?mre Lakatos
(9 Kasım, 1922 - 2 ?ubat, 1974),
bilimsel
geli?meye ili?kin ara?tırma programlarıyla un kazanmı? olan ca?da?
bilim felsefecisi
. Lakatos, aynı zamanda klasik bilim anlayı?ına yonelik itirazlarıyla tanınmı?tır.
Lakatos, 1922'de Macaristan, Debrecen'de Yahudi bir ailenin cocu?u olarak do?du. 1944'te Debrecen Universitesi'nden matematik, fizik ve felsefe alanında dereceler aldı. Mart 1944'te Almanlar Macaristan'ı i?gal edince, o zamanlar kız arkada?ı sonrasında ise e?i olacak olan Eva Revesz ile birlikte Marksist bir direni? grubu kurdu. O yılın Mayıs ayında, gruba 19 ya?ındaki Yahudi anti fa?ist aktivist Eva Izsak da katıldı. Yakalanma ve onlara ihanet etmeye zorlanma riski oldu?unu du?unen Lakatos, gruba kar?ı gorevinin intihar etmek oldu?una karar verdi. Daha sonra grubun bir uyesi onu Debrecen'e goturdu ve siyanur verdi.
[2]
Ayrıca i?gal sırasında, Lakatos soyadını Molnar olarak de?i?tirdi.
[3]
Nazilerin Yahudilere zulmunden boylece kacmayı ba?ardı. Lakin annesi ve buyukannesi Auschwitz'de oldu. Bu olay sonrasında soyadını
Geza Lakatos
onuruna bir kez daha Lakatos olarak de?i?tirdi.
Sava?tan sonlandıktan sonra, 1947 yılından itibaren Macar e?itim bakanlı?ında ust duzey bir yetkili olarak calı?tı. Ayrıca 1948'de
Debrecen Universitesi
'nden aldı?ı doktora derecesi ile e?itimine devam etti ve
Gyorgy Lukacs
'ın her hafta car?amba o?leden sonra gercekle?en ozel seminerlerine katıldı. 1949 yılında ise
Sofya Yanovskaya
'nın gozetiminde
Moskova Devlet Universitesi
'nde e?itim hayatına devam etti. Ancak geri dondu?unde kendisini Macar komunist partisi icindeki ic tartı?maların kaybeden tarafında buldu ve 1950'den 1953'e kadar
revizyonizm
suclamasıyla hapse atıldı. Nitekim Lakatos'un ?kinci Dunya Sava?ı'ndan sonra gercekle?tirdi?i, Macaristan'daki faaliyetlerinin co?u bilinmektedir. Nitekim Lakatos katı bir Stalinisttir ve genc ya?ına ra?men, 1945 ile 1950 yılları arasında (kendi tutuklanması ve hapse girmesi donemleri de dahil), Macaristan'da ozellikle kulturel ya?amda ve akademide Komunist yonetimin kurulmasında onemli bir rol oynamı?tır.
[4]
Komunist faaliyetlerinin neticesinde hapse atılan Lakatos serbest bırakıldıktan sonra ise akademik hayata geri dondu, matematiksel ara?tırmalar yaptı ve
George Polya
'nın
How to Solve It
adlı eserini Macarcaya cevirdi. Bu surec zarfında da komunist olarak ifade edilen siyasi goru?leri onemli olcude de?i?ti ve
1956 Macar Devrimi
'ne giden yolda muhalif bir o?renci grubuyla birlikte hareket etti. Sovyetler Birli?i Kasım 1956'da Macaristan'ı i?gal ettikten sonra ise Lakatos Viyana'ya kactı ve hemen akabinde ?ngiltere'ye ula?tı. 1961'de Cambridge Universitesi'nden felsefe alanında doktora derecesi aldı; doktora tezi, Matematiksel Ke?if Mantı?ında Denemeler adını ta?ıyordu ve doktora danı?manı
R. B. Braithwaite
idi. Olumunden sonra yayınlanan Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery adlı kitap bu esere dayanmaktadır. Lakatos doktora tezi sonrasında da calı?malarına devam etmi?tir ve 1960 yılında
Londra Ekonomi Okulu
'nda (LSE) bir goreve atanmı?tır. O zamanki LSE bilim felsefesi departmanı,
Karl Popper
,
Joseph Agassi
ve
J. O. Wisdom
gibi filozofları icermekteydi.
[5]
Boylelikle de bu isimlerle tanı?arak calı?malarına devam etmi?tir.
Lakatos bu haliyle Londra'da calı?malarına devam ederken iki kez Birle?ik Krallık vatanda?lı?ı ba?vurusuna ret cevabı almı?tır.
