Fransız edebiyatı
,
Fransızca
kullanılarak ortaya cıkan edebiyat urunlerini kapsar. Dunyanın en zengin ve en etkileyici edebiyatlarından biridir. Fransız yazarlar ba?ta epik ?iir, lirik ?iir, drama ve kurgu olmak uzere edebi yazınların tumune katkıda bulunmu?lardır.
Fransız edebiyatı bircok ulkedeki yazarların calı?malarını derinden etkilemi?tir. 1600'lerde,
Klasizm
denen Fransız kulturel hareketi tum
Avrupa
edebiyatında onemli etki bırakmı?tır. 1700'lerin Fransız yazarları Avrupa edebiyatını kontrol altına almı?lardı. 1800'ler boyunca,
realizm
ve
sembolizm
, bircok dilde yazan yazarların calı?malarını ?ekillendirmesine yardımcı olmu?tu. 1900'lerde ise,
Gercekustuculuk
(
Surrealizm
) ve
Egzistansiyalizm
(
Varolu?culuk
)
Fransa
sınırlarının dı?ına cıkarak di?er yazarlar, sanatcılar ve du?unurlerin calı?malarını geni? olcude etkilemi?tir.
Bircok Fransız yazar, bicim, dil, tarz ve gelene?e onem vermi?lerdi. Di?er dillerde yazan yazarlardan daha fazla kurallar ve modellere ba?lı kalmı?lardı. Genelde,
Akılcılık
(
rasyonalizm
) Fransız yazınını elinde tutmu?tur. Akılcılık, insan eylemlerinde nedenselli?i temel alır. Akılcılık; temiz, kendi kendini kontrol edebilen ve sanatsal ustalı?a ula?mı? bir yazı yaratmı?tır.
Her ne kadar akılcılık Fransız edebiyatında hayati bir rol oynadıysa da, guclu bir deneysel nitelik de zamanla Fransız yazınında one cıkmı?tır. Orne?in 1800'lerin ba?ındaki
Romantizm
hareketi gibi donemlerde, bu deneysellik duygu dolu ve bazen de tutkulu bir sanat yaratabilmi?tir. Bu aynı zamanda teorik ve bicimsel konuları i?lemede de kullanılmı?tı; orne?in 1900'lerin
Yeni Roman
´ında oldu?u gibi.
En erken yazınlara MO. 800´de rastlanır. ?iir, antik Fransız edebiyatında baskındır. Bircok ?iir, e?itimsiz insanlara gezgin
jongleur
lerce (jonklor) soylenmek ya da oynanmak icindi. Zaman icinde, iki ana ?iir tarzı ortaya cıkmı?tı:
lirik
ve oykusel.
Lirik ?iir 1100´lerden 1400´lere kadar yaygınla?tı.
Trobador
denen ?air-muzisyenler, Provens lehcesiyle a?k ?arkıları yazmaya guney Fransa´da ba?ladı. Bu ?iirlerin bazıları kuzey Fransa´ya da
trovor
denen ?airlerce ta?ınmı?tı. Hem trobadorlar hem de trovorler kadınları ve a?k ideallerini anlatan lirik ?iirler bestelediler. Bu ?iirler kasıtlı olarak tekralamalardan ibaretti. E?lenceden caresizli?e geci?leri buyuk bir ustalıkla, duygusal ko?ullara yo?unla?arak resmetmi?lerdi.
Orta Ca?
´ın en tanınan Fransız lirik ?airi
Francois Villon
´dur. Uc e?it stanzin ardından daha kısa bir bitiri? stanzini iceren bir yazın bicimi olan ce?itli
balatlar
besteledi. Aynı zamanda a?k, ba?arısızlık ve olum temalarıyla ilgilenen uzun ?iirler de yazdı. Villon´un yazını geni? bir ton aralı?ında, kinayeli a?a?ılama ve grotesk gorsellikten tutku gibi konulardaki daha narın pasajlara uzanmı?tı. Ba?yapıtı 2000 dizelik otobiyografik ?iiri
Grand Testament
´tir (1461).
Oykusel ?iirin dort bicimi vardır: (1)
epik ?iir
, (2)
romans
, (3)
ilahiler ve oykuler
ve (4)
fabliaux
. Orta sınıf icin yazılan
fabliaux
dı?ında hepsi aristokrat izleyiciler icin yazılmı?tı. Epik ?iirler genelde sava? ve sava? kahramanlıkları uzerinedir; chansons
de geste
(buyuk eylemlerin ?arkıları) diye adlandırılırlar. Jonklorler chansonları muzikle birle?tirmi?lerdi. En unluleri
Roland´in ?arkısı
´dır (1100). Unlu komutan
Charlemagne
tarafından yonetilen bir askeri talim sırasındaki bir olayı anlatır.
Romanslarsa sıklıkla fantastik maceralarla dolu uzun kurgusal calı?malardı. Yedi tipi vardı.
Romans antiques
(klasik romanslar) Troya Sava?ı gibi tarihi olaylar uzerine temellenmi?ti.
Romans bretons
(Breton romansları) ise eski
Buyuk Britanya
´daki Yuvarlak Masa ?ovalyeleri ve Kral hakkında hikayeler anlatırdı.
Belki de en cok okunan ve en etkileyici Fransız romansı
Gul Romansı'
dır.
Guillaume de Lorris
ilk kısmını yazmı?tı (1230) ve ?air Jean de Meung 1275´te daha karamsar ve kinayeli bir ruh haliyle bitirmi?tir. ?iir, a?kın geli?imini anlatmak icin karma?ık alegoriler (sembolik hikayeler, insanlar ve goruntuler) kullanmı?tı.
