I. Erde?ir
Sasani ?ehin?ahı
Hukum suresi	224-242
Sonra gelen	I. ?apur
Veliaht(lar)	I. ?apur
Do?um	180 Tiruda, ?stahr, Part ?mparatorlu?u (Bugun ?ran )
Olum	?ubat 242
E?(ler)i	Mir?d
Hanedan	Sasani Hanedanı
Babası	Papak
Annesi	Rodak
Dini	zerdu?t

I. Erde?ir ya da Erde?ir-i Babekan ( Orta Farsca :  ?????????????? , Farsca :  ?????? ?????? ; Babeko?lu Erde?ir), Sasani ?mparatorlu?u 'nun kurucusu ve ilk hukumdarıdır. ?smi, Artaxares , Arta?astra ve Artakh?athra olarak da gecer. ^[1]

Part ?mparatorlu?u ’na ba?lı Persis Kralı Gozir ’in vasalı oldu?u bilinmektedir. Babası Papak, Gozir’i oldurerek onun yerine kral oldu. Papak’dan sonra yerine gecen a?abeyi ?apur ile arasındaki mucadelede ?apur olunce 208’de Persis kralı oldu. Darabgerd ’deki bir ayaklanmayı bastırdıktan sonra Kirman ’ı ve Basra Korfezi ’nin kıyı bolgelerini ele gecirerek Gor ’u (bugunku Firuzabad ) ba?kent yaptı ve kente Erde?ir-Kvarrah adını verdi. Batıya yonelerek ?sfahan , Ahvaz ve Mesene ’yi aldı. 226’da Hurmuz ’de Part ordusunu yendi ve Arsaklı hanedanının son hukumdarı IV. Erdevan ’ı oldurdu. Mezopotamya ’daki Part ulkesinin ba?kenti Tizpon ’a girerek “krallar kralı” unvanıyla tac giydi. O?lu ve halefi I. ?apur ’un yardımıyla Sasani Devleti ’ni kurdu.

Fethetti?i Yerler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Babek, ?stahr Kralı Gozihr’den Darab-cird Kalesi kumandanı Tiri’nin yerine Erde?ir’in getirilmesi sozunu alır. Tiri olunce onun yerini alan Erde?ir hakimiyetini yaygınla?tırdı?ı gibi babasını da Gozihr’i devirmeye te?vik eder ve Gozihr’i deviren babası ile birlikte merkezi yonetime kar?ı ayaklanır. Ayaklanmanın ba?ında ?stahr krallı?ı ortadan kaldırılır. Erde?ir, 28 Nisan 224’te Medler ulkesinde (Medya) Hurmuzcan’da yapılan sava?ı kazanır ve aynı yıl hukumdarlı?ı ilan edilir. Ancak bazı kaynaklarda onun resmen 226 yılında Medain’de tahta cıktı?ı kabul edilmektedir. Part Hukumdarı V. Arduvan’ı yendi?i bu sava?tan sonra “?ahan?ah” (?ahlar ?ahı) unvanını alan Erde?ir’in bu zaferi ve di?er faaliyetleri o donemin kitabelerine de yansımı?tır. ^{[2] [3] [4]} Erde?ir daha sonra Fars, Huzistan. Kirman’ı ele gecirmi? ve Partlar’ın mahalli hukumdarlarıyla onlara ba?lı olanları hakimiyeti altına almı?, buralarda yeni ?ehirler kurmu? ve adına para bastırmı?tır. 226-227 yıllarında Part ?mparatorlu?u’nun kuzeybatısında Hatra ’yı alma te?ebbusu sonucsuz kalmı?sa da Part ?mparatorlu?u’nun do?usunda guclenmi? ve bircok Part ileri gelenini kendine ba?lamı?tır. Ku?an ve Turan hukumdarları da Erde?ir’e ba?lılıklarını bildirmi?ler, boylece Merv ve yoresi Sasani ?mparatorlu?u sınırlarına dahil edilmi?tir. Ayrıca guneybatıda Kuzey Arap sahilleri Bahreyn ele gecirilmi?, zamanla eski Roma ve Part sınırı Sasaniler’in Romalılarla kuzeybatı sınırı olmu?tur.

