Lahar , bulamac halindeki bir piroklastik madde, ta?lı dokuntu ve sudan olu?an camur akıntısı veya dokuntu akıntısı turudur. Bu soz konusu madde genellikle bir nehir vadisi ^[1] boyunca bir volkandan a?a?ı akar. Laharlar son derece yıkıcıdır: saniyede onlarca metre yol alarak akabilir, 140 metre (460 ft) gibi derinliklere ula?abilir ve yollarına cıkan her tur yapıyı yıkıp yok edebilirler. Dikkate de?er laharlar arasında Nevado del Ruiz ve Pinatubo Da?ları’ndakiler sayılabilirki bunların her ikisi binlerce insanın olumune neden olmu?tur.

Tanım [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Lahar, volkanik camur akıntısı ya da dokuntu akıntısı anlamına gelen, Cava diline ait bir kelimedir. ^[2] Laharlar kıvamlı, yarı sıvı ve betonumsu bir yo?unlu?a sahiptirler: hareket halindeyken akı?kan, sabit haldeyken katıdırlar. ^[3] Laharlar devasa buyuklukte olabilirler. Yakla?ık 5,600 yıl once Rainier Da?ı (Washington) tarafından ortaya cıkan Osceola laharı, 330 kilometre karenin (130 sq mi) uzerinde bir bolgeyi kaplayan White Nehri kanyonunda 140 metre (460 ft) derinli?inde, toplamda 2.3 kup kilometre kupluk (0.55 cu mi) ^[4] bir hacme sahip bir camur duvarı meydana getirmi?tir. Yeterince buyukluk ve yo?unlu?a sahip bir lahar, yoluna cıkan hemen her yapıyı silip yok edebilir ve kendi yolunu oyarak acabilecek kapasiteye sahip olmasından oturu ilerleyi? yonunu onceden tahmin edebilmek guctur. Di?er yandan, akı? kanalından sapan bir Lahar ise cabucak guc kaybına u?rar; boylesi durumlarda catı cizgilerine kadar camura gomulseler bile zayıf kulubeler dahi ayakta kalabilmektedir. Bir Laharın yarı-sıvı yapısı zamanla gerilerken uzerine ya?acak ya?murun da etkisiyle daha sıvı bir hal alabilir, ama yine de durma noktasına yakla?ırken hızlı bir ?ekilde katıla?ıverir.

Laharlar boyut ve hız bakımından de?i?iklik gosterirler. Birkac metre geni?li?inden ve birkac santimetre derinli?inden daha az olan kucuk laharlar saniyede birkac metre yol alarak akabilir. Yuz metre geni?li?inde ve onlarca metre derinli?inde olan buyuk laharlar ise saniyede onlarca metre ilerleyebilir; hızlı ko?an insanlar icin bile bu cok fazla hızlıdır.Saatte(60 mph) 100 kilometreye kadar hızlarda akma potansiyeliyle ve 300 kilometre (190 mi) den daha fazla akı? mesafesiyle, bir lahar,akı?ı esnasında katastrofik bir yıkıma neden olabilir. ^[5] 1985 yılında Kolombiyadaki Nevado del Ruiz puskurmesinden meydana gelen laharlar, Armero ?ehrinin 5 metrelik (16 ft) camur ve dokuntunun altına gomulmesiyle, yakla?ık 23.000 insanın olmesine sebep olan Armero trajedisine neden olmu?tur. ^[6] Ba?ka bir lahar ise Yeni Zelanda’da 1953 yılba?ı arefesinde bir hızlı trenin Whangaehu Nehrine du?mesiyle 151 ki?inin oldu?u Tangiwai felaketine neden olmu?tur. Laharlar 1783 ve 1997 yılları arasında volkanla ilgili olumlerin %17'sinden sorumlu olmu?lardır. ^[7] Bir lahar volkan puskurmesinden yıllar sonra bile olumlere neden olabilmektedir. Orne?in, Cabalantian trajedisi 1991 Pinatubo Da?ı puskurmesinden dort yıl sonra meydana gelmi?tir.

Lahara yol acan nedenler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

? Kar ve buzullar puskurme esnasında lav veya piroklastik akı?lar tarafından eriyebilirler.

