Bakır
(
Cu
)
|
|
Temel ozellikleri
|
Atom numarası
|
29
|
Element serisi
|
Geci? metalleri
|
Grup
,
periyot
,
blok
|
b9
,
4
,
d
|
Gorunu?
|
Metalik kahverengi-turuncu
|
Kutle numarası
|
63,546(3)
[1]
g/mol
|
Elektron dizilimi
|
Ar
4s
1
3d
10
|
Enerji seviyesi
ba?ına
Elektronlar
|
2, 8, 18, 1
|
CAS kayıt numarası
|
7440-50-8
|
Fiziksel Ozellikleri
|
Maddenin hali
|
katı
|
Yo?unluk
|
8,96 g/cm³
|
Sıvı haldeki yo?unlu?u
|
8,02 g/cm³
|
Ergime noktası
|
1357,77 °
K
1084,62 °
C
|
Kaynama noktası
|
2835 °
K
2562 °
C
|
Ergime ısısı
|
13,26 kJ/mol
|
Buharla?ma ısısı
|
300,4 kJ/mol
|
Isı kapasitesi
|
24,440 J/(mol·K)
|
Atom ozellikleri
|
Kristal yapısı
|
Kubik
|
Yukseltgenme seviyeleri
|
(2+), (1+)
|
Elektronegatifli?i
|
1,90 Pauling olce?i
|
?yonla?ma enerjisi
|
745,5 kJ/mol
|
Atom yarıcapı
|
132±4
pm
|
Atom yarıcapı (hes.)
|
145
pm
|
Kovalent yarıcapı
|
138
pm
|
Van der Waals yarıcapı
|
140
pm
|
Di?er ozellikleri
|
Elektrik direnci
|
16,78 nΩ·m (20°C'de)
|
Isıl iletkenlik
|
401 W/(m·K)
|
Isıl genle?me
|
16,5 μm/(m·K) (25°C'de)
|
Ses hızı
|
3810
m/s
(20 °C'de)
|
Mohs sertli?i
|
3,0
|
Vickers sertli?i
|
369 MPa
|
Brinell sertli?i
|
874 MPa
|
Bakır
,
Cu
sembollu
ve 29
atom sayılı
bir
kimyasal elementtir
. Cok yuksek
termal
ve
elektrik iletkenli?i
olan yumu?ak, dovulebilir ve
sunek
bir metaldir. Yeni acı?a cıkmı? saf bakır yuzeyi
pembemsi-turuncu renklidir
. Bakır, ısı ve elektrik iletkeni olarak
yapı malzemelerinde
, ce?itli metal
ala?ımların
bile?iminde,
som gumu?
gibi
kuyumculukta
,
kupronikel
denizcilik donanımı ve
madeni para
yapımında ve
konstantan
yuk olcerlerde
(?ngilizce: strain gauge) ve sıcaklık olcen
termokupllarda
kullanılır.
Bakır, do?ada do?rudan kullanılabilir metalik formda (
do?al metal
) olu?abilen birkac metalden biridir. Bakır cok erkenden, M.O. 8000'den itibaren birkac bolgede insanlı?ın kullanımına yol actı. Binlerce yıl sonra yakla?ık M.O. 5000'lerde sulfur cevherlerinden
ergitme
yapılan ilk metaldi; takriben M.O. 4000'lerde kalıpta ?ekle dokulen ilk metaldi; ve yakla?ık M.O. 3500'lerde
bronz
yapmak icin ba?ka bir
metal
,
kalay
ile bilerek
ala?ımlanana
ilk metaldi.
[2]
Roma donemi
'nde, bakır esas olarak metalin adının kokeni olan
Kıbrıs
'ta cıkarılmı?, "aes сyprium"dan (Kıbrıs metali), daha sonra
сuprum
(Latince) olarak de?i?tirilmi?tir.
Coper
(
Eski ingilizce
) ve
copper
bundan turetilmi?tir daha sonraki yazım ilk olarak 1530 civarında kullanılmı?tır.
[3]
Yaygın olarak kar?ıla?ılan bile?ikler
azurit
,
malakit
ve
turkuaz
gibi minerallere sıklıkla mavi veya ye?il renkleri veren ve tarihte pigment olarak kullanılan bakır (II) tuzlarıdır.
Binalarda, genellikle catı kaplamada kullanılan bakır, ye?il bakır pası (?ngilizce:
verdigris
) veya
patina
olu?turmak uzere oksitlenir. Bakır bazen
dekoratif sanatta
hem temel metal formunda hem de bile?iklerde pigment olarak kullanılır. Bakır bile?ikleri
bakteriostatik etken maddeler
,
mantar olduruculer
ve ah?ap koruyucular olarak kullanılır.
