Turklerin Anadolu 'ya geldikten sonra edebiyatları iki gruba ayrılmı?tır. Arapca ve Farsca 'yı cok iyi bilen aydınların olu?turdu?u "Yuksek Zumre Edebiyatı" ^[1] ve ?slam oncesinden gelen sozlu bir "Halk Edebiyatı" . Anadolu'ya goc eden Turkler arasında aynı ayrım devam etti. Medrese e?itimi goren aydın kesim Arap ve Fars edebiyatlarının tesirini devam ettirirken, halk yine saz ?airleri aracılı?ıyla halk edebiyatını devam ettirdi. Dolayısı ile Anadolu Turk Edebiyatı iki grupta incelenmektedir. Bu gruplardan biri halk edebiyatıdır.

O?uz Turkleri Anadolu'ya dilleriyle, gelenekleriyle, geleneksel halk edebiyatlarıyla gelmi?lerdir. Ozan dedikleri saz ?airleri , Anadolu'nun gittikce Turkle?en bolgelerinde, gezici ?air olarak sazlarıyla ?iirler soyluyorlardı.

Halk edebiyatının genel ozellikleri [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

• ?iirler co?u zaman saz e?li?inde soylenir. Duruma gore ?iir soyleyen a?ıklar , ?iirleri icin bir on hazırlık yapmazlar. Bu yuzden ?iirlerinde derin bir anlam kusursuz bir bicim gorulmez.
• Aruz olcusu ile ?iir yazanlar olmasına ra?men asıl olcu hece olcusudur .
• Genellikle hecenin : 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmı?tır.
• ?iirlerde az da olsa soz sanatlarına yer verilmi?tir.
• ?iirle muzik ic icedir.
• Daha cok ?iir alanında geli?mi?tir, duzyazı ornekleri arka planda kalmı?tır.
• Nazım birimi dortluktur. Ancak nadiren de olsa turku ve ninnilerde uclu, be?li soyleyi?ler gorulur.
• Dili, halk dilidir. Bu dilin oz Turkce oldu?u soylenemez ancak halka mal olmamı? sozcukler kullanılmamı?tır.
• ?iirler hazırlıksız soylenildi?inden daha cok yarım kafiye ve redif kullanılmı?tır.
• Nazım ?ekli olarak mani , ko?ma , varsa?ı , destan vs. kullanılmı?tır.
• Konu olarak A?ık edebiyatında a?k, olum, hasret, ayrılık gibi duygusal konular, do?a sevgisi, yi?itlik ve zamandan ?ikayet i?lenmi?tir. Tekke edebiyatında ise konu din ve tasavvufdur.
• Soyleyi?lerde do?a ile ic ice olmaktan kaynaklanan bir somutluk hakimdir.
• Halk ?airlerinin hayat hikayeleri ve ?iirleri conk adı verilen eserlerde bulu?ur.

Anonim Halk edebiyatı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Soyleyeni belli olmayan veya zamanla topluma mal olan, halkın ortak malı sayılan urunlerden olu?ur. Sozlu edebiyat gelene?inin devamıdır. Bu donemdeki ?iirler halkın konu?tu?u dil ve dortlukler halinde yazılmı?tır. ?iirlerde tıpkı ?slamiyet oncesi Turk edebiyatında oldu?u gibi hece olcusu kullanılmı?tır. Verilen eserlerde yabancı dil ve sozcuk sayısı azdır. Bu donem urunlerinde genellikle a?k, do?a, sevgi, hasret, yi?itlik ve kahramanlık gibi konular i?lenmi?tir. ^[2]

Anonim halk edebiyatı duzyazı turleri : Atasozu , Deyim , Tekerleme , Bilmece , Fıkra , Halk hikayesi (Ayrıca: Meddah , Orta oyunu ve Karagoz ve Hacivat da bu ayrıma girmektedir.)

