Gazan Han
veya
Tatarların
Hanı
Kazaan (Mo?ol adıyla Gazan Han;
Mo?olca
: Газан, Хаан,
Cince
: 合贊
He Zan
[1]
), d. 11 Aralık 1271 ? 25 Mayıs 1304), 1295-1304 yıllarında
Mo?ol ?mparatorlu?unun
?ran
'daki
?lhanlı
bolumunun 7. hukumdarıydı. Batı tarihcileri ona bazen
Casanus
veya
Cassanus
da derler.
[2]
Gazan,
Argun Han
ve
Buluhan Hatun
'un o?ludur. Daha evvelki bir ?lhanlı hukumdarı olan
Geyhatu'nun ye?eni
ve devirerek yerini aldı?ı kendisinden evvelki hukumdar
Baydu
'nın da kuzeniydi.
Gazan ve karde?i
Olcaytu
'da, vaftiz edilmi? ve
Hristiyan
olarak yeti?mi?ti.
[3]
Kendisi Mo?ol imparatorlu?unda hakim din olan
Budizm
'i de izlemi?tir.
Esas karısı olan
Kokecin
, ona
Marko Polo
tarafından Cin'den getirilmi?tir. 1291'de
Kubilay Han
, Mo?ol prensesi Kokecin'i evlendirilece?i ?lhan hukumdarı Argun Han'a goturmesini Marko'dan rica etti. Marko Polo
Qanzhou
'dan yola cıkıp deniz yolu ile once
Sumatra
'ya, oradan
Hindistan
uzerinden iran topraklarına gitti, nihayet 1293 veya 1294'te ?lhanlı ?mparatorlu?una vardı. Vardı?ında Argun Han olmu?, krallık Geyhatu tarafından yonetilmekteydi. Marko, Kokecin'i yeni ?lhan'a teslim etti. Gazan tahta cıkınca Prenses onunla evlendi.
Gazan
Cince
,
Arapca
,
Mo?olca
,
Turkce
,
Farsca
ve
Tibetce
dillerini biliyordu.
[4]
Batılılarla yakın ba?lar kurmu?tu, yuzlerce batılı maceracı onun hizmetinde calı?ıyordu.
[5]
Dilbilim
,
ziraat
,
boya
imalatı gibi konulara ilgi duyardı.
Kendisinden evvel,
?lhanlılar
'ın
Musluman
co?unlu?u baskı altında ya?ıyordu. ?lhanlı yoneticiler geli?mekte olan
Tibet Budizmi
ve
Diofizit
'i (Nestorianizm'i) te?vik ediyorlardı.
Gazan 1295'te, musluman Mo?ol Emiri
Nevruz
'un deste?iyle kuzeni
Baydu
'yu devirdi.
[6]
Yardımının kar?ılı?ı olarak Nevruz, Gazan'ı muslumanlı?ı kabul etmeye razı etti. ?slama girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak de?i?tirdi. Ancak ce?itli kaynaklar musluman olmasına ra?men Mo?ol
?amanizmini
surdurdu?unu ve
Tengri
'ye taptı?ını belirtirler. Mo?ol ?amanların ?lhanlı ?mparatorlu?unda kalmalarına izin verilmi? ve nufuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmi?, ama daha sonra gerilemeye yuz tutmu?lardır.
[7]
?lhanlılar
’ın dorduncu sultanı olan
Mahmud Gazan
M. 1295 / H. 693 tarihinde ?lhanlılar tahtına oturdu. Onceleri Hulagu’nun yolunda yuruyen bu sultan Emir Nevruz’un sayesinde Musluman oldu.
[8]
[9]
[10]
[11]
Hakanın
?slamiyeti
kabulunde en onemli etkiyi “Kutb-ud-Din ?irazi” ile karde?i “Kemal’ed-Din ?irazi” yapmı?lardı. Mahmud Gazan’ın dokuz yıl suren saltanatı suresince ?ran’daki butun
Mo?ollar
?slam
dinine girdi.
?slamiyetin yayılmasındaki rolu ve hizmetleri
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
"Mahmud Gazan"
hayatında Tebriz’in batısında kendisi icin bir turbe, fukaha icin medreseler, sufilere ait medreseler yaptırdı ve bunların imarı icin vakıflar ba?ladı.