Erde?ir ve varisleri, dı?arıda Ahameniler donemi siyasetini takip etmekle beraber ondan daha iyi sonuclar aldılar. Ulkede huzuru sa?lamanın gerekli oldu?unu, saldırgan bir siyasetin sonuc vermeyece?ini du?unen Erde?ir, ulkesini geli?tirmek amacıyla Hozistan’da Erde?ir-i Hurre (bugunku Gur Firuzabad), Ram Erde?ir, Hurmuzd Erde?ir (Suku’l-Ahvaz) A?a?ı Mezopotamya’da Veh Erde?ir, Es-terabad Erde?ir (Kerh-i Miy?an) gibi kendi adıyla anılan bircok ?ehir kurdu. Bunun yanında Zerdu?t dinini de canlandırmaya calı?an Erde?ir, Avesfa’nın gozden gecirilip yeniden duzenlenmesini sa?ladı?ı gibi ta? kabartmalar ve kitabeler hazırlanması gelene?ini ba?lattı. Ondan sonra gelen Sasani hukumdarları bu gelene?i daha da geli?tirdiler. Erde?ir’in olum tarihi kesin olarak belli de?ildir. Kaynaklardaki bilgilerden, o?lu I. ?apur ’un onun sa?lı?ında 12 Nisan 240’ta hukumdar oldu?u ve Erde?ir’in yakla?ık 242 yılı ?ubatında oldu?u anla?ılmaktadır.

Daha sonra Merv , Belh ve Hive ’yi ele gecirdi. Kushan , Turan Krallı?ı ve Makran krallarına boyun e?dirdi; Hindistan ’ı i?gal ederek Pencap ’a vergi koydu. 229-232 arasında Roma’yla yapılan sava? sonucu Roma , Suriye ’yi ve Anadolu ’nun buyuk bolumunu Sasani Devleti ’ne bırakmak zorunda kaldı. ^[5]

Olumu ve Yaptırdı?ı Eserler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Erde?ir, guclu merkeziyetcili?e dayanan bir devlet kurdu. Zerdu?t dinini devletin resmi dini durumuna getirdi. Kendisi de Zerdu?t dinine gore kilisenin ba?ı ve bilge sayıldı. Rahip Tosar’la birlikte kutsal yazıları toplayarak bir o?reti haline getirdi. Erde?ir’in Vasiyetnamesi ile Tosar’ın Mektubu adlı belgelerde Zerdu?t dininin temelleri ortaya kondu. ^[6] Erde?ir’in hukumdarlı?ı sırasında bircok kent kuruldu, eski kentler yenilendi, kanallar, kopruler yapıldı. Bircok buyuk kaya oyması, Erde?ir donemini anımsatan anıtlar olarak tarihe gecti. 242’de olunce yerine o?lu I. ?apur gecti.

Hakkında yazılan eserler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Erde?ir hakkında kaleme alınan milli ve hamasi duygularla yuklu Kamame-i Erde?ir-i Babekan adlı mensur destan gunumuze ula?mı?tır. Erde?ir ve halefleriyle ilgili olayları esas almakla birlikte tarihi nitelikten cok destan ozelli?i ta?ıyan eser Sasaniler’in son doneminde (VI. yuzyıl) telif edilmi?tir. ?ran destan edebiyatında onemli bir yeri olan Kar-name-i Erde?ir-i Babekan, Firdevsi ”nin Erde?ir ve di?er Sasani padi?ahları hakkındaki bolumunun hemen hemen tamamına kaynak te?kil etmi?tir. Boylece ?ehname kahramanları arasına da giren Erde?ir ozellikle Fars edebiyatının tarihi-efsanevi ?ahıslar kadrosunda yerini almı?tır. Pehlevice yazılan ve birkac defa orijinal metniyle basılan eser ayrıca Mahmud Cevad Me?kur ’un Farsca, T. Noldeke ’nin Almanca ve Darab Destur Peshatan Sancana’nın ?ngilizce ve Gucerati tercumesiyle birlikte yayımlanmı?tır.

Kaynaklar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]