?lahiler ve oykuler a?k, ?ovalyelik ve metafizikle ilgili kısa manzumelerdi. ?lahiler daha cok Celtic kaynaklarına dayanıyordu. Oykuler ise genelde Latin kaynaklıydı. 100´lerde ?air Marie de France bircok onemli oyku yazmı?tır.
Fabliaux
kısa, genellikle ta?lamalarla dolu mizahi oykulerden olu?maktadır. En onemlisi, hayvan karakterlerin insani toplumunu ele?tirdi?i
Renard Romansı
(1175-1205) denen koleksiyonda bulunur.
Erken Yazın manzume romanslardan sonra ortaya cıkan romanslardan olu?ur ve genelde aynı hikayeleri anlatır. Tarihi belgeler bu tip yazının ana unsurudur. En bilinen tarihi yazarlar
Philippe de Commines
,
Jean Froissant
,
Jean de Joinville
ve
Geoffroy de Villehardouin
´dir.
Erken Drama oncelikle manzume ?eklinde yazılmı?tı ve dini temalarla ilgileniyordu. Dini dramlar uce ayrılıyordu:
Gizem Oyunları Skripturlarından
(?ncil ayetleri) bolumler sahneledi. Mucize oyunları Meryem Ana ve incilden portreler sunuyordu. Ahlaki oyunlar e?itim amaclı sembolik dramlardı. Sekuler (dinsel olmayan) komediler -
farslar
? dini dramların sahnelenmesi sırasındaki giri?lerdi. 1200´lerde dramatist
Adam de la Halle
realizmin carpıcı etkilerini ve yuksek psikolojik derinlik seviyesini yakalayan sekuler oyunlar yazdı.
Fransız edebiyatında Ronesans 1500´lerin ba?ından 1600´lara kadar uzanmı?tı. Fransız ronesansı ?talyan sanat ve edebiyatındaki geli?meler ve eski Yunan ve Latin modellerinden etkilenen edebiyatın ve o?renimin cicek acması olarak nitelenebilir. Yazarlar ve bilgeler ?
Humanistler
? Ronesans´ta onemli rol oynamı?lardı. Humanistler o?renmenin temelini dini temalardan cok dunyevi konulara cekmi?lerdi.
1494´ten 1525´e kadar Fransız ordusu ?talya´yi i?gal altında tuttu. Bu istilalar ?talyan edebiyatı ve sanatıyla teması da beraberinde getirmi?ti. Bu ili?ki sayesinde Fransız ronesansı hız kazandı. 1500´lerin ba?ında Kral I. Francis ve kız karde?i
Marguerita de Navarre
humanistlerin ve tebalarındaki di?er yazarların taslaklarıydı. Marguerite kendisi de bir yazardı. Kendi hikaye koleksiyonu
Heptameronu
(1558) ?talyan Ronesans yazarı
Giovanni Boccaccio
´nun 1300´lerde yazdı?ı
Decam
Francois Rabelais
Fransız Ronesansının en unlu kurgu yazarı ve doneminin onde gelen tip otoritelerinde biriydi. Ana eseri
Gargantua
ve
Pantagruel
´dir. Bu ne?eli, co?u zaman da patavatsız be? parcalık anlatı 1532 ile 1564 arasında yayımlandı. Rabelais, carpıcı o?retilerin ham sahnelerinin ve genelde vah?i fiziksel komedilerin anlık de?i?imlerle birle?tirildi?i bir bicimde yazmı?tı. Bu calı?ma, donemin yasal, politik, dini ve toplumsal kurumlarını ele?tirmekteydi.
Pleiade
, geleneksel tarzı kırıp Yunan ve Roma modelli yeni bir Fransız edebiyatı yaratmaya calı?an yedi ?airden olu?an bir gruptu.
Pierre de Ronsard
grubun onderiydi. ?iirleri a?k ve gencli?in gecmesi gibi temaları betimleyen pastoral tarzda eski yazı bicimlerini kullanır. Ronsard´in ?iirlerinin kolay cekicili?i, dunyevi tecrubenin onemine derin adamı?lı?ı saklar. Yazını, ya?lılık ve olum gibi bu tecrubelerin acı yanlarının korkusuzca uzerine gitme becerisini gosterir.
Joachim du Bellay
, Pleiade´nin ba?ka bir uyesiydi. Fransız edebiyatında ?talyan Ronesansı´ndan odunc aldı?ı sone bicimini ilk kullanan ?airdir. du Bellay,
Fransız Edebiyatı´nın Savunması ve Yuceltilmesi
adlı onemli bir makale yazdı (1549). Makalede, Orta Ca? boyunca co?u ?air tarafından kullanılan Latince´yi savunan ?airlere kar?ı Fransızca´yi savundu. Du Bellay, Fransızcanın
Latince
ya da
Yunancanın
rakibi olamadı?ını kabul etmekle beraber bu iki dilin olanaklarının cokca kullanılması nedeniyle solmaya yuz tuttu?unu, ancak
Fransızcanın
bu sorunun cozumune yeni bir soluk getirebilece?ini du?unmekteydi. Fransız yazarlarını, Fransızca´yi Yunanca ve Latince´den alıntılarla, lehce ve teknik deyimler acısından guclendirme ca?rısı yaptı.
Pleiade´nin ba?ka bir uyesi
Etienne Jodelle
bir dramatistti. ?lk Fransız komedisi
Eugene
(1552) ve ilk trajedi
Kleopatra Mahkumu
(1552) onun eserleridir.