[12]
Me?hur Kutb’ud-Din ?irazi,
[13]
Numam Tebrizi,
[14]
Vezir Hoca Re?id’ed-Din
,
[15]
Burak Baba
[16]
[17]
[18]
Mevlana
Celaleddin Rumi
’nin torunu Ulu Arif Celebi
[19]
gibi buyuk alim ve mutasavvıflara pek cok ihsanlarda bulunmu?tu. H. 701 / M. 1302 yılında vefat etti.
[20]
Mo?ol Emiri Nevruz, ?slam'ı zorunlu kıldı ve her turlu di?er dini yasakladı. Hristiyan
kiliseler
,
sinagoglar
ve Budist
pagodaları
yakıp yıktırdı ve bu dinlerin din adamları oldurttu. Herkesi
turban
giymeye mecbur tutmaktaydı.
Gazan
ise bu zulumlere kar?ı cıktı. Bir ferman yayınlayıp Hristiyanları
cizyeden
muaf tuttu ve
"Kimse dinini terk etmeyecek, Katolikler alı?ık oldukları ?ekilde ya?amaya devam edecekler,"
diye ilan etti.
[21]
Hristiyan
Patrik
Ucuncu Mar Yaballaha
'yı 1296'da eski gorevine geri iade etti.
[22]
Gazan iktidarını peki?tirdikten sonra Nevruz'un taraftarlarını yakalattırdı ve oldurttu (Mart 1297) Nevruz kacmak zorunda kaldı,
Herat
valisinin yanına sı?ındı, ama vali tarafından Gazan'a teslim edildi ve ardından idam edildi.
[23]
Gazan, entrika cevirdi?inden ?uphelendi?i kumandan ve derebeylerini ?iddetle bastırarak egemenli?ini kurdu.
Gazan sonra ekonomiyi duzeltmek yeni kanunlar ilan etti. Talan, harac ve katliamları yasakladı. Bu kanunlara uymayanlar, koken ve mevkilerine bakılmaksızın a?ır cezalandırıldılar. Sava?lar nedeniyle ihmal edilmi? toprakların tekrar ekilmesi icin tarım yapmayanların toprakları ellerinden alındı, tarım yapacaklara toprak verildi. Mo?ollar daha yerle?ik bir duzene ba?ladılar. Gazan eski mo?ol kulturunun gelimesine izin vemi?,
?iilere
de tolerans gostermi?tir.
Tebriz
'de camii, medrese ve anıtlar yaptırmı?tır.
Anadolu'da halkın ezilip peri?an hale gelmesine sebebiyet vermesi neticesinde 1298'de Anadolu'da Sulemi? adlı Mo?ol valisi Gazan Han'a isyan etti. 50.000 tecrubeli askerden olu?mu? bir ordu olu?turdu. 1299'da Gazan'ın kumandanı Kutluk?ah gelip isyanı bastırdı. Bir yıl icinde Sulemi?'in muttefi?i Turkmenler kacmı?, Sulemi? ve yaverleri oldurulmu?tu. Bu ayaklanma Gazan'ı endi?elendirmi?ti, cunku kendisi
Memlukler
'e kar?ı bir sefere hazırlanıyordu. Anadolu'nun deste?ini kazanmak icin Anadolu beylerine para basma hakkı verdi. Bu donemde Anadolu'nun tum darphaneleri ?lhanlı gumu? sikkeleri bastılar.
[24]
Gazan musluman olmasına ra?men Suriye'deki Musluman toprakları ele gecirmeye calı?mı?tır. Ortak du?maları olan Araplara kar?ı Avrupalılarla bir
Franko-Mo?ol ittifakı
kuran veya ittifak kurmaya calı?an Mo?ol liderlerden biri olmu?tur. Kendisine sadakat ilan etmi? olan
Kilikya Ermeni Krallı?ı
ve
Gurcistan
'ın askerlerini zaten kullanabiliyordu. ?ttifakın planı, Gazan'ın birlikleri, Hristiyan askerleri ve
Kıbrıs
'a ustlenmi? ?ovalyelerin duzenlenip
Memlukler
'i yenmesi, sonra da
Kudus
'un Hristiyanlara verilmesiydi.
[25]
Bu sava?lar 1299-1303 arasında gercekle?mi?, hava ?artları nedeniyle seferler kı? aylarına rastlatılmı?tır.