Bakır, solunum enzim kompleksi
sitokrom C oksidaz
temel bile?eni oldu?undan, eser
diyet minerali
olarak tum canlı organizmaları icin gereklidir.
Yumu?akcalar
ve
kabuklularda
bakır, kan pigmenti
hemosiyanin
bile?enidir, balıklarda ve di?er
omurgalılarda
bunun yerini demir-kompleksli
hemoglobin
alır. ?nsanlarda bakır esas olarak karaci?er, kas ve kemikte bulunur.
[4]
Yeti?kin vucudu, vucut a?ırlı?ının kilogramı ba?ına 1.4 ile 2.1 mg arasında bakır icerir.
[5]
Bakır,
1B geci? grubunda
yer alan
kimyasal element
. Bakır, dunyanın hemen hemen tum bolgelerinde bulunması nedeniyle geni? olcude uretiminin yapılabilmesi, elektri?i di?er butun metaller icinde
gumu?ten
sonra en iyi ileten metal olması ve endustriyel onemi yuksek olan
pirinc
,
bronz
gibi ala?ımlar yapması gibi nedenlerden oturu geni? bir kullanım alanına sahiptir.
Simyacılar
tarafından element
Venus simgesi
ile gosterilmi?tir.
2022 yılı itibarıyla Kuresel olcekte toplam bakır rezervi 890 milyon tondur. En cok bakır rezervine sahip ulkeler
?ili
,
Avustralya
ve
Peru
'dur.
Turkcede yer alan bakır kelimesi ise
Eski Turkce
bakır
sozcu?unden evrilmi?tir ve tarihte gecti?i en eski kaynak olan ve 8. yuzyıla tarihlenen
Yenisey Yazıtları
'nda, "
bakırı buŋsız erti" (bakırı sınırsız idi)
?eklinde gecmektedir.
[6]
Roma ?mparatorlu?u
doneminde devletin temel bakır uretimi
Kıbrıs
'tan (Latince adı
Cyprus
) sa?landı?ı icin bu metale
aes сyprium
(Kıbrıs'ın metali) adı verilmi?, elementin co?u dildeki ismi de bu kelimeden turemi?tir.
[7]
Bakır kelimesi
?ngilizcede
copper
,
Almancada
Kupfer
,
Fransızcada
cuivre
ve
Latincede
cuprum
?ekli ile bulunur. Bir ba?ka goru?e ise metal adını Kıbrıs'tan de?il, Kıbrıs adını metalden almı?tır.
[6]
Termik (komur, fuel-oil, motorin, do?algaz, jeotermal), hidrolik ve nukleer gibi ce?itli enerjilerden yararlanılarak uretilen elektrik enerjisi, genelde uzun mesafelere iletilir; ?ehir ve koy gibi yerle?im bolgelerine, sanayi tesislerine da?ıtılır ve buralarda tuketilir.
Cıplak iletkenler, baralar, yalıtılmı? hava hattı ve yeraltı guc kabloları ve ek malzemeleri elektrik enerjisi iletim ve da?ıtımının ba?lıca elemanlarıdır.
Yakın zamana kadar, elektrik enerji iletim ve da?ıtımında, bakır, uygun ozellikleri nedeni ile bu alandaki ana iletken malzemesi olmu?tu. Bakır, yuksek elektrik gecirgenli?i, i?lenebilme ve mekaniksel ozellikleri iyi olan bir metaldir. Bakır,
gumu?ten
sonra en iyi iletken metaldir.
Bakır, in?aatlarda beton, kiri? ve yuzeylerin guclendirilmesinde kullanılır.
Bakır,dunyada cok bulunan bir madde oldu?u icin takı yapımında da kullanılır.
- Hidrotermal orijine sahip, emprenye olmu? bakır yatakları. Bunlara porfir yataklar da denmektedir. 1970 yılı itibarıyla Dunya uretiminin yakla?ık %50'si bu ce?it yataklardan elde edilmi?tir. Bu tip yataklara
ABD
,
?ili
,
Peru
ve
Kanada
'da rastlanmaktadır.
- Sedimenter yapıdaki maden yatakları. Kalker veya dolomit mineralleri icinde bulunurlar. Daha ziyade Orta Afrika’da rastlanır. Dunya bakır uretiminin %17'si bu yataklardan sa?lanır.