Lyon, guneydeki
Lyon
kentinde ortaya cıkan ve bunyesinde
Maurice Sceve
ve
Parnette du Guilliot
´yu barındıran ba?ka bir ?airler grubuydu. Sceve´nin ?iiri, gramer ve imgelerin karma?ıklı?ıyla unludur. En onemli eseri,
Delie
(1544) adındaki dikkatle hazırlanmı? 459 dizain (10 dizelik stanzlar) serisidir. Delie, ?airin, Pernette de Guillot oldu?u du?unulen bir kadına olan a?kını, a?ıkların birbirlerine kar?ı kullandı?ı genelde erotik bir dille anlatmaktadır.
Michel de Montaigne
denemeleri bir edebi bicim olarak kurgulamı?tı. Bir
deneme
, resmi olmayan konu?ma dilinde yazılıyordu. Montaigne´nin
Denemeler
'i geni? bir klasik e?itimle ?ekillenmi?ti. Tamamen ki?isellerdi ve yazarın kendisi, bilgi, alı?kanlıklar, olum, geziler ve o?renim gibi konular uzerindeki gev?ek meditasyonlardan olu?uyorlardı.
Kral 13. Louis ve ozellikle Kral 14. Louis´nin iktidar donemleri klasik donem olarak bilinir. 1600'lerin ba?ından 1700'lere kadar gecen sure Fransız edebiyatının yuksek donemi olarak du?unulur.
Klasik yazarlar
Ronesans
fikrini reddetmediler; bu donem daha geni? bir duzen ve geli?im ruhu geli?tirmi?ti. Fransız yazarları ozellikle insani davranı?ları ve idealleri inceleyen nedenler ve du?unu?leri vurgulamı?tı.
Francois de Malherbe
ilk onemli Klasik ?air ve en etkileyici olandı. 1600'lerin ba?ında Malherbe, Klasik yazının temelini atan temiz, akilci ve ayik ?iirler yazdı.
Jean de La Fontaine
ve
Nicolas Boileau-Despreaux
da Klasik donemin onde gelen ?airlerindendiler. La Fontaine,
Fabl
(1668-1694) denen hayvan karakterleri uzerinde yazdı?ı kinayeli, ogretici, derinllikli unlu hikayeler koleksiyonunu yazdı. Boileau da bu donemde, zamaninin Klasik ?iirinin etkilenimlerini belirleyen yonetim ve asillik prensiplerini anlatan ?
airlik Sanatı
(1674) eserini kaleme aldi.
Klasik drama uzun zaman Fransız
Klasizminin
en buyuk ifadesi olarak kabul gordu. Bu donem boyunca, 12-hecelik dizeler ?
alexandrine
- Fransız dramasinin baskin ?iirsel olcutu olarak kurulmustu. Bu donemin en unlu yazarları
Pierre Corneille
,
Jean Racine
ve
Moliere
´dir.
Corneille ilk onemli trajedi yazarı Klasiktir. Oyunları, gorev, sadakat ve askin cozunmez catı?malarının icinde yuzen asil karakterleri barindirir. Corneille, istek, otokontrol, onur ve ozgurlugun onemine vurgu yapmı?tır. Trajedileri arasında
Le Cid
(1637),
Horace
(1640) ve
Polyeucte
(1642) sayılabilir.
Racine, ca?ının Klasik trajedi yazarlarının en buyugu olarak taninir. Karakterleri kontrol altina alamadıkları tutkularının sarmalında betimlenir. Melankolik bir dini pesimizm, eserlerinin co?unun yapısındadır. Racine, antik Yunan ve Roma eserlerini
Andromaque
(1667),
Phedre
(1677) ve
Athalie
(1691) gibi ba?yapıtlarında yeniden islemi?tir.
Moliere
, Fransız dramasının en onde giden komedi yazarıdir. En etkili oyunları, toplumsal de?erlerle catisan guclu karakterleri konu alan taslamalarıdır. Moliere, en guzel komedilerini 1660´ların ortasında yazmı?tı. Bunların arasında
Tartuffe
,
Don Juan
ve
Yabani
sayılabilir.
?ki filozofun Fransız Klasik nazımının en ustun orneklerini verdikleri dusunulur.
Rene Descartes
, dahan sonraki Fransız felsefesi ve stetigini bicimlendirmede temel teskil eden
Metod Uzerine Nutuk
(1637)´u yazdı. Oncelikle bir matematikci olarak bilinen
Blaise Pascal
, derin Hristiyan inancını temsil eden etkili yazılar yazmı?tı. Pascal´ın en bilinen eseri yansımaları topladı?ı
Pensees
´dir (1670).
Kendilerine
Moralist (ahlakcılar)
diyen bir grup yazar insan eylemlerini ve tavirlarını,
maxim
dedikleri harfler, soyleyi?ler ve di?er yazın bicimleriyle tanimlamislardi.
Francois de La Rochefoucauld
´un
Yansimalar
´i (1664) psikolojik olarak derin, acimasizca sorgulayici ve mukemmle bir ozluluk icinde olabilen bu tarza bir ornektir.
Theophrastus´un Karakterleri
(
Jean de La Bruyere
, 1668) gunluk insanları ve toplumsal kimliklerin edebi portrelerini maximlerle birle?tirir.
Madame de La Fayette
, Fransız edebiyatındaki en onemli romanlardan birini yazmi?tir:
Cleves Prensesi
(1678). Roman, psiolojik cozumlemeleri ve usta yapısı nedeniyle yuceltilmi?ti. Surekli kontrol altında tutulan tutkulu ask temasi, iclerinde
Jean-Jacques Rousseau
´nun da bulundu?u daha sonraki yazarları da cok etkilemi?tir.
Tarihci ve Roma Katoli?i papaz
Jacques Bossuet
, etkileyici ve hareketli vaazleriyle taninir.