?ia nufuzu altına giren Mo?ollar’a Mısır’ın Turk asıllı Kolemen
(Memluk)
hukumdarının harb ilanı
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
Gazan Mahmud Han’ın sarayına sızan
?iilerin
hilafet makamına tekrar ?iileri getirme te?ebbuslerini o?renen Mısır hukumdarı
Melik’un-Nasır Sultan Muhammed bin Kalavun
H. 699 / M. 1300 tarihinde Mo?ollar ile kanlı bir harbe giri?ti. Halbuki Mısır,
Fatımi
halifelerinin yuzyıllar boyu ektikleri
?iilik
tohumlarıyla unlenmi? bir ulkeydi ve butun bu muhitler mezheben hep ?ia taraftarlarından olu?maktaydılar.
1299-1300 seferinde Gazan
Halep
'i ele gecirdi. Mo?ollar ve muttefikleri
Memlukler
'i
Vadi el-Haznedar Muharebesi
'nde (23 veya 24 Aralık 1299) yendiler. Bir grup asker sonra
?am
'a gidip ?ehri ele gecirdiler (30 Aralık 1299 ile 6 Ocak 1300 arası bir tarihte). Sonra Gazan kuvvetlerini geri cekti, muhtemelen atlarını besleyebilmek icin. 1300-1301'de Mısır'a saldırmak uzere geri gelece?ini vadetti.
[26]
Geride 10.000 ki?ilik ufak bir birlik bıraktı, bunlar bir sure
Suriye
'yi kontrolleri altında tuttular ama
Memlukler
Mayıs 1300'de geri gelince, cekilmek zorunda kaldılar.
[27]
1300 Temmuzunda de
Haclılar
16
kalyonluk
kucuk bir filo kurup Mısır ve Suriye kıyılarına saldırılar duzenlediler.
[28]
[29]
Filonun ba?ında Kıbrıs kralı
Kuduslu 2. Henry
, onun karde?i
Tire Lordu Amalryc
ve Gazan'ın elcisi vardı. Temmuz sonunda gemiler Kıbrısa geri dondu.
[29]
1300 sonlarında gemiler
Tortosa
'ya saldırmak icin geri geldiler.
Ruada adasında
Haclılar saldırıya hazırlanmak uzere Mo?olların gelmesini beklediler. Ama Gazan kotu hava ?artlarından dolayı gecikti ve Haclılar Kıbrıs'a geri donduler. Mo?ollar ?ubat 1301'de 60.000 ki?iyle vardıklarından Suriye'de birkac saldırı duzenlediler ama etkili olamadılar.
[30]
[31]
Bir sonraki kı? saldırısı icin ortak bir operasyon yapma planları gene yapıldı. 1301'de Gazan Papa'ya bir mektup yollayıp asker,
Kutsal Topraklar
'ın tekrar Frank olabilmesi icin rahip ve koyluler yollamasını ister.
[30]
Ancak 1301 sonunda Gazan'ın ordusu gelmez. Papa 1302/1303 saldırısı icin batılı askerlerin yollanaca?ını vadeder. Gazan cevaben, hazırlık yapmakta oldu?unu, bu defa bulu?maya kacırmamalarını,
Memlukler
'in yenilmesinin en buyuk amacları oldu?unu belirtir.
[32]
Ruad'da konu?lanmı? olan kucuk bir
Templar ?ovalye
garnizonu 1302 eylulunde
Memlukler
'in saldırısına u?radı ve teslim olmak zorunda kaldı.
[33]
1303'te Mo?ollar 80.000 ki?ilik bir orduyla geldiler. Ruad'ın kaybedilmi? olmasından dolayı Kıbrıs'tan gelen haclılar Mo?ollara katılamadılar, sadece Suriye sınırında denizden saldırılar yaptılar.
[34]
Ancak Mo?ol birlikleri ve
Ermeni
muttefikleri once
Humus
'ta 30 Mart 1303'te, ardından Nisan 1303'te kesin bir ?ekilde
?akhab Muharebesi
'nde yenildiler.
[35]
Bu Mo?olların Suriye'ye son saldırısı olmu?tur.
[36]
1303'te Gazan Mahmud Han,
I. Edward
'a mektup yollayarak
Memlukler
'e kar?ı yardımlarına kar?ılık olarak
Kudus
'u onlara verece?i vaadini tekrarladı.