- Sıvı magma asıllı maden yatakları. Bakır ile birlikte co?u zaman
nikel
de ta?ırlar. Bunlara volkanik-sedimenter yataklar da denir. Dunya’nın bircok ulkesinde, ozellikle Kanada,
Avustralya
ve pek cok
Avrupa
ulkesinde rastlanılır.
[8]
Bakır en az 10,000 yıldır kullanılmaktadır ancak ?imdiye kadar cıkarılan ve
ergitme
yapılan tum bakırın %95'inden fazlası 1900'den beri
[9]
ve yarısından fazlası da son 24 yılda cıkarıldı. Pek cok do?al kaynakta oldu?u gibi, Dunya'daki toplam bakır miktarı cok buyuk ve yerkabu?unun en ust kilometresinde yakla?ık 10
14
tonla bakırın mevcut cıkarma hızıyla yakla?ık 5 milyon yıl de?erindedir. Ancak, bu rezervlerin yalnızca cok kucuk bir kısmı gunumuz fiyatları ve teknolojileri ile ekonomik olarak uygulanabilir durumdadır. Madencilik icin mevcut bakır rezervlerinin tahminleri, buyume oranı gibi temel varsayımlara ba?lı olarak 25 ila 60 yıl arasında de?i?ir.
[10]
Geri donu?um, modern dunyada onemli bir bakır kayna?ıdır.
[9]
Bu ve di?er faktorler nedeniyle, bakır uretimi ve arzının gelece?i,
zirve petrol
'e benzer
zirve bakır
kavramı da dahil olmak uzere pek cok tartı?manın konusudur.
Bakırın fiyatı tarihsel olarak istikrarsız oldu,
[11]
ve fiyatı Haziran 1999'da 60 yılın en du?uk seviyesi olan 0.60 ABD$/lb (1.32 ABD$/kg) seviyesinden Mayıs 2006'da pound ba?ına 3.75$'a (8.27$/kg) yukseldi. ?ubat 2007'de 2.40$/lb (5.29$/kg)'a du?tu ardından Nisan 2007'de 3.50$/lb (7.71$/kg)'a yeniden yukseldi.
[12]
2009 yılının ?ubat ayında, zayıflayan kuresel talep ve emtia fiyatlarında bir onceki yılın en yuksek seviyelerinden bu yana ya?anan keskin du?u?, bakır fiyatlarını 1.51$/lb (3.32$/kg) seviyesinde bıraktı..
[13]
Eylul 2010 ile ?ubat 2011 arasında, bakırın fiyatı metrik ton ba?ına 5,000 Sterlin'den metrik ton ba?ına 6,250 Sterlin'e yukseldi.
[14]
Cevherlerdeki bakır konsantrasyonu ortalama sadece %0.6'dır ve co?u ticari cevher sulfit, ozellikle kalkopirit (CuFeS
2
), bornit (Cu
5
FeS
4
) ve daha az oranda kovellit (CuS) ve kalkosittir (Cu
2
S).
[15]
Tersine, polimetalik nodullerdeki ortalama bakır konsantrasyonu %1.3'te tahmin edilir. Bu nodullerde bulunan di?er metallerin yanı sıra bakırı cıkarma yontemleri arasında sulfurik lic (?ngilizce:sulphuric leaching),
ergitme
ve Cuprion i?leminin uygulaması vardır.
[16]
[17]
Kara cevherlerinde bulunan mineraller icin,
ezilmi?
cevherlerden kopuk
flotasyon
veya
biyolic
ile %10-15 bakır seviyesine kadar konsantre edilirler.
[18]
Bu malzemenin
izabe
icinde
silika
ile ısıtılması, demirin co?unu
curuf
olarak uzakla?tırır. ??lem, demir sulfurleri oksitlere donu?turmenin daha kolay olmasından yararlanır, bu da daha sonra silika ile reaksiyona girerek ısıtılmı? kutlenin uzerinde yuzen
silikat
curufu olu?turur. Sonucta Cu
2
S'den olu?an "bakır mat", tum sulfurleri oksitlere donu?turmek icin
kavrulmu?
olur:
[15]
- 2 Cu
2
S + 3 O
2
→ 2 Cu
2
O + 2 SO
2
Bakır oksit, ısıtıldı?ında "kabarcıklı" bakıra donu?turulur:
- 2 Cu
2
O → 4 Cu + O
2
Sudbury
mat
i?lemi, sulfurun sadece yarısını okside donu?turdu ve daha sonra bu oksidi, sulfurun geri kalanını oksit olarak cıkarmak icin kullandı. Daha sonra elektrolitik olarak rafine edildi ve icerdi?i
platin
ve altın icin anot camuru kullanıldı. Bu adım, bakır oksitlerin bakır metale nispeten kolay indirgenmesini kullanır.