Francois de Fenelon
da Roma Katolik ba?piskoposuydu. Edebi unu ozellikle, yazarın e?itim, ahlak, siyaset ve din uzerine gorusleriyle dolu
Telemachus
(1699) romansina dayanir.
Genel anlamda filozof sozuyle, nereden gelindi?i, do?a, dunyanın ya da ya?ayan insanların kaderi gibi buyuk metafizik meseleler uzerine du?unen ve bunları evrensel bir sistem ?eklinde cozumlemeye calı?an kimse kastedilir. Bununla beraber Montesquieu, Diderot, Voltaire zamanında ifade, ozel bir de?er kazandı. Bu filozofların co?u metafizi?i be?enmeyip bilinmeyen uzerine kafa yormanın gereksiz oldu?unu du?unurler. Buna kar?ı hepsi, insanın yeryuzunde mutlulu?unun ba?lı oldu?u politik, sosyal, ahlaki ya da dinsel duzen konularıyla ilgilenirler. Onlar bu konuları butun onyargıları bir tarafa bırakıp bizzat kendileri inceleme?i iddia ederler. Ansiklopedi’de “filozof” ispat edilmeyen hicbir ?eyi kabul etmeyendir denilir; onlar aldatıcı mefhumları hic kabul etmezler; mutla?ın, ola?anın, ?uphelinin kesin sınırlarını cizerler. Boylece filozoflar her sahada onceki yuzyılda Descartes ve inanmayanlar tarafından da acıklandı?ı gibi, otorite ilkesine kar?ı ba? kaldırırlar; en yaygın fikirleri, en oturmu? gelenekleri sarsarlar, kurumlarda ve adetlerdeki buyuk devrim oncesi du?uncelerde devrim yaparlar.
Felsefi du?uncede ilerlemeler ve klasik zevke ba?lılık (1715-1750)
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
XVIII. yuzyılın ilk yarısında, felsefi du?unce kendini ortaya koymak icin yonetimin zayıflı?ından faydalanır; ama sosyal tenkitlerinde en gozu pek yazarlar, klasik zevke sadık kalırlar.
XIV.Louis
’nin olumunden itibaren, rejime yenik du?en otorite krizi potansiyel olarak musaittir. Kral naibi secilen Orleans duku sansur ve polis gozetimini gev?ek tutar. XV nci Louis du? kırıklı?ına u?ratan siyasetinin sebebiyet verdi?i memnun olmayanların goru?lerini bilhassa kendisine iyi ve usta bir yardımcı, iyi bir o?utcu olan kardinal Fleury’ nin olumunden sonra bastıramaz. Bu memnuniyetsizlik 1748 yılında, kralın Avusturya kralicesi Marie-Therese’e kar?ı ba?arılı bir sava?tan sonra Aix-la Chapelle antla?masını imzalaması ve butun kazanımlarını terk etmesi ile zaten guvenilmez olan bir barı?ı satın almasıyla doruk noktaya ula?ır. Bu kriz bo? bir meydanı, fikirleri halkın goru?unde gittikce geni? bir ilgi bulan yenilikcilere bırakır.
?nceleme ruhu- Tanrı esini uzerine kurulmu? olan geleneksel inanc yerine filozoflar bilinc ilkeleri olarak aklı ve deneyimi koyarlar. Descartes onlara mantıklı du?unme calı?masıyla gerce?i yanlı?tan ayırma?ı o?retti. ?ngiliz deneyselciler, ozellikle Locke, onlara pozitif olayların zevkini verme?e katılırlar.
Boylece dinin saygınlı?ı yerine insani bilimlerin saygınlı?ını koyma?a calı?ırlar. Newton sistemi, kulturlu halk icinde buyuk merak uyandırır, bilim dunyasında gittikce artan sempati kazanır ve pe?in hukum (batıl itikat) ile dolu eski fizikin zararına kendini kabul ettirir. Ta?ra Akademilerinde, hatta yurtta?ların goru?lerinde deney ve laboratuvar ara?tırmaları artar, aynı zamanda tarihi ve arkeolojik bilinc geli?ir.
Kozmopolit (cok dunyalı) ruh- Bundan ba?ka yabancı ulkelerin kurumları ve adetlerine olan guclu bir merak yayılır. Yabancı de?i? toku?lar artar; seyyahlar gittikce co?alır. ?ngiltere ozel bir saygınlık kazanır: Milli ozsaygı konusunda Fransız ve ?ngiliz kurumları arasında sık sık acımasız kıyaslamalar yapılır.
Sanat alanında, bununla beraber, buyuk klasikler ornek model olarak dururlar. Bir Saint-Simon onlara elbette hicbir ?ey borclu de?il ama rakipsiz bir ornektir. Benimsenmi? turler, trajedi, komedi, roman gene yenilenerek bircok yazar tarafından i?lenmi?tir. Marivaux’nun tiyatrosu klasik bir ba?arı tasla?ıdır. Montesquieu ile Voltaire’in felsefi eserlerine gelince, onlar klasik dehaya uygun olan du?unce aydınlı?ı ve ifade acıklı?ıyla kendilerini kabul ettirirler.
Bu donemin edebiyati oldukca felsefiydi ve
Voltaire
,
Denis Diderot
ve
Jean-Jacques Rousseau
gibi onemli yazarlar tarafından yaratılmı?tı.
Voltaire
, doneminin en cok konusulan ve tartisilan edebi figuruydu. Yazar olarak yeteneklerini ve ununu tahammulsuzluk ve onyargililik ile sava?mak ve akilciligi yuceltmek icin kullanmı?tı. Voltaire´in en unlu eseri taslama roman
Candide
´dir (1759).