[37]
Ama 10 Mayıs 1304'te Gazan oldu ve Haclıların Kudus'u kolaylıkla ele gecirebilme du?leri de sona erdi.
Gazan Mahmud Han'dan sonra karde?i
Olcaytu
, daha sonra da
Olcaytu
'nun o?lu
Ebu Said Bahadır
ve onun ardından da
Olcaytu
'nun kızı
Satıbey Hatun
hukumdar oldular.
Tarihci Peter Jackson'a gore 13. yuzyılda Batı'da Mo?ollarla ilgili her ?eye buyuk bir ilgi vardı. ?talya'da pek cok yeni do?an cocu?a Mo?ol hukumdarlarının adları verilmi?ti: Can Grande (Buyuk Han),
Argone
(
Argun
),
Alaone
(
Hulagu
) veya
Cassano
(Gazan) sıkca gorulen adlardan olmu?tur.
- ^
"合贊 - Pin1yin1.com"
. Eri?im tarihi: 21 ?ubat 2009
.
[
olu/kırık ba?lantı
]
- ^
Schein, p. 806
- ^
"Ghazan had been baptized and raised a Christian", Richard Foltz, p.128
- ^
TDV ?slam Ansiklopedisi, cilt:13, sayfa:431
- ^
Roux, p.410
- ^
Jackson, p.170
- ^
Amitai, see Section VI?Ghazan, Islam and Mongol Tradition?Pg 9 and Section VII?Sufis and Shamans, Pg 34.
- ^
Tarih-i Vassaf
.
- ^
Namık Kemal,
Emir Nevruz
.
- ^
Tezkere-i Devlet ?ah
Semerkandi
, Sayfa 213. (Bahri Abad’da oturan
Necmuddin Kubra
halifelerinden Sad’ed-Din Hamevi’nin o?lu me?hur “Sadr’ed-Din ?brahim,” Gazan’ın sarayına davet edildi.
“Mahmud Gazan Han”
bu alimin huzurunda Musluman olarak tasavvufa intisap etti.)
- ^
Habib’us-Siyer
, Cilt 3, Sayfa 125. (Di?er bir yazar, bu ?ahsın “Sadr’ed-Din ?brahim” de?il de, ?eyh “Nur’ed-Din Keyli” halifelerinden “Hoca Sad’ed-Din Kutlu Halid Kazvini” oldu?unu ve aynı zamanda Gazan’ın yalnız kendisi de?il de butun ordusu ve maiyetiyle birlikte ?slama girdi?ini nakletmektedir.)
- ^
Tarih-i Vassaf
, Cilt 3, Sayfa 382.
- ^
(
Anadolu Selcuklular
devrinde un yapmı? hikmet ve felsefe alimlerindendi. Muin’ed-Din Pervane’nin Kayseri’deki medresesinde muderrislik yaptı.)
- ^
Tezkire-i Devlet ?ah
, (Sa’di ?irazi ile aralarında bazı latifeler gecmi?tir. H. 713 / M. 1314 yılında vefat ederek Tebriz’de yaptırdı?ı hankahına defnedilmi?tir.)
- ^
Leclerc: Historie de la medecine arabe, 133. (Me?hur Cami’ut-Tevarih yazarıdır. Doktorluk ile ?lhanlı sarayına giren bir alimdi. Elli yıl
?lhanlılar
’a vezirlik yaptı.
Gazan Han
ve
Olcaytu
devirlerinde cok buyuk kutuphaneler yaptırdı. Butun servetini ilim muesseselerine harcadı. H. 718 / M. 1318 yılında katledildi.)
- ^
?kd-ul’Cumman
. [Basılmamı? olan bu eser yirmi uc ciltten mute?ekkil olup, hepsi Veliy’ud-Din Efendi Kutuphanesi’nde mevcuttur.]
- ^
Durer-ul’Kamine
.
- ^
Hilmi Ziya,
Mihrap
, Cilt 2, Sayfa 441.(Burak Baba Risaleleri, Mulga Unkapanı Dergahındaki Kutuphane, ?stanbul, H. 853, Farsca, Mihrap mecmuasındaki tek nusha.)
- ^
Eflaki. (
Celaleddin Rumi
’nin o?lu
Sultan Veled
’in ilk uc evladından tek hayatta kalanıdır. H. 719 yılında 49 ya?ında olmu?tur. Gazan Han Irak ? Acem seyahatinde kendisini ziyaret etmi?tir.)