Do?al gaz
, kalan oksijenin co?unu cıkarmak icin kabarcık boyunca uflenir ve saf bakır uretmek icin elde edilen malzeme uzerinde
elektro arıtma
gercekle?tirilir:
[19]
- Cu
2+
+ 2 e
?
→ Cu
Bakır, ce?itli piro, hidro ve elektrometalurjik metotların kullanılmasıyla
cevherlerinden
saf olarak uretilmektedir. Pirometalurjik metotlar, sulfurlu, oksitli ve nabit bakır cevherlerine, hidrometalurjik metotlar ise du?uk tenorlu oksitli bakır cevherlerine uygulanır. Elektrometalurji metotları da yukarıdaki yontemlerin son kademesi olarak her ikisine de uygulanır. Boylece, pirometalurji metotlarıyla elde edilen saf olmayan bakır, elektrolitik arıtmaya tabi tutularak saf katot bakıra cevrilir. Benzer ?ekilde hidrometalurjik yollarla sulu cozeltiye alınan bakır, elektrokazanım yoluyla katotta saf olarak toplanabilmektedir.
Dunya bakır uretiminin %80’i sulfurlu cevherlerden yapılır.
Bir
elektrolit
ile temas halinde bulunan
elektrotlara
dı?arıdan bir
elektromotor kuvvet
uygulayarak kimyasal bir reaksiyonun gercekle?tirilmesi ?eklinde tanımlanan elektroliz elektrokimyasal olayın tersidir. Burada
elektrik enerjisi
yardımıyla kimyasal reaksiyonlar gercekle?tirilir.
Elektroliz
hucreleri bir elektrolit ile temas halinde bulunan iki veya daha fazla elektrottan olu?ur ve elektrotlar bir
do?ru akım
kayna?ına ba?lıdır. Ba?lantı
anotun
pozitif
katotun
negatif
yuklenece?i ?ekildedir. Yani elektrot dı?ında elektronlar anottan katota elektrolit icinde ise katottan anota do?ru akarlar. Devreye akım verildi?inde cozeltideki negatif yukler pozitif kutup olan anota, pozitif yukler ise negatif kutup olan katoda yonelirler.
Elektroliz i?leminde meydana gelen olaylar anodik ve katodik tepkimeler olup bunlar anotta
yukseltgenme
(
oksidasyon
), katotta ise
indirgenme
(
reduksiyon
) ?eklindedir. Genel olarak uc ce?it elektroliz vardır. Bunlar rafinasyon, indirgenme ve ergimi? tuz elektrolizidir. Rafinasyon elektrolizi cozunebilir anotlarla yapılan elektroliz i?lemine en guzel ornektir. Rafinasyon elektrolizinde anot ve katot aynı metalden olu?tukları icin parcalanma voltajı teorik olarak sıfırdır. Uygulanan hucre voltajı bu nedenle sadece elektrolitin direncinin biraz ustunde olmalıdır. Rafinasyon elektrolizini tarif edecek toplam bir reaksiyon anlamsızdır.
- Cu
2+
+ 2e
-
→ Cu E° = 0.34 V (anot)
- Cu → Cu
2+
+ 2e
-
E° =
0.34 V (katot)
Anotta olu?an bir kısım bakır iyonları disproporsiyonla?ır. Burada olu?an bakır toz halinde anot yuzeyinde ve yuzeyden ayrılarak banyonun dibinde
anot camurunda
birikir. Pb, Sn, Sb ve Bi anodik olarak cozunurler fakat elektrolit icinde olu?turdukları bile?ikler nedeniyle
?lam
?eklinde yuzerler ve mekanik olarak katot kirlili?i yaratabilirlerse de genelde cokerler ve anot camuru icinde birikirler. Anodik olarak cozumlendirilemeyen Au, Ag ve Pt gibi elementler anodun yenilmesine paralel olarak anottan ayrılıp banyo dibine inerler ve burada anot camuru icinde birikirler. Ortalama olarak Au, Ag, Se, Te ve Pb %98 oranında, Sb %60 civarında anot camuruna gecer. Anot bile?imindeki nikelin %5’i cozunmez ve bakır-nikel karı?ık kristali halinde anot camuruna gecer. Aynı ?ekilde 3 Cu
2
O·4NiO·Sb
2
O
5
'de buyuk oranda cozunmeden anot camuruna gider. Ucuncu grup metaller de bakırla karı?ık kristal halinde bulunurlar ve anodik cozunme potansiyeli bakıra yakındır. Ancak bu metaller cozunseler bile daha sonra
sementasyon
sonucu anot camuruna giderler. Orne?in, gumu?:
- Cu + 2 Ag
+
= Cu
2+
+ Ag
Dorduncu grupta yer alan metallerden Se ve Te’un Cu
2
S ve Cu
2
Te halinde anot bakırında bulundu?u ve cozunmeden direkt anot camuruna gecti?i kabul edilir. Kalay ise bakırla intermetalik bile?ik olmasına ra?men tamamen cozunur, ancak CuSO
4
’lı cozeltilerde cozunurlu?u cok az oldu?undan a?a?ıdaki tepkime uyarınca hidroliz olarak anot camuruna gecer:
- Sn
4+
+ 2H
2
O = SnO
2
+ 4H
+
Kur?un direkt olarak cozunmeyen PbSO
4
olu?turarak anot yuzeyinde kalır. Anot bakırı fazla miktarda kur?un icerirse olu?an PbSO
4
yuzeyi tamamen kaplayarak anodun pasifle?mesine neden olur.
