Fay
ya da
kırık
, iki kıta sahanlı?ının birbirlerine surtunerek zıt yonlerde hareketleri sonucu olu?an yapıya verilen isimdir. Kırıkların uzunlukları boyunca jeolojik tabakalar iki ayrı blok halinde yer de?i?tirir. Buradaki "kırık" terimi catlaklarla karı?tırılmamalıdır. Zira catlaklarda kırılma yuzeyleri boyunca bir yer de?i?tirme, bir kayma soz konusu de?ildir. Bir catla?ın fay olabilmesi icin fay aynası, tavan ve taban blokları ve atıma gerek vardır.
Faylarda kayma hareketi bir duzlem boyunca olu?maktadır. Bu duzleme fay duzlemi (= kırık aynası) adı verilir. Bu duzlem uzerinde surtunme sebebiyle kayma cizikleri (kırık cizikleri) bulunur. Bu kırık cizikleri bize kaymanın do?rultusunu bulmamıza yardımcı olur.
Faylar da tabakalar gibi birer duzlemsel yapı elemanıdırlar. Dolayısıyla fayların da do?rultuları ve e?imleri vardır. Fay duzlemleri iki blo?u birbirinden ayırır. Bu iki blok, fay duzlemi uzerinde birbirine nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay duzleminin uzerinde bulunan blo?a tavan blo?u, fay duzleminin altında bulunan blo?a ise taban blo?u adı verilir.
Fay terimi kayaclarda gozle gorulecek kadar kayma hareketi gosteren kırıklara verilen genel bir isimdir. Kayaclar bu kırıklar boyunca koparak birbirinden ayrılırlar. Genel bir tanımlama ile kayacların bir duzlem boyunca gozle gorulecek derecede kayma gostermesi olayına
faylanma
, bu olay sonucu meydana gelen ?ekle Fay denir.
Faylanma
olayı sonucu co?unlukla birbirine paralel bir veya birkac kayma duzlemi meydana gelebilir veya fay zonlarındaki kayaclar kırılıp parcalanabilir. Faylar ve catlaklar mekanik bakımdan birbirlerine benzeseler de, catlaklarda genellikle kırılma duzlemleri boyunca yanlara do?ru bir acılma olmasına kar?ılık Faylarda ise kırılma duzlemine paralel olarak ve de?i?ik yonlere do?ru bir kayma hareketi soz konusu olmaktadır.
E?im atımlı faylarda hareket fay duzleminin e?imi boyunca a?a?ıya ve yukarıya do?ru meydana gelir.
Bu faylarda tavan blo?u fay duzlemi uzerinde a?a?ıya do?ru hareket eder, bu suretle iki blok birbirlerinden uzakla?ır. Blokların fay duzlemi uzerinde yapmı? oldu?u bu hareketler oransal hareketlerdir. Blokların hangisinin hareket etti?ini saptamak imkansızdır. Bu nedenle bu tur faylarda sadece blokların birbirine nazaran yaptı?ı kaymalar goz onune alınır. Bu faylar cok kısa olabildi?i gibi kilometrelerce uzunlu?a da eri?ebilir. Fay duzleminin e?imi de?i?ken olup 0 ile 90 derece arasında herhangi de?erde olabilir. Co?unlukla 45 dereceden buyuktur.
E?im atımlı, normal ve ters faylar.
Bu tur faylarda, tavan blo?u fay duzlemi uzerinde yukarıya do?ru veya taban blo?u fay duzlemi uzerinde a?a?ıya do?ru hareket etmi?tir. Bu suretle iki blok birbirine yakla?ır veya biri di?erinin uzerine abanır. E?im atımlı ters faylar cok kısa olabildi?i gibi kilometrelerce uzunlu?a da eri?ebilir. Tıpkı normal faylarda oldu?u gibi, fay duzleminin e?imi 0 ile 90 derece arasında herhangi bir de?erde olabilir, ancak genellikle 35 ile 75 derece arasında de?i?ir. Bazı hallerde e?im 0 ile 35 derece arasında olabilir ve bu takdirde
bindirme fayları
veya
?aryajlar
soz konusu olmaktadır. ?aryaj veya bindirme fayları, gerek saha calı?malarında ve gerekse jeolojik harita yapımlarında sıklıkla kar?ıla?ılan buyuk jeolojik yapı ce?itleridir. Buyuk kayac kutleleri uzun mesafeler boyunca yer de?i?tirir. Bu tur faylardan e?im dereceleri 0 ile 10 derece arasında olan bindirme faylarına Nap fayı veya Ortu fayı adı verilmektedir.
Bu tur faylar, fay duzleminin her iki yanında bulunan blokların fay duzleminin do?rultusu boyunca kaymaları sonucu meydana gelir. Do?rultu atımlı faylar kayma hareketinin yonune gore ikiye ayrılır; sa? yonlu atımlı faylar ve sol yonlu atımlı faylar.
Do?rultu atımlı faylar
Do?rultu atımlı faylarda her iki blok yatay istikamette birbirinden uzakla?ır. Bunların sa? yonlu mu yoksa sola yonlu mu oldu?unu anlamak icin blokların hareket yonlerine bakmamız gerekir. Do?rultu atımlı faylar, sıkı?malı, kıvrılmalı ve bindirmeli bolgelerin tipik yapılarındandır. Co?unlukla buyuk basınc kuvvetlerine u?rayan bolgelerin son donemlerinde ortaya cıkar; dolayısıyla buyuk da? olu?um olayları ile yakın ili?kilidir.
[1]
Do?ada gerilmelerin yonu, kayaclarda olu?an kırılmaların do?rultusu ile aynı olmadı?ından, gerilme sonucu olu?an faylar da genellikle tek bir yone atım gostermez. Bu durum, fayların hemen tamamında de?i?ik miktarlarda gozlenen ikincil nitelikli ve farklı yonlerde geli?en atımların olu?masını sa?lar. Ana hareket yonune ek olarak ikincil harekete sahip olan bu tur faylara oblik atımlı faylar denir.
Oblik atımlı fay
-
?ngiltere’ye yakın Jura Blue Anchor formasyonu cokelleri. Alt Triyas ya?lı buyuk bir normal fay.
-
Montana
yakınlarındaki Bozemon formasyonu icerisinde normal faylanma.
-
Kayac uzerinde fay duzlemi ve hareket cizgileri.
-
Kayac icerisinde bir mikro fay.
-
Fransa
’da gorulen bir fay. Sa? tarafı yukarı do?ru hareket ederken sol tarafı a?a?ı do?ru hareket etmi?tir.
-
Sa? yanal do?rultu atımlı
San Andreas fayı
.
-
A) E?im atımlı ters kırık B) E?im atımlı normal kırık C) Do?rultu atımlı kırık
- ^
[Prf.Dr. M. Erkan Karaman Yapısal Jeoloji ve Uygulamaları kitabı].