Anonim halk edebiyatı ?iir bicimleri : Mani , Ninni , Turku , A?ıt

A?ık edebiyatı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

15. yuzyıldan sonra geli?en ve gunumuze kadar gelen halk edebiyatı ayrımıdır. A?ık adı verilen halk ?airleri tarafından ortaya konan ?iirlerden olu?maktadır. Bu sozlu urunler conk adı verilen el yazması kitaplarda toplanmı?tır. Halk ?airleri genellikle okur yazar de?illerdir ve ?iirlerini saz e?li?inde calıp soylemektedirler. ?iirlerini ka?ıt kalem kullanarak yazan a?ıklara ise kalem ?airi denmi?tir. Kalem ?airleri ise okuma yazma bilen, e?itim almı? ki?ilerdir ve bazıları Divan ?iirinden etkilenmi?tir. Bu donemin a?ıkları koylerde, kasabalarda veya ?ehirlerde yeti?mi?tir. A?ıklar saz ?airli?i yapmayı ba?ka bir a?ı?ın (daha tecrubeli a?ıkların) yanında o?renirler ve ustalarından birer mahlas alarak ce?itli yerlerde ?iirlerini saz e?li?inde soylerler. A?ık halk edebiyatı do?rultusunda eser veren ?airler ?iirlerin son dortlu?unde mahlaslarını kullanmayı tercih etmi?lerdir. A?ık edebiyatı ?airlerinin bazıları Divan ?iirinden etkilenirken bazıları ise hic etkilenmeyerek klasik halk edebiyatını ba?lı kalmı?tır. Bu donemde hece ile aruzu beraber kullanan ?airler de olmu?tur. ?iir birimi olarak ise anonim halk edebiyatından farklı olarak dortlu?un yanı sıra beyit de kullanılmı?tır. ?iirlerde kullanılan sade dil 18 ve 19. yuzyıllardan sonra zayıflamı?tır. Bu donem urunlerinde genellikle a?k, do?a, sevgi, hasret, ayrılık, gurbet, kıskanclık gibi konular i?lenmi?tir. ^[2]

A?ık edebiyatı ?iir bicimleri : Ko?ma (Ko?ma turleri: Guzelleme , Ta?lama , Kocaklama ve A?ıt ), Semai , Varsa?ı , Destan

A?ık edebiyatı ba?lıca temsilcileri : Karacao?lan , Koro?lu , Kayıkcı Kul Mustafa , A?ık Omer , Gevheri , Dadalo?lu , Dertli , Bayburtlu Zihni , A?ık Seyrani , Erzurumlu Emrah

A?ık edebiyatında destan [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Halk edebiyatında destan, sava?, afet, salgın, guldurucu olaylar ve kahramanlık uzerine kurulabilir. Aynı zamanda ele?tiri, donemin sosyal olayları ola?anustu ogelerle harmanlanarak verilebilir. Kısacası destanlar oldukca geni? konuları ele alır. A?ık edebiyatında bircok halk ozanı gordukleri gecirdikleri zorluklar veya guzellikler neticesinde ya da anonim olarak bildikleri destanları derleyerek bircok eser meydana getirmi?lerdir.

A?ıklar Tarafından Ortaya Konulmu? Bazı Destanlar:

• A?ık Omer- ?stanbul Destanı, Pire Destanı (17.yy.)
• Karacao?lan - Nemce Destanı, Ya? Destanı (17.yy.)
• Kayıkcı Kul Mustafa - Genc Osman Destanı (17.yy)
• Geredeli Figani - Nasihat Destanı (19.yy.)
• Summani- Deprem Destanı (19.yy.)
• A?ık Huzuri - Ters O?ut Destanı, Para Destanı, Lozan Barı?ı Yıl Donumu Destanı (20.yy.)
• A?ık Mudami - Tahtakurusu Destanı (20.yy.)
• A?ık Murat Cobano?lu - Cumhuriyet Destanı (20.yy.)
• Konyalı Mehmet Yakıcı- Tahtakurusu Destanı, Konya Destanı (20.yy.)
• Ka?ızmanlı Hıfzi - Sefil Bayku? (20.yy) a?ıt-destan