- ^
?ecere-i Ev?al-i Turkiye
, Sayfa 170, Rıza Nur baskısı, ?stanbul.
- ^
Foltz, p.129
- ^
Roux, s.431
- ^
Roux, p.432
- ^
Reuven Amitai, Reuven Amitai-Preiss, David Morgan (1999).
The Mongol Empire and Its Legacy
. BRILL. s. 287.
- ^
"The Trial of the Templars", Malcolm Barber, 2nd edition, page 22: "The aim was to link up with Ghazan, the Mongol Il-Khan of Persia, who had invited the Cypriots to participate in joint operations against the Mamluks".
- ^
Demurger, p.146
- ^
Demurger (s. 146, Fransızca): Memluklu ordusu guneye, Mısır'a gecildikten sonra Gazan Han komutasındaki ana Mo?ol ordusu da ?ubatta kuzeye cekildi. Suriye eyaletinin idaresi vali olarak atanan Mulay'a bırakıldı.
- ^
Demurger, p. 147
- ^
a
b
Schein, 1979, p. 811
- ^
a
b
Jean Richard, p.481
- ^
Demurger, say.147. Original:
Guillame de Tyr (William of Tyre), Historia rerum in partibus transmarinis gestarum #620-622
1 Ocak 2009 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
.
- ^
A. Mostaert
and F. W. Cleaves,. "Trois documents mongols des Archives secretes vaticanes", H.J AJ. xv,. 419-506
Journal of Semitic Studies
18 Aralık 2008 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
.
- ^
Demurger, p.156
- ^
Demurger, "
Jacques de Molay
", p.158
- ^
Demurger, p. 158
- ^
Nicolle, p. 80
- ^
Encyclopedia Iranica article
- Adh-Dhababi,
Record of the Destruction of Damascus by the Mongols in 1299-1301
Ceviren:Joseph Somogyi. Kaynak: Ignace Goldziher Memorial Volume, Part 1,
Online
(?ngilizce ceviri).
- Le Templier de Tyr
(Sur'lu Giyom) (yakla?ık 1300).
Chronicle du Templier de Tyr
,
Online
1 Ocak 2009 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
. (Fransizca Orijinal).
- Amitai, Reuven (1987). "Mongol Raids into Palestine (AD 1260 and 1300)".
JRAS
. ss. 236-255.
- Barber, Malcolm
(2001).
The Trial of the Templars
(2nd edition bas.). University Press, Cambridge.
ISBN
978-0-521-67236-8
.
- Encyclopedia Iranica,
Franco-Persian relations
- Foltz, Richard
(2006).
?pek Yolu Dinleri: Antik Donemden 15. yuzyıla karayolu ticareti ve kulturel etkile?im
. ?stanbul: Medrese Yayınları.
ISBN
975-9044-29-3
.
- Demurger, Alain (2007).
Jacques de Molay
(Fransızca). Editions Payot&Rivages.
ISBN
2228902357
.
- Jackson, Peter (2005).
The Mongols and the West: 1221-1410
. Longman.
ISBN
978-0582368965
.
- Michaud, Yahia (Oxford Centre for Islamic Studies) (2002).
Ibn Taymiyya, Textes Spirituels I-XVI
(Fransızca). "Le Musulman", Oxford-Le Chebec.
- Nicolle, David (2001).
The Crusades
. Essential Histories. Osprey Publishing.
ISBN
978-1-84176-179-4
.
- Richard, Jean (1996).
Histoire des Croisades
. Fayard.
ISBN
2-213-59787-1
.
- Runciman, Steven
(1987) [1954].
A History of the Crusades, Volume III: The Kingdom of Acre and the Later Crusades
(?ngilizce). Cambridge: Cambridge University Press.
- Schein, Sylvia (Ekim 1979).
"Gesta Dei per Mongolos 1300. The Genesis of a Non-Event"
.
The English Historical Review
.
94
(373). ss. 805-819.
doi
:
10.1093/ehr/XCIV.CCCLXXIII.805
. 5 Ocak 2022 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
4 Ocak
2009
.
- Tyerman, Christopher (2006).
God's War: A New History of the Crusades
. Harvard University Press.
ISBN
0674023870
.
- Histoire de l'Empire Mongol, Jean-Paul Roux