm (in?acılık), Tarihsel Sosyoloji, Uluslararası Siyaset Sosyolojisi gibi yeni yakla?ımlar ve sosyolojik yontemler, disipline girdikten sonra iki disiplininde yakınla?masına neden olmu?tur. ?lk olarak Uluslararası ?li?kilerin sosyal teorisi olan Konstruktivizme de?inilmelidir. Konstruktivizm, realizm ve idealizmden farklı olarak sosyal gercekcili?in sabit ve do?al olmadı?ını, aksine insan aktorlerinin du?unce ve oznellerarası uzla?masına ba?lı oldu?u ve sosyal olarak in?a edildi?ini vurgulamaktadır. Yani, insanın fikir ve davranı?ları, onun do?ayla ve cevresiyle (aktor, yapı), belli bir sosyal yapı icerisinde ve birtakım kurallara ba?lı olarak surekli etkile?im sonucunda olu?tu?unu ifade etmektedir. Yine, bu insan (amil ya aktor) kendi davranı?larıyla cevreyi (yapıyı) etkilemektedir ve boylece birbirlerine kar?ı bir tekrar olu?ur. Teoriye gore, uluslararası politika sosyal yapılarından ibarettir. Uluslararası ili?kiler ise fikirlerin uluslararası yapıyı nasıl tanımladı?ı; bu yapıların devletlerin kimliklerini, cıkarlarını ve dı? politikalarını nasıl ?ekillendirdi?i; devlet ve devlet dı?ı aktorlerin bu yapıyı nasıl yeniden urettikleri ile ilgilenmektedir. Konstruktivizm, milletlerarası munasebetlerde devleti ana aktor olarak kabul etmekle beraber, kimliklerin, devletlerin cıkarlarının belirleyici oldu?unu ortaya koymaktadır. ??te bu devlet kimliklerinin hangi sosyolojik a?amaların sonucunda bicimlenmesini ancak sosyolojik teori ve perspektiften yola cıkarak acıklanması mumkun olacaktır. Konstruktivizm, uluslararası sistemin maddi ili?kilerin yanı sıra sosyal ili?kilerden olu?tu?unu vurgulamaktadır.
[2]
Guc
kavramı, uluslararası ili?kilerde, kaynaklara (askeri ve ekonomik) eri?im, kabiliyet, devletlerarası sisteme etkinin buyuklu?u olarak tanımlanır ve bunlar aracılı?ıyla olculur. Genellikle katı guc
(ing. hard power)
ve
yumu?ak guc
(
hafif guc
)
(ing. soft power)
olarak ikiye ayrılır. Katı guc askeri kabiliyeti tanımlarken, hafif guc ise ekonomi, diplomasi ve kulturel etkiyi tanımlar.
Kutupla?ma
kavramı, uluslararası sistem icindeki guc duzenine i?aret eder. Kavram ozellikle
So?uk sava?
doneminde iki
supergucun
ceki?me halinde bulundu?u
iki kutuplu
duzenle ortaya cıkmı?tır. Bu kavram cercevesinde 1945 oncesi sistem gucun buyuk devletler tarafından payla?ılması sebebiyle
cok kutuplu
olarak isimlendirilir. Benzer bicimde
SSCB
'nin 1991'de da?ılmasıyla
ABD
'nin tek
Super guc
kalmasıyla olu?an duzen de pek cok akademisyen tarafından
tek kutuplu
sistem olarak adlandırılır.
Uluslararası ba?ımlılık
, yani kar?ılıklı sorumluluk ve ba?kalarına ba?ımlı olma, co?unlu?un goru?une gore uluslararası sistemin karakteridir. Bu goru?un savunucuları
kureselle?meye
, ozellikle ekonomik ili?kilere i?aret ederek,
Uluslararası orgutlerin
rolunun ve uluslararası ili?kilerde giderek artan belirli ilkelerin kabul edilmesinin uluslararası sistemin ana ilkesinin uluslararası ba?ımlılık oldu?unu belirtmektedirler.
Ba?ımlılık
, uluslararası ba?ımlılıktan farklı bir ?ekilde,
marksizmle
yakından ili?kili bir teori olan
ba?ımlılık teorisini
belirtir. Bu teoriye gore geli?mi?
merkez
devletler, kendi refahları icin, zayıf
cevre
devletleri somururler.
- Diplomasi
, devletler arasındaki muzakerelerin, temsilciler vasıtasıyla yurutulmesidir. Bir bakıma, uluslararası ili?kilerin tum di?er aracları diplomasinin ba?arısızlı?ı sonucu kullanılırlar.
- Yaptırım
, diplomasi ba?arısızlı?a u?radı?ında ba?vurulan ilk yontem ve devletleri anla?malara zorlamanın ana yollarından biridir. Yaptırımlar, diplomatik ve ekonomik ?ekillerde olabilir ve diplomatik ili?kilerin kesilmesi, ekonomik bariyerler ve ambargoları da icerir.
- Sava?
ya da guc kullanımı, uluslararası ili?kilerde son care olarak kabul edilir. Ca?ımızda sava? sadece devletler arasında yapılmamaktadır. Uluslararası ili?kilerde "Sava? calı?maları" ve "Stratejik calı?malar" disiplinlerinde incelenir.
- Uluslararası bilgilendirme
de uluslararası ili?kilerin bir aracı olarak du?unulebilir. Bir ulkenin i?ledi?i sucların uluslararası duzeyde kamuoyuna acıklanarak devletlerin haysiyetlerinin alcaltılaması yoludur. BM'nin ?nsan Hakları Komisyonu'nun 1235. proseduruyle insan hakkı ihlalinde bulunan ulkeleri te?hir etmesi buna bir ornektir.
Bolgesel veya kuresel capta, birden fazla ulkenin bir araya gelip resmi anla?malar ve goru?meler sonucunda askeri, ekonomik veya hukuki orgutler kurması, uluslararası ili?kiler disiplininin ilgi alanına girer. Gecmi?ten gunumuze gelene kadar tarihte bircok ulke uzla?maya vararak ve i?birli?i yaparak ortak cıkarlar do?rultusunda ce?itli orgutler kurmu?lardır.
Gunumuzde bu uluslararası kurulu?lardan en onemli ve en etkili olanları
Avrupa Birli?i
,
Kuzey Atlantik Antla?ması Orgutu
,
Birle?mi? Milletler
,
Dunya Bankası
ve
Uluslararası Para Fonu
'dur.
- Uluslararası Politika, Mehmet Gonlubol, Siyasal Kitabevi, 2000
|
|---|
| Ana dallar
| |
|---|
| Disiplinler arası
| |
|---|