Tekke ve tasavvuf edebiyatı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Dini ve tasavvufi du?unce yapısı ile bu du?unce yapısının gerektirdi?i ya?antıyı yaymak icin ortaya cıkmı? edebiyattır. Bu edebiyatın temeli Allah sevgisi ve Vahdetivucut du?uncesidir. Bu donemdeki tekke ?airlerinin co?u tarikatlara ba?lı olan dergahlarda ve di?er medreselerde yeti?mi? ki?ilerdir. Bu ki?iler ho?goruyu, ilahi a?kı ve sevgiyi benimsemi? ki?ilerdir. ?airler ba?lı bulundukları tarikatın inanclarını ve ya?ayı? bicimlerini yayma gayesi gutmu? ve onun icin edebiyatı bir arac olarak gormu?lerdi. ?airler hem divan hem de halk ?iirine ait bicimleri kullanmı?lardır ve genellikle halkın anlayabilece?i yalın bir dili kullanmı?lardır. ^[2]

Tekke ve tasavvuf edebiyatı nazım birimleri : ?lahi , Nefes , Nutuk , Devriye , ?athiye

Tekke ve tasavvuf edebiyatı ba?lıca temsilcileri : Hacı Bekta?-ı Veli , Yunus Emre , Tapduk Emre , Hacı Bayram-ı Veli , E?refo?lu Abdullah Rumi , Kaygusuz Abdal , Pir Sultan Abdal , Niyazi-i Mısri , Erzurumlu ?brahim Hakkı

Turk Halk edebiyatında duzyazı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Turk halk edebiyatı'nın duzyazı alanındaki oykuleri, Turk, Arap ve ?ran-Hint kaynaklı olmak uzere 3 grupta toplanır. Turk kaynaklı oykuler arasında Dede Korkut , Koro?lu , Dani?mendname gibi seruven-kahramanlık oykuleri, Kerem ile Aslı , A?ık Garip , Karacao?lan ile ?smigan Sultan , Emrah ile Selvihan Furkan ile Gulcin gibi a?ıkların ya?am oykuleri cevresinde geli?en oykuler yer alır. Do?u Anadolu’da kaside adı verilen kucuk oykuler, Guney Anadolu’da bozlaklar, meddah oykuleri v. b.

Yuzyıllara gore Halk edebiyatı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu yuzyılda ele gecen eserler daha cok fetih ve sava?lara aittir. Bunların en onemlileri ?slami Turk destanlarıdır. Battal Gazi Destanı , Dani?mentname bunlardan en unluleridir. Donemin en unlu ki?isi Nasreddin Hoca 'dır. O, zekasıyla, keskin goru?leri ve zeki soyleyi?leriyle, nukteleriyle dunyaca tanınmı? biridir. 13. yuzyılda ya?adı?ı halde halka mal olarak kendinden sonra gelen Timurlenk ile kar?ıla?tırılmı?tır. Bu asrın en onemli ?airi Yunus Emre 'dir.

14. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu yuzyılın en onemli eseri Kitab-ı Dede Korkut 'tur. Bu kitapta hikayeler O?uz Turkleri arasında ya?anmı? ve yayılmı?tır. Kitapta O?uz Turkleri 'nin Gurculeri , Rumlar , Ermeniler ve di?er Turk boylarıyla yaptıkları barı?lar anlatılır. Hikayelerde nazım , nesir ic icedir. Dili destansı bir dildir. Bazı yonleriyle destana benzer. Bu yuzden destandan halk hikayecili?ine geci? urunu olarak gorulur.

Bu asırdaki en unlu ?air, Yunus tarzı soyleyi?leriyle un kazanan tekke ?airi Kaygusuz Abdal 'dır.

15. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu yuzyılın tanınmı? ismi Hacı Bayram Veli 'dir. Ankara'da do?an Hacı Bayram Veli, cok guclu bir medrese tahsili yapmı?tır ve Bayramilik tarikatının kurucusudur. Aruzla da yazmakla birlikte daha cok hece olcusunu kullanmı? ve dini ?iirler yazmı?tır. ?lahileri tekkelerde , zaviyelerde dillerden dillere dola?mı?tır.

16. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu yuzyılda sadece Tekke edebiyatının de?il, din dı?ı konularda soylenen ?iirlerin de metinleri ele gecmi?tir. Ellerinde sazlarla diyar diyar dola?an, nerede bir guzel gorulurse ona a?ık olan ve ?iirler soyleyen ?airler, ordularda, kı?lalarda, hudut boylarında boy gosteren a?ıklar eski halk gelene?ini surdurmu?ler ve " A?ık Edebiyatı " denen edebiyatı ya?atmı?lardır. Bunların en tanınmı?ı, yuzyılın sonlarında ?ohret kazanan Koro?lu 'dur. Ayrıca Kul Mehmet, Hayali, Bah?i adlı a?ıklar da donemin onemli ?airleridir. Tekke Edebiyatının bu donemdeki temsilcisi Pir Sultan Abdal 'dır. Pir Sultan Abdal tekke ?airleri arasında ?iirlerini sazla soyleyen ender ki?ilerdendir. Daha cok nefesleriyle tanınır.

17. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu donem Turk edebiyatının altın ca?ıdır. Hem A?ık edebiyatı hem Tekke edebiyatı hem de Anonim Halk edebiyatı ^[3] urunlerden birco?u ele gecmi?tir. Tekke edebiyatının onde gelen ?airleri Aziz Mahmut Hudai ve Niyazi Mısri 'dir. Her iki ?air de derin ilim sahibidirler.

Bu asırda A?ık edebiyatında buyuk geli?meler olmu?, Divan ?airlerine bile ilham verecek lirik ?iirler soylenmi?tir. Ayrıca aruzla ?iir soyleyen saz ?airleri, kendilerini Divan ?airleri kadar ba?arılı saymı?lardır. Bunların arasında Yeniceri ordusunda bulunan ve Evliya Celebi 'nin de dikkatini ceken Katibi , denizci olan Kayıkcı Kul Mustafa unludur.

Ancak gunumuzde bile cok sevilen, ?iirlerin co?u halk turkusu haline gelen a?ık Karacao?lan 'dır. ?iirlerinin tumunu hece olcusuyle soyleyen, halk anlayı?ını, ya?ayı?ını ?iirlerine en iyi ?ekilde yansıtan Karacao?lan tabiat ve sevgili teması ile yazdı?ı ko?malarıyla tanınır.

Donemin di?er buyuk saz ?airi A?ık Omer 'dir. Halk ?airleri arasında en kulturlu, en yaratıcı olarak tanınır.

18. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Bu yuzyılda halk edebiyatı ?airleri, divan ?airleriyle boy olcu?me, aruzla ?iir soyleme bu devirde biraz daha yaygınla?mı?tır. Tekke edebiyatı bu donemde bir duraklama icindedir. Donemin en buyuk tekke ?airi, aynı zamanda buyuk bir alim olan Erzurumlu ?brahim Hakkı 'dır. ?lahiname adlı divanında genellikle tasavvufi kasideler, gazeller, ilahiler bulunur. Ayrıca ?airin Marifetname adında nesir eseri de vardır.

19. yuzyıl [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Halk ?iir gelene?i bu asırda klasik soyleyi?ini surdurmu?tur. Ozellikle A?ık edebiyatının cok yetenekli saz ?airleri gorulur. Bunlardan biri de Bayburtlu Zihni 'dir. Hem Divan hem de a?ık tarzı ?iirleriyle tanınmı?tır. Cok iyi medrese e?itimi gormu?tur. Bu nedenle divan tarzında yazdı?ı ?iirler, Divan ?airlerini aratmaz. Ayrıca halk tarzında soyledi?i ?iirlerde tam bir a?ık soyleyi?i vardır. Donemin di?er tanınmı? ?ahsiyeti Erzurumlu Emrah 'tır. Divan tarzı ?iirleri pek ba?arılı de?ildir. Asıl lirik ?iirleri, ko?ma tarzında soyledikleridir.

Zaman dizini [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Dipnotlar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Vikikaynak 'ta Kategori:Halk edebiyatı ile ilgili metin bulabilirsiniz.