William Shakespeare
´den etkilenerek trajediler de yazdı. Bunun yanında, Voltaire aynı zamanda Avrupa ve dunya tarihi uzerine eserleri ile modern tarih yazımının prensiplerini geli?tirmeye de yardim etti.
Denis Diderot
ana olarak Neden ca?ı´nin en onemli entelektuel yapıtlarından biri olan
Encyclopedie
´nin (1751-1772) editoru olarak tanınır. Ansiklopedi, bircok alandaki uzman yazarların makalelerinin derlenmesinden olu?uyordu. Eser, gunun bilgi birikiminin daha geni? bir izleyiciye uzanmasını amacladı. Dini otoriteye, iktisadi esitsizlige ve adaletin istismarina saldirdi. Diderot aynı zamanda
Kaderci Jacques ve Efendisi
(1778-1780) adli romanındaki kurgusallık ile de bilinir.
Jean-Jacques Rousseau
, Fransız toplumunda (
Yeni Heloise
, 1761) ve e?itim mekanizmasında (
Emile
, 1762) de?i?iklikler onermi?ti. Rousseau´nun otobiyografisi (olumunden sonra yayinlanan
?tiraflar
, 1782) kendini ele?tirmenin modern edebiyatini yaratmaya yardımcı olmustu. Meditatif ve lirik duyguyu Fransız edebiyatına yeniden sokmaya yardimci olan kurgusu icinde, Rousseau´nun do?aya hassasiyeti belirgindir. Bu hassasiyet kendisinin siyaset ve toplumsal duzen uzerine yazdı?ı
Soylevler
(1755) ve
Toplum Sozlesmesi
(1762) gibi teorik eserlerini de oldukca etkilemi?tir.
Marquis de Sade
, kendi zamanında ca?da?larınca anla?ılmadı ve daha sonra da hep nefretle anıldı. Ancak 1900'lu yıllara do?ru Neden Ca?ı'nın en onemli yazarlarından biri olarak kabul edilmeye ba?landı.
Boudir'de Felsefe
(1795) gibi vah?i pornografi iceren romanları, kendi zamanındaki yazarların do?aya bakı?ları ve toplumsal duzen ongorulerinin iyimser do?asıyla dalga gecer.
Siyasi yazılarıyla da bilinen
Montesquieu
, rezil eden toplumsal ele?tirilerini
Pers Mektupları
´nda (1721) yazdı.
Alain Rene Lesage
unlu satirik romanı
Gil Blas
´i (1715-1735) yazdı.
Pierre de Beaumarchais
,
Sevilla Berberi
(1775) ve
Figaro´nun Du?unu
(1784) gibi satirik komediler kaleme aldı. ?ki oyun da aristokratik onceli?in irrasyonel do?ası uzerinedir ve bu fikirler Fransız Devrimi fikirlerine katkıda bulunmu?tur.
On dokuzuncu yuzyıl Fransız edebiyatının ba?tagelen yazarları portreleri mozayiki
Romantizm akiminin temelleri 1700´lerin sonunda atılmı?tır ancak yayilmasi 1800´lerin ortalarını buldu. Genel olarak
Klasizm
ve Nedensellik Ca?'ına tepki olarak ortaya cıkmı?tır. Romantik yazarlar, kendilerinden onceki donemlerdeki a?ırı rasyonel ve cansız edebi bicimleri reddettiler. Romantikler, neden uzerindeki hayalgucu ve duyguya vurgu yapmislardi. Edebi tasvirin daha ozgur bicimlerini savunuyorlardi. Bir calı?madaki en onemli etken yazarın ki?ili?iydi.
Fransız Romantizmi kendinden onceki Ingiliz, ?spanyol ve ozellikle Alman Romantik hareketlerinden etkilenmi?ti. Preromantikler denen bir grup Romantik, 19. Yuzyılda bu akimi bicimlendirmeye calistilar.
Jean-Jacques Rousseau
, Nedensellik ca?ı ile tanindi. Ancak, kendini tanimadaki istegi, do?al dunyaya karsi hassassligi ve hislere ve kendiligindenlige verdi?i onem nedeniyle Romantizm´in de onde gelenlerinden biriydi. Rousseau aynı zamanda Romantikleri de lirik vezni ve tutkulu ama korkutucu aski tasviri ile Romantikleri de etkilemi?ti.
Francois-Rene de Chateaubriand
kurguları ile onemli bir etki yarattı. Sıkılganlık, yalnizlik ve keder duygularının baskin oldu?u yazınları, Romantik edebiyatin temel oznelerinden biri oldu. Chateaubriand, Romantik yazında temel bir karakter yarattı ? dayanisan, tutkulu ve yanlis anlasilmis bir karsi-kahraman. Chateaubriand guclu dini duygulara sahipti ve bu calı?maları Klasizm ve Nedensellik ca?ı´nda sikca islenen Hristiyan Orta Cag figurune olan ilgiyi yeniden canlandirdi.
Madame de Stael
, Fransız Romantizmi´ne
Edebiyat Uzerine
(1800) ile kritik bir teori birakti. Alman romantizmini Fransız Romantizmine
Almanya Uzerine
(1810) ile eklemledi. ?air
Andre Chenier
, Romantik ?airlerce benimsenen birkac teknik yazın seklini ?iirine katti.
1820´de
Alfonso de Lamartine
´in
Peoetik Meditasyonlar
kitabi ile ba?lamı?tı. Melankolik ?iirleri do?a, ask ve terkedilmislikle ilgileniyordu.