? Lav, acık menfezlerden dı?arı akarak volkanın yamacındaki camur ve sulu toprakla karı?ıp cok yapı?kan, son derece kuvvetli bir lahar olu?turabilir. (Volkanın yamacı ne kadar yuksek olursa yer cekiminden kaynaklanan potansiyel enerji akı?ı da o kadar fazla olur.)

? Bir buzulun, gol cokmesinin ya da yo?un ya?ı?ın neden oldu?u bir sel, buzul kayması ya da ‘jokulhlaup’ da denilen bir lahar ortaya cıkarabilir.

? Krater golundeki suyun, puskurmede ortaya cıkan volkanik malzemeyle birle?mesi. ?una dikkat cekmek gerekir ki, her ne kadar laharlar, tipik olarak volkanik aktivite etkileriyle ili?kilendirilseler de, ko?ullar, mevcut volkanik kul tortularından olu?an camur hareketinin ve cokmenin olu?ması icin uygun oldu?u surece, herhangi bir gecerli volkanik aktivite olmadan da meydana gelebilirler.

? Kar ve buzullar belli donemlerde ılıyan havayla eriyebilirler.

? Volkanın altında ya da yakınında meydana gelen depremler malzemeyi sallayıp gev?eterek cokmesine neden olur ve bir lahar cı?ını tetikler.

? Ya?murlar ya da tayfunlar hareketsiz halde sarkık duran katıla?mı? camur plakalarının saatte 30 kilometreden daha fazla bir hızda yamaclardan a?a?ı hızla akarak gelmesine neden olur, ki bu durum yıkıcı sonuclara neden olur.

Risk altındaki yerler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Endonezya 'daki Galunggung Da?ı da dahil olmak uzere, ABD 'deki Rainier Da?ı , Yeni Zelanda 'daki Ruapehu Da?ı gibi dunyadaki pek cok da? lahar riskinden dolayı ozellikle tehlikeli gorulur. Washington eyaletinde Orting kasabasının da icinde bulundu?u Puyallup Nehir vadisindeki pek cok kasaba a?a?ı yukarı sadece 500 yıllık olan lahar tortularının ustune in?a edilmi?tir. Laharların 500 ila 1000 yılda bir vadi boyunca aktı?ı tahmin edilir, bu yuzden Orting, Sumner, Puyallup, Fife ve Tacoma Limanı onemli bir riskle kar?ı kar?ıyadır. USGS kurumu, insanlar olası bir Rainier da?ı puskurmesi sırasında uzerlerine do?ru akacak dokuntu selinden kacabilsin diye Washington daki Pierce bolgesinde lahar uyarı sirenleri kurmu?tur. Yeni Zelanda koruma departmanı tarafından Ruapehu Da?ında bir lahar uyarı sistemi kurulmu? ve 18 Mart 2007'de olu?mak uzere olan bir lahara kar?ı, bu uyarı sisteminin yetkililerinin ba?arılı bir ?ekilde alarma gecirmesiyle sistemin ba?arısı net bir ?ekilde ortaya cıkmı?tır.

?iddetli puskurmelerin 500 yıl icinde Pinatubo Da?ının ilk laharlarını tetikledi?i 1991 Haziranı nın ortalarından beri, laharlarla ilgili uyarıda bulunmak ve gozlem yapmak icin kurulmu? bir sistem bulunmaktadır. Radyo sinyalleriyle yapılan ya?mur olcumleri lahar kayna?ı olan bolgelerdeki ya?ı? miktarı hakkında veri sa?larken, akarsu kenarlarındaki ses akı?ı takip cihazları laharlar gecerken olu?an yer titre?imlerini tespit ederken insanlı gozlem noktaları laharların Pinatubo 'nun yamaclarından a?a?ı do?ru hızla aktı?ını do?rular. Bu sistem yuzlerce hayatı kurtararak, Pinatubo'daki laharların hepsi icin de?il ama co?u icin uyarıların duyulmasını sa?ladı ve bu sayede yuzlerce hayat kurtarıldı. ^[8] Filipin hukumeti tarafından alınan onleyici fiziksel onlemler, 1992 ile 1998 yılları arasında Pinatubo Da?ı civarındaki pek cok koyun selden olu?an 20 feet (6.096 m) ten yuksek camur selinin akı?ını durdurmak icin yeterli olmamı?tı.