[6]
1974 yılında ise ani bir ?ekilde elli bir ya?ında ya?amını yitirmi?tir. Olum nedeni, kalp krizidir. Hayatının son gunlerinde LSE''de calı?malarına devam eden Lakatos, olumunun ardından okul tarafından onurlandırılmak istenmi? ve
Lakatos Odulu
LSE tarafından verilmeye ba?lanmı?tır.
[7]
Pozitivist
bilim ideali ve anlayı?ının ele?tirisini yapan Lakatos'a gore, bilimde nihai do?rulama ve nihai yanlı?lama yoktur. Bilim yanılabilir, hataya du?ebilir. Bilimde kesin do?rularla, kesin yanlı?ların olamayaca?ını soyleyen Lakatos'a gore, bilimde
hakikati
garanti edecek, do?rulu?u teminat altına alacak, genelgecer, evrensel ve rasyonel
yontemler
yoktur. Bundan dolayı, bilimin kesin ve de?i?mez bir yontemi olamaz. Bu bakımdan
Paul Feyerabend
'i etkilemi?tir; onun
Yonteme
Kar?ı adlı unlu kitabının Lakatos ile yazı?malarının bir urunu oldu?u bilinmekltedir.
Karl Popper
,
Thomas Kuhn
ve Feyerabend arasında meydan gelmi? olan bilimin niteli?ine, gecerlili?ine, yontemine, kuramsal statusune dair tartı?malarda kendine ozgu bir yol izlemi?tir. Bu yolda Lakatos bilimin
rasyonel
bir ?ekilde ilerledi?ini kanıtlamaya calı?ır. Hem Popper hem de Kuhn kar?ıtı onermeleri soz konusu olmakla birlikte Lakatos, daha cok bunlar arasında bir tur sentez arayı?ında bir bilim felsefecisi olarak gorunmu?tur.
Popper'ın o?rencisi olmakla birlikte onun
yanlı?lanabilirlik ilkesiyle
temellendiridi?i bilim anlayı?ını ele?tirmi?tir. Onun du?uncelerinin ozgunlu?u Popper ile Kuhn arasındaki tartı?malarda bir tuz sentez arayı?ıyla hareket etmi?tir. Biliminin
anomalilerle
her zaman bir arada bulundu?unu ileri surmu?, belirli bir teorinin do?rulanma ya da yanlı?lanmasının belirli bir anda olanaklı omadı?ını savlamı?tır. Bilimsel bir teori bu belirli anomalileri zaten
ad hoc
varsayımlarla kanıtlamaya calı?ır, ki bu nedenle belirli bir teoriyi reddedebilmek sanıldı?ı kadar kolay de?ildir.
Belirli bir teorinin di?er ya da onceki teoriden daha gecerli olması, bu yeni ya da farklı teorinin daha fazla ?eyi acıklayabiliyor olmasıyla ilgilidir ona gore. Bu yakla?ım bicimi teoriler arasında bir sureklilik ili?kisi kurar. Buna gore, celi?iyor gorunduklerinde bile, teorilerin belirli bir ?ekilde birbirlerini kapsamaları soz konusudur. Bir tur birikimci bir bilgi anlayı?ı ortaya konulmaktadır Lakatos tarafından, ancak Kuhn'un bu birikim olana?ını gecersiz ilan eden varsayımlarına bir acıklama getirilmemektedir. Ote yandan Lakatos bilimsel gozlemin
nesnel
bir ?ekilde yapılmasını ongorerek, bir anlamda ampirist bilgi anlayı?larına olanak verir. Bu da sert ele?tirilere maruz kalan pozitivizm ve ampirizm konularında kesin olmayan bir onerme olarak gorunur.
Rasyonalizm ve empirizm konularında da Lakotos'un sentez arayı?ında oldu?u ve bu noktada ele?tiriyor olsa da Popper'a Kuhn'dan daha yakın durdu?u soylenebilir. Lakatos bu anlamda, Popper'ın kimi goru?leriyle kendi temel savları arasında celi?mekle ele?tirmi? olan Popperci cevreye dahil edilebilir. Onun giri?imleri Kuhn'un varsayımlarını en onemli oldukları noktada yadsımaya yonelik olarak gorunmektedir. Birikimci bilgi anlayı?ıyla Kuhn'un
paradigma
kavramına da itiraz etmi?tir Lakatos. Feyerabend daha sonra Lakatos'ın onermelerini farklı noktalardan ele?tirecek, Kuhncu gorelikcili?i uc noktalara ta?ıyacaktır. Lakatos'ın aksine Feyerabend bilimdeki teorilerin birbirlerini yadsıyarak ortaya cıktıklarını one surer. Feyerabend onun rasyonalist eksenli du?uncelerini "
realist rasyonalizm
" olarak ele?tirir.