Rafinasyon ve indirgenme elektrolizleri arasındaki temel fark anot tepkimeleridir. Rafinasyon elektrolizinde anot olarak kullanılan malzeme oksitlenip cozeltiye gecerken, indirgenme elektrolizinde cozunmeyen anotlar kullanılır. Cozunmeyen anotların indirgenme elektrolizindeki gorevi iletkenli?i sa?lamaktır ve yuzeyinde oksijen cıkı?ı meydana gelir.
Oksitli bakır cevherlerin do?rudan, di?erlerinin bir on i?lemden sonra veya bakteriler yardımıyla cozumlendirilmesi sonucu de?i?en derisimlerde elde edilen sulfatlı cozeltilerden bakırın kazanılmasında uygulanan yontemlerden bir tanesi de indirgenme elektrolizidir. indirgenme elektrolizinde katot ve anot reaksiyonu ise ?u ?ekildedir:
- Cu
2+
+ 2e
-
= Cu E° = 0.34 V
- 2H
2
O = O
2
+ 4 H
+
+ 4e
-
E° = 1.229 V
?ndirgenme elektrolizinde satılabilir kalitede katodik bakır uretimi elektrolitteki bakır deri?imi litresinde 15 g civarına ininceye kadar mumkundur. 15 g'dan 8 g'a kadar olan deri?imlerde yine satılabilir fakat toz veya sunger halde bakır uretilebilmektedir. Bu satılabilirlik sunger bakırın anot fırınında i?lenece?i acısından gecerlidir.
Bir elektroliz olayında elektrolizin hangi ?artlarda nasıl gercekle?ece?i, hangi tip anot ve katotlara nasıl tepki verece?i, uygun sıcaklık, akım ?iddeti ve gerilim de?erlerinin neler
olaca?ı bazı parametrelere ba?lıdır. Bu parametrelerden bir tanesi polarizasyondur. Elektrolizi gercekle?tirmek icin gerekli olan potansiyel teorik olandan daha yuksek olmak zorundadır. Teorik de?er ile pratikte uygulanan de?er arsındaki fark fazla voltaj adını alır.
Elektrolizde katotta indirgenmeyi gercekle?tirmek icin bu fazla voltaj de?erlerini a?mak gerekir ve sisteme verilmesi gereken fazla voltajların tumu polarizasyon adını alır.
Anot ve katot polarizasyon toplamına parcalanma voltajı da denir. Di?er bir deyi?le elektrolizin gercekle?mesi icin sisteme verilmesi gereken en du?uk potansiyel de?eridir.
Bu de?er en az indirgenecek iyonun EMK de?erine e?ittir.
Termodinamik hucre potansiyelinin uygulanması ile bir elektroliz i?leminin gercekle?meyece?i sisteme bazı fazla voltajların da verilmesi gerekti?i yukarıdaki acıklamalarda belirtilmi?tir. Bu fazla voltajlara ilaveten devredeki direncleri a?abilecek ilave voltaja da ihtiyac vardır. Bu direnclerin ba?ında anot -katot arasındaki elektrolitin direnci gelir. Elektrolitin direnci R, akım I olarak alınırsa
Ohm kanunu
gere?ince uygulanacak potansiyel I*R buyuklu?undedir. Elektroliz esnasında ula?ılması gereken hucre voltajı, tum fazla voltajlar, parcalanma voltajı ve direncten kaynaklanan potansiyel du?u?lerin toplamına e?ittir.