Bilimadamları ve hukumetler tarihi olaylar ve bilgisayar modellerine bakarak yuksek lahar riski ta?ıyan bolgeleri tespit etmeye calı?maktalar. Bu tarzda bir modele ornek TITAN2D 15 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi .'dir. Bu turden modeller gelecek planlaması icin kullanılmaktadırlar: topluma ait binaların in?ası icin du?uk riskli bolgeleri belirlemek, olu?turulacak setlerle laharların nasıl hafifleyebilece?ini ke?fetmek ve gerekli tahliye planlarını olu?turmak gibi.

Ornekler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Nevado del Ruiz [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

1985'te Nevado del Ruiz volkanı Orta Kolombiya 'da patladı. Piroklastik akıntılar patlayan volkanın kraterinden puskururken, da?ın buzullarını eriterek yamaclardan a?a?ı saatte 60 kilometre (saatte 40 mil) hızla hareket eden dort buyuk lahar gondermi?ti.Bu laharlar obruklarda hız almı? ve volkanın tabanındaki altı buyuk nehir yata?ına akarak Amero kasabasını yok ederek yakla?ık 29.000 kasaba sakininin 20.000’inden fazlasının olumune sebep olmu?tu. ^[9] Di?er kasabalardaki kayıplar, ozellikle de Chinchina dekiler, toplam olu sayısını 23.000'e cıkarmı?tı. Genc bir trajedi kurbanı, Omayra Sanchez ın foto?rafları ve goruntuleri dunyanın her yerinde yayımlandı. Laharların di?er foto?rafları ve felaketin etkisi dunya capında buyuk bir ilgi uyandırdı ve Kolombiya hukumetinin bu felaketten ne derecede sorumlu oldu?u uzerine tartı?malara neden oldu.

Pinatubo Da?ı [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

1991 Pinatubo Da?ı puskurmesi lahar akıntılarına neden oldu: Sadece ilk puskurmenin etkisiyle 6 ki?i olmu?tu, ama ardından gelen lahar akıntıları 1500 den daha fazla insanın olumune sebep olacaktı. Yunya Tayfunu 15 Haziran 1991 de puskurmekte olan volkanın tam uzerinden gecmi?ti.Tayfunun sebep oldu?u ya?mur, volkanik kulun, kayaların ve suyun volkanı cevreleyen nehirlerden a?a?ı akı?ını tetikledi. Sapang Balen Cayı ve Abacan Nehri lahar icin bir kanal haline gelince ve onu ?ehrin gobe?ine ta?ıyınca, Angeles ?ehri, volkanın yapı?kan camurundan zarar gordu. 20 feet(6 m) ten daha derin camur seli Castillejos , San Marcelino , Botolan , Porac , Mabalacat , Tarlac City, Capas, Concepcion ve Bamban gibi yerle?im yerlerini ya yok etmi? ya da zarara u?ratmı?tı. Sacobia Bamban Nehrinden a?a?ı akan camur akıntıları, Concepcion daki Parua nehri yakınındaki kanallar ve kopruler de dahil olmak uzere yoluna cıkan butun yapılara zarar vermi?ti. Tarlac ?ehrin deki Tarlac Nehri, 20 feet (6 m) ten daha derin bir lahar seli baskınıyla su tutma kabiliyetini kaybederek yok olmu?tur. 1 Ekim 1995 sabahında, Pinatubo yamaclarına tutunan ve da?ları saran piroklastik malzeme yo?un ya?murdan dolayı a?a?ı hızla akarak 25 foot(8 m) lik bir lahara donu?tu. Camur akıntısı, Bacolor‘daki Barangay Cabalantian’daki yuzlerce insanın olumune sebep oldu. Ba?kan Fidel V. Ramos yonetimi altındaki Filipin hukumeti insanları gelecekteki camur akıntılarından koruma giri?imiyle buyuk FVR kanalının yapımı icin karar aldı.

Kaynakca [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Dı? ba?lantılar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

• Schools page about lahars and pyroclastic flows 22 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . (?ngilizce)
• USGS web page about lahars 21 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . (?ngilizce)
• Mount Rainier, Washington 19 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . (?ngilizce)
• USGS fact sheet - "Mount Rainier -- Living Safely With a Volcano in Your Back Yard" 20 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . (?ngilizce)