Victor Hugo
, bir ?air, dramaturg ve kurgu yazarı olarak zamanındaki en buyuk Romantik kabul edilir. ?iirlerinin co?u renkli ve egzotik niteliktedir. Hugo´nun sonraki eserleri (
Sonbahar Yaprakları
(1831)) daha kisisel ve metidatiftir.
?ncelemeler
(1856) karanlik baslar ve cevabi zor sorularla ilgilenir; evrendeki insanlik, olumun kacinilmazligi ya da sevdiklerin kaybedilmesi.
Alfred de Vigny
, en cok
Modern ?iirler
i (1826) ile taninir. ?iirleri, yuksek kisiligin yalnizligi ve mutsuzlugu ile ilgilenen genellikle dramatik ve felsefi ?iirlerdir.
Alfred de Musset
, muthis lirik ozelliklere sahipti. Melankoli ve muziksel ?iirleri ask, aci ve kederle ilgilenir.
Geceler
(1835-1837) ?iirlerinde Musset, kayip bir askin ardından cektiklerini anlatir.
Romantik drama komedi ve trajediyi karistirarak tarihi konuları ve melodramik ko?ullarla ilgilendi.
Victor Hugo
ilk onemli romantik oyun olan
Hernani´yi
(1830) yazdı.
Alfred de Vigny
´nin
Chatterlon´u
(1835) Romantik edebiyattaki populer bir karakter olan dı?lanmı? artisti konu edinir. Musset, yazınındaki mukemmellikle bilinen karma?ık komediler yazmı?tı.
Iskoc
Walter Scott
´tan esinlenen bircok Romantik yazar tarihi romanlar yazdılar.
Alexandre Dumas
unlu tarihi romani
Uc Silah?orler
´i (1844) bu donemde kaleme almı?tı.
Victor Hugo
´nun
Notre Dame´ın Kamburu
(1831) Orta Cag Romantik hissiyatini yansitir. Eser aynı zamanda edebiyatin gucunu kullanarak toplumsal adaletsizlikleri duzeltme cabasini yansitir.
Bazi Romantik yazarlar kurgunun daha gercekci bicimlerine yoneldiler.
Honore de Balzac
,
George Sand
ve
Stendhal
gibi yazarlar eserlerinde Romantik karakterleri barındırmaya devam ettiler. Ancak bu yazarlar, insan yasaminin toplumsal kosullarını ve do?anin objektifligini yansitma amaciyla Romantizmlerini biraz degistirdiler.
1829´dan baslayarak
Balzac
,
?nsan Komedisi
(1842-1848) adini verdi?i yakla?ık 100 roman ve hikaye yazdı. Bu seride zamaninin Fransız toplumunu resmetmeye calisir. Balzac, gudulenmeleri ve etkilesimleri ile cesitli insanları betimledi. Aynı zamanda toplumsal kurum ve de?erlerin insan uzerindeki etkilerini - ozellikle paraya karsi olan tutumun etkisini incelemi?ti.
George Sand
, kariyerine ask ve tutku uzerine yazılar yazan (
Indiana
(1832) ve
Lelia
(1833)) bir Fransız kadının takma adiydi. Daha sonra daha kırsal konulara dondu, ozellikle koy hayatını anlattı?ı
?eytanın Havuzu
´ nda (1846) bu etki daha cok hissedilir.
Stendhal
, tutkulu ve guclu karakterlerle melodramik durumları seven usta bir psikologdu. Tutku ve cıkar arasındaki sava?ımı betimleyen temiz ve ironik bir tarz kullandı. En bilinen iki eseri
Kırmızı ve Siyah
(1830) ve
Parma Manastırı
´dır (1839).
Realizm
,
Romantizme
kar?ı ortaya cıkan bir edebi doktrindir. Realistler, sanatın ya?amı do?rudan, durustce ve nesnel olarak yeniden uretmesi gerekti?ine inanıyorlardı. 1800'lerin ortasına do?ru Realizm, Fransız edebiyatında baskın hale geldi.
Gustave Flaubert
Fransız realizminin en onemli ismiydi. Detaylara olan a?kı ve insani davranı?larının dikkatli gozlemi ile
Balzac
´ı takip etti.
Madam Bovary
´(1856) kitabı icin ozellikle sıradan bir karakter secti ? sıradan bir kasaba doktoru ve onun sı? karısı. Sıkıcı konusuna ra?men Madame Bovary mustehcen olarak nitelendi ve Flaubert bu romanı nedeniyle yargılandı.
Guy de Maupassant
, insan davranı?larının sıkı bir inceleyicisi oldu?unu gosteren kısa Realist hikayeleriyle unlu oldu. Normandiya´daki koy ya?amı ve Paris´teki korkunc sosyal hizmet yıllarını anlattı?ı yazıları coktur.
Fransa´daki Realist dramanın iki ce?idi vardı. Birincisi iyi planlanmı? oyundur (teshir ve ceza on plandadır).
Eugene Scribe
´in komedileri buna en guzel ornektir. Di?er tarz ise sorun oyunu ya da tez oyunudur. Co?u bosanma ve yasal adaletsizlik gibi topolumsal sorunlarla ilgilenmi?ti. Bu tarzin onde gelen yazarları
Emile Augier
,
Eugene Brieux
ve
Alexandre Dumas
´dir.
Edebi ele?tiri realist edebiyatta onemli yer tutmu?tu ve sonraki edebi ele?tiri tarzlarını da etkilemi?ti. En onemli gercekci ele?tirmen
Charles Sainte-Beuve
idi. Edebi eserin yazarın kisiligi ve yasami ile beraber sorgulanması ve degerlendirilmesi gerektigini dusunuyordu. Ayrica eserin yaratildı?ı tarihsel arka plan ve toplumsal cevrenin de onemine dikkat cekiyorlardi.