Bir elektroliz olayında kullanılan elektrik enerjisi ile yapılan kimyasal i? arasındaki ili?kiler
Faraday Kanunu
ile belirlenir.
- m : indirgenen metal miktarı (g)
- A : indirgenen metalin mol a?ırlı?ı
- I : devreden gecen akım (A)
- t : zaman (s)
- h : akım verimi (%)
- z : elektron sayısı
- 96500 : Faraday sabiti
Parcalanma Voltajı, elektrolizin gercekle?ebilmesi icin, yani orne?in bakır iyonlarının katodda toplanabilmesi icin gereken en du?uk potansiyeldir ve anotla kato polarizasyonlarının toplamına e?ittir.
Ohm kanunu gere?ince kablo ba?lantılarında ve elektrot-kablo temas noktalarında, sistemden gecen akım miktarı ile do?ru orantılı olarak direnc ortaya cıkar, bu direnc potansiyel du?u?lerine yol acar. Elektroliz sırasında ula?ılması gereken hucre potansiyeli bunların toplamına e?ittir.
- U
H
= U
Z
+ h
T
+ I*R
- U
H
: hucre potansiyeli (V)
- U
Z
: parcalanma potansiyeli (V)
- h
T
: tum fazla voltajlar (V) (deri?im, aktivasyon, difuzyon, kristalizasyon vb.)
- I : akım (A)
- R : elektrolit direnci (ohm)
Voltaj arttıkca akım yo?unlu?u da artmakta fakat belli bir noktadan sonra voltajın artması akım yo?unlu?unda hicbir de?i?ikli?e sebep olmamaktadır ve bu akım de?erine
limit akım
denmektedir. Limit akım uygulanabilecek maksimum akımdır. Genellikle limit akımın ucte biri de?erinde calı?ılmaktadır. Rafinasyon elektrolizinde aynı bir cozeltiye temas halinde olan aynı bir metal hem anotta hem katotta bulundu?undan, hucrenin elektromotor kuvveti pratik olarak sıfırdır, yani potansiyel farkı olu?maz. Elektroliz sırasında indirgenecek metal iyonlarının cozeltinin ic taraflarından katot yuzeyine gelmeleri difuzyon, konveksiyon ve migrasyon yolu ile gercekle?ir. Katotun hemen yakınında metal iyonlarınca fakirle?mi? bir bolge olu?ur. Buna "
difuzyon tabakası
" (Nernst diffusion layer) denmektedir. Bu tabaka kalınlı?ı elektrolizdeki akım ?iddetine ba?lı olmayıp, hucre potansiyelini arttırmak suretiyle akım yukseltildi?inde faz sınırındaki deri?im du?mektedir.
- Blister bakır: %97-98 saflıktadır. Fe, S, Au, Ag, Se, Te ve Ni icerir.
- Elektrolitik bakır: %99,9 saflıkta olması istenir.
- Ate?te rafine edilmi? bakır: %99,9 saflıkta olması istenir.
- OFHC (Oxygen-Free High Conductivity, oksijensiz yuksek iletkenlikte) bakır: %99,99 saflıkta olması istenir.
Askorbit asit
,
oksidaz
,
tirosinaz
,
laktoz
ve
monoamin oksidaz
gibi yukseltgeyici
enzimlerin
bir parcası olarak bircok
bitki
ve hayvanda cok az miktarda bulunan bakır, bunların sa?lıklı ya?amı icin gereklidir. Bakır, bu
proteinlerde
,
oksijen
,
kukurt
ya da
azot
atomları
iceren ba?lanma bolgelerinde sıkıca ba?lanır.
?nsanların normal beslenme rejimi her gun 2?5 mg arasında bakır gerektirir. Kalıtımsal protein seruloplazmin (kan plazmasında bulunan bir protein) eksikli?i a?a?ı yukarı butun dokularda, ozellikle beyin ve karaci?erde bakır miktarının artmasıyla birlikte geli?ir.
Bakır kendi ba?ına do?ada saf olarak metal formunda var olabildi?inden oturu pek cok eski medeniyet tarafından bilinmi?tir. Bakırın ilk kullanımı MO 9000'de Orta Do?u'da gozlemlenmi?tir.
[20]
Kuzey Irak'ta MO 8700'e tarihlenen bakır bir kolye bulunmu?tur.