Do?acılık (
Naturalizm
)
1800´lerin sonuna do?ru Realizmin a?ırı bir bicimi olarak
Naturalizm
ortaya cıktı. Naturalist yazarlar, insan eylemlerinin geni? ve en a?a?ılık yanlarına dikkat cekiyorlardi. Tipik bir naturalist eser karamsardi ve co?u zaman toplumsal adaletsizligi ele?tiriyordu. Bu hareket, insanin kisiliginin kendi ozgur iradesinden cok cevre ve kalıtım ile belirlendi?ini savunan determinism ogretisini beraberinde getirdi.
Emile Zola
, en onemli Fransız naturalist yazardir. Kurguyu, icinde insan davranı?ının temelinin anla?ılabilece?i bir laboratuvar olarak tasavvur ediyordu.
Rougon-Macquart
(1871-1893) olarak adlandırdı?ı 20 romanlık dizisinde toplumsal ele?tirinin ba?yapıtlarını yaratmı?tı. Romanların karakterleri, zenginlikten, sefalet, yokluk ve dinmek bilmeyen catismalara suruklenen bir ailenin bireyleriydi.
Fransız sembolizmi 1800´lerin sonunda ortaya cıkan bir edebi akımdır. Sembolizm aynı zamanda bu akima dahil olmayan ama iliskili olan yazarlara da maledilmi?ti.
Sembolist hareketin unlu isimleri ?airler
Charles Baudelaire
,
Stephane Mallarme
,
Paul Verlaine
ve
Arthur Rimbaud
´dur. ?iiri geleneksel kaliplardan kurtararak daha ozgur yazın bicimleri olusturmak istediler. Sembolistler ?iirin, dosdo?ru ve basit tanimlamalarla gizemli bir gercekligi yakalamaya calı?mayi denemesinden cok anlam cikartmayi sezgiler, sansasyonlar ve etkilenimler yoluyla aramasi gerektigine inanirlardi. ?iirlerinin co?u kisisel ve bulanikti.
Charles Baudelaire
, Sembolizmin en onde geleniydi.
?eytanın Cicekleri
(1857) derlemesi bu tipteki 100 civarındaki ?iirin toplanmasıydı. Eser, Baudelaire´in insanlik ve onun ahlaksizliklarından ic karartici etkilenmesini yansitir. Baudelaire´in insan do?asinin en a?a?ılik yonlerinin bile guzelliklere yol acabilecegine inanci, eserinin ba?lı?ında kendini belli eder.
Stephane Mallarme
, Sembolist ?airlerin ve teoristlerin en etkilisiydi. ?iirleri, anlamin kendisini sorgular. ?iirlerinin en unluleri
Faun Ak?ami
(1876) ve kafa karistirici
Bir Zar Atımı
(1897)´dır.
Paul Verlaine
, basit, melodik bir yazına sahipti.
Sozsuz Muzikler
´inde (1874) dizelerle muzik duygusunu vermeye calı?mı?tı.
Arthur Rimbaud
, daha kucuk yastan bir dahiydi. Daha henuz 16 ya?ındayken orijinal ?iirler yazmaya ba?lamı?tı. 19 yasında, iskence edilmis ruhani deneyimlerini tanimlayan yazın ve dizelerin bir otobiyografik toplaması olan
Cehennemde Bir Mevsim
´i (1873) bestelemi?ti.
Hicbir Sembolist romancı, ?airlere yetisemediyse de hayalci Sembolist
Maurice Maeterlinck
gununun yazarlarını etkilemi?ti. Maeterlinck Belcikaliydi ama Fransızca yazmı?tı.
1900´lerin ba?ında Fransız edebiyatında dort baskin yazar vardı. Bunlar
Paul Claudel
,
Andre Gide
,
Paul Valery
ve
Marcel Proust
´tu. Hepsi 1870 civarında dogmuslardi ve hepsi de kariyerlerinin basında Sembolist bir donemden gecmislerdi. 1920´de her biri onemli bir edebi figure olarak kabul edildi.
Claudel
, kendi guclu Roma Katolik goruslerini yansitan dramalar, ?iirler, ele?tiriler ve dini yorumlar yazdı. Claudel´in ?iiri kalın metaforlar, vahsi tutkular ve cicekli bir dil icerir. Yine de en bilinen eserleri dini icerikli olanlarıydı; ozellikle
O?le Kırılması
(1906) ve
Mary´e Gelen Gelgitler
(1912).
Gide
, din, aile, cinsellik ve ahlak uzerine ortodoks olmayan gorusleri yuzunden oldukca genis bir fikir ayriligi yaratmı?tı. Kurgusu, karakterlerindeki bicimsel yenilikler ve psikolojik derinlemeleriyle takdir toplamı?tı. Gide, 1900´lerin basında Fransız edebiyatinin en onde giden dergisi Yeni Fransız Revusu´nun kurulmasına yardim etmi?ti.
Proust
, belki de 1900´lerin en saygin Fransız romancısıydı. En onemli eseri
Gecmi? ?eylerin Hatırası
1913´ten 1927´ye kadar yedi parca halinde yayımlandı. Roman oldukca kisisel ve ?iirsel bir eser oldu?u kadar toplumsal tavirların ve kisilik prikolojisiyle ilgili de mukemmeldi.
Valery
´nin ?iiri Fransız edebiyatındaki rasyonel gelenegin izlerini ta?ır. Tutkusal denetim ve klasik bicimleri vurgulamı?tır. Eserleri icinde uzun ?iirlerden olusan
Genc Kader
(1917) ve
Etkiler
(1922) vardır. Valery, aynı zamanda etkili bir edebi ele?tirmendi.