[21]
Bakırın ilk ba?larda ısıtılmadan so?uk olarak i?lendi?i, daha sonralarda
tavlandı?ı
,
izabelendi?i
ve son olarak eritilerek
dokuldu?u
du?unulmektedir. Tum bu dort farklı yontem de Guneydo?u Anadolu'da
Neolitik
Devir'in ba?ladı?ı MO 7500'lerde aynı anda tespit edilmi?tir.
[22]
Bakır izabesi farklı bolgelerde birbirinden ba?ımsız olarak ortaya cıkmı?tır. Cin'de MO 2800'de, Orta Amerika'da MS 600'de, Batı Afrika'da ise MS 9. veya 10. yuzyıllarda ortaya cıktı?ı du?unulmektedir.
[23]
Hassas dokum
yonteminin Guneydo?u Asya'da MO 4500-4000 civarında bulundu?u ortaya konmu?tur.
[20]
MO 3200-3300'de ya?amı?
Otzi
'nin %99,7 saflıkta bakır iceren bir balta ba?ına sahip oldu?u tespit edilmi?tir. Otzi'nin sacında bulunan yuksek
arsenik
miktarı, bireyin bakır izabesiyle ili?kili oldu?unu gostermektedir.
[24]
Bakırın izabesinin di?er metallerin i?lenmesinin, ozellikle de demir izabesinin onunu actı?ı one surulmektedir.
[24]
Mineral
|
Formul
|
%Cu
|
%Fe
|
%S
|
%As
|
%Sb
|
Nabit Bakır
|
Cu
|
99,9
|
00,1
|
|
|
|
Sulfurler
|
|
|
|
|
|
|
Kalkozit
|
Cu
2
S
|
79,8
|
|
20,1
|
|
|
Kovellin
|
CuS
|
66,5
|
|
33,5
|
|
|
Kalkopirit
|
CuFeS
2
|
34,6
|
30,5
|
34,9
|
|
|
Bornit
|
Cu
5
FeS
4
|
63,3
|
11,1
|
25,6
|
|
|
Oksitler
|
|
|
|
|
|
|
Kuprit
|
Cu
2
O
|
88,8
|
|
|
|
|
Tenorit
|
CuO
|
79,9
|
|
|
|
|
Malahit
|
CuCO
3
·Cu(OH)
2
|
57,5
|
|
|
|
|
Azurit
|
2CuCO
3
·Cu(OH)
2
|
55,3
|
|
|
|
|
Krisokol
|
CuSiO
3
·2H
2
O
|
36,2
|
|
|
|
|
Kalkantit
|
CuSO
4
·5H
2
O
|
25,5
|
|
|
|
|
Brokantit
|
CuSO
4
·3Cu(OH)
2
|
56,2
|
|
|
|
|
Atakamit
|
CuCl
2
·3Cu(OH)
2
|
59,5
|
|
|
|
|
Kronkit
|
CuSO
4
·Na
2
SO
4
·3Cu(OH)
2
|
42,8
|
|
|
|
|
Di?erleri
|
|
|
|
|
|
|
Enargit
|
Cu
3
AsS
4
|
48,4
|
|
32,6
|
19,0
|
|
Famatinit
|
Cu
3
SbS
4
|
43,3
|
|
29,1
|
|
27,6
|
Tetrahedrit
|
Cu
3
SbS
3
|
46,7
|
|
23,5
|
|
29,8
|
Tenantit
|
CuAs
3
|
52,7
|
|
26,6
|
20,7
|
|
-
Kalkopirit minerali.
-
Azurit minerali.
-
Kalkozit minerali.
-
Kuprit minerali.
-
Bornit minerali.
-
Enargit minerali.
Suleyman’ın emrine de sabahleyin bir aylık, ak?amleyin bir aylık yol almakta olan ruzgarı verdik. Onun icin bakır madenini eritip akıttık. Cinlerden de rabbinin izniyle onun maiyetinde calı?anlar vardı. Onlardan kim buyru?umuzdan sapsa, ona yakıcı ate?in azabını tattırırdık.
- ^
Meija, J.; et al. (2016).
"
"
Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)
"
"
(PDF)
. 1 Aralık 2017 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
(PDF)
. Eri?im tarihi: 28 Kasım 2017
.
- ^
McHenry, Charles, (Ed.) (1992).
The New Encyclopedia Britannica
.
3
(15 bas.). Chicago: Encyclopedia Britannica, Inc. s. 612.
ISBN
978-0-85229-553-3
.
- ^
"Copper"
. Merriam-Webster Dictionary. 2018. 22 Haziran 2019 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 22 A?ustos 2018
.