Surrealizm
,
Parisli
bir grup yazar ve ressam tarafından 1924´te kurulan bir harekettir. Surrealistler, butunluklu bir insan deneyimi yaratmak icin rasyonel varlı?ın icine katılması gerekti?ine inandıkları bilincsiz du?unce sureclerini ? ozellikle de dusleri ? incelediler.
?air
Guillaume Apollinaire
, Surrealizm´de onemli bir etkiye sahipti.
Alcools
(1913), imgelem ve modern dunyayı kutlayan ?iirlerin derlemesinden olu?ur. Surrelaistlerin lideri ve ba? kuramcısı
Andre Breton
´du. Onde gelen ?airler,
Rene Char
,
Paul Eluard
ve
Louis Aragon
´du. Ne var ki, ucu de en guzel olarak nitelenen ?iirlerini 1930´da bu akımdan ayrıldıklarında yazmı?lardı. Temaları, kelimelerin ve gorsel imgelerin carpıcı birle?imi yoluyla ifade edilen a?k ve di?er oznel durumlar uzerine yo?unla?mı?tı.
Her ne kadar Breton tiyatronun de?erini if?a ettiyse de, oyun yazarı
Antonin Artaud
, Surrealistlerle yolunu ayırdıktan sonra dramatik kuram uzerine onemli bir makale serisi yayınladı.
Tiyatro ve Onun Cifti
´nde (1938) tiyatronun, seyircisini degistirmede iskence bicimleri ya da dini ritueller kadar guce sahip olmasi gerektigini savunuyordu.
Egzistansiyalizm
, Fransız edebiyatını
2. Dunya ?ava?ı
´ndan sonra etkileyen bir edebi felsefedir. Varolu?culu?un en onemli yazarlarından
Jean-Paul Sartre
,
Cıkı? Yok
(1944) ve
Kirli Eller
(1948) oyunlarıyla oldu?u kadar felsefi yazıları ve ele?tirileriyle de unludur. Eserleri ozellikle ozgurluk ve sorumluluk sorunları ile ilgilenerek ahlaki ve politik konuları inceler. Orne?in, donemin gencli?inin sorunlarını cok iyi dile getirmesi ile dikkat ceken ilk romanı
Bulantı
(1938), varolu?un kendisiyle yuzle?menin getirdi?i rahatsız edici sonuclarını ara?tırır.
Simone de Beauvoir
,
Belirsizlik Ahlakı ?cin
(1947) gibi calı?malarıyla Varolu?cu du?uncenin yaygınla?masında etkili olmu?tu. Ancak,
Camus
'de
Yabancı
(1942),
Veba
(1947) ve uzun makalelerden olusan
Sisyphus Destanı
(1942) gibi eserleri ile benzer etik ve ahlaki sorunlarla ilgilenmi?ti.
Sartre
ve
Camus
´nun de icinde bulundu?u bircok romancı ve ?air 1900'lerin ortasında Fransız dramasına katkıda bulunmu?tur. Di?er onde gelen oyun yazarları
Jean Giraudoux
,
Jean Cocteau
ve
Jean Genet
'tir.
Giraudoux
, suni, koylu ve alaycı bir usluba sahiptir. En bilinen oyunları a?kın do?ası ya da sava?a ve acgozlulu?e kar?ı protestoyu inceler.
Cocteau
mitolojik konular uzerindeki yazılarıyla un kazanmı?tır.
Genet
ise toplumsal dı?lanmı?lardan olu?an karakterlerin rituelik betimlemelerine dikkat cekmi?ti.
1950´lerde Fransa´da
Absurd Tiyatro
denen bir hareket belirdi. Oyun yazarları, ya?amın anlamsız do?ası oldu?una inandıkları ?eyleri dramatize etmeye calı?tılar. En bilinen Absurdistler
Samuel Beckett
ve
Eugene Ionesco
´ydu.
Beckett
?rlandalı,
Ionesco
da Romanyalı olmasına ra?men ikisi de Fransızca yazdılar. En onemli eserlerini ilk once Paris´te sergilediler; ornegin,
Godot´u Beklerken
.
Bu donemdeki ana de?i?iklik
Yeni Roman
´dı. Belli ba?lı temsilcileri
Alain Robbe-Grillet
,
Michel Butor
,
Nathalie Sarraute
ve
Claude Simon
´du. Bu yazarlar, romanlarındaki olayları bicimlendirmek icin dı?arıdan bir oykusel cerceve kullanmı?lardı. Bunun yerine, romanlarını, karakterlerin olayları algılayı?larının dı?ında geli?tirmeye calı?mı?lardı. Bu, zamanın ve perspektif uzerinde sarsıcı etkilere yol actı.
Nobel Edebiyat Odulu kazanan Fransız edebiyatcıları
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
?u ki?iler Fransız edebiyatına, dolayısıyla dunya edebiyatına, yaptıkları ustun katkıları nedeni ile
Nobel Edebiyat Odulu
'ne layık gorulmu?lerdir:
- D Coward.
A History of French Literature
. Blackwell Publishing, 2002.
- P France.
The New Oxford Companion to Literature in French
. Oxford University Press, 1995.
- D Hollier.
A New History of French Literature
. Harvard University Press, 1989.
- BE Jack.
Francophone Literatures: An Introductory Survey
. Oxford University Press, 1996.
- S Kay.
A Short History of French Literature
. Oxford University Press, 2003.
- MH Offord.
Francophone Literatures: A Literary and Linguistic Companion
. Routledge Press, 2001.
- EM ?artori.
The Feminist Encyclopedia of French Literature
. Greenwood Publishing Co., 1999.
- World Book Dictionary 2005.