- ^
Johnson, MD PhD, Larry E., (Ed.) (2008).
"Copper"
.
Merck Manual Home Health Handbook
. Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc. 7 Mart 2016 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
7 Nisan
2013
.
- ^
"Copper in human health"
. 23 Mart 2016 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 31 Aralık 2021
.
- ^
a
b
"Bakır"
.
Ni?anyan Sozluk
. 21 Mart 2012 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 25 Kasım 2019
.
- ^
"Copper"
. Merriam-Webster Dictionary. 2018. 22 Haziran 2019 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 22 A?ustos 2018
.
- ^
Johnson, MD PhD, Larry E., ed. (2008).
"Bakır"
.
Merck Manual Home Health
. 8 Mayıs 2017 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 28 Kasım 2017
.
- ^
a
b
Leonard, Andrew (2 Mart 2006).
"Peak copper?"
. Salon ? How the World Works. 7 Mart 2008 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
23 Mart
2008
.
- ^
Brown, Lester (2006).
Plan B 2.0: Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble
. New York: W.W. Norton. s.
109
.
ISBN
978-0-393-32831-8
.
- ^
Schmitz, Christopher (1986). "The Rise of Big Business in the World, Copper Industry 1870?1930".
Economic History Review
. 2.
39
(3): 392-410.
doi
:
10.1111/j.1468-0289.1986.tb00411.x
.
JSTOR
2596347
.
- ^
"Copper Trends: Live Metal Spot Prices"
. 1 Mayıs 2012 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi.
- ^
Ackerman, R. (2 Nisan 2009).
"A Bottom in Sight For Copper"
.
Forbes
. 8 Aralık 2012 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 31 Aralık 2021
.
- ^
Employment Appeal Tribunal,
AEI Cables Ltd. v GMB and others
21 Nisan 2021 tarihinde
Wayback Machine
sitesinde
ar?ivlendi
., 5 April 2013, accessed 5 February 2021
- ^
a
b
Greenwood, Norman N.
; Earnshaw, Alan (1997).
Chemistry of the Elements
(2. bas.).
Butterworth-Heinemann
.
ISBN
0080379419
.
- ^
Su, Kun; Ma, Xiaodong; Parianos, John; Zhao, Baojun (2020). "Thermodynamic and Experimental Study on Efficient Extraction of Valuable Metals from Polymetallic Nodules".
Minerals
.
10
(4): 360.
Bibcode
:
2020Mine...10..360S
.
doi
:
10.3390/min10040360
.
- ^
International Seabed Authority.
"Polymetallic Nodules"
(PDF)
. International Seabed Authority. 23 Ekim 2021 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
(PDF)
. Eri?im tarihi: 8 ?ubat 2021
.
- ^
Watling, H.R. (2006).
"The bioleaching of sulphide minerals with emphasis on copper sulphides ? A review"
(PDF)
.
Hydrometallurgy
.
84
(1): 81-108.
doi
:
10.1016/j.hydromet.2006.05.001
. 18 A?ustos 2011 tarihinde
kayna?ından
(PDF)
ar?ivlendi.
- ^
Samans, Carl (1949).
Engineering metals and their alloys
. New York: Macmillan.
OCLC
716492542
.
- ^
a
b
"CSA ? Discovery Guides, A Brief History of Copper"
. Csa.com. 3 ?ubat 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 12 Eylul 2008
.
- ^
Rayner W. Hesse (2007).
Jewelrymaking through History: an Encyclopedia
. Greenwood Publishing Group. s.
56
.
ISBN
978-0-313-33507-5
.
No primary source is given in that book.
- ^
Renfrew, Colin
(1990).
Before civilization: the radiocarbon revolution and prehistoric Europe
. Penguin.
ISBN
978-0-14-013642-5
. 16 Kasım 2012 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 21 Aralık 2011
.
- ^
Cowen, R.
"Essays on Geology, History, and People: Chapter 3: Fire and Metals"
. 10 Mayıs 2008 tarihinde kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
7 Temmuz
2009
.
- ^
a
b
"CSA ? Discovery Guides, A Brief History of Copper"
.
CSA Discovery Guides
. 3 ?ubat 2015 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi:
29 Nisan
2011
.
- ^
"Sebe' Suresi 12. Ayet Tefsiri - Diyanet ??leri Ba?Kanlı?ı"
.
kuran.diyanet.gov.tr
. 30 Haziran 2019 tarihinde
kayna?ından
ar?ivlendi
. Eri?im tarihi: 26 ?ubat 2023
.
Wikimedia Commons
'ta
Bakır
ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunur.