Bu maddedeki bilgilerin do?rulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli . Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin geli?tirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız icerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir . Kaynak ara:   "Buyuk Buhran"  ?  haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR ( Aralık 2020 ) ( Bu ?ablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerekti?ini o?renin )

Buyuk Buhran , Buyuk Depresyon ^[1] veya 1929 Dunya Ekonomik Bunalımı , 1929'da ba?layan (etkilerini ancak 1930 yılının sonlarında tam anlamıyla hissettiren) ve 1930'lu yıllar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isimdir. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupa 'yı merkez almasına ra?men, dunyanın geri kalanında da (ozellikle de sanayile?mi? ulkelerde) yıkıcı etkiler yaratmı?tır.

Buyuk Bunalım en cok sanayile?mi? ?ehirleri vurmu?, bu kentlerde bir i?sizler ve evsizler ordusu yaratmı?tır. Bunalımdan etkilenen bircok ulkede in?aat faaliyetleri durmu?; tarım urunu fiyatlarındaki %40,60'lık du?u?, ciftcileri ve kırsal bolge nufusunu kotu etkilemi?tir. ^[2] Talebin beklenmedik duzeyde du?mesi nedeniyle madencilik alanı buhranın en fazla etkilendi?i sektorlerden biri olmu?tur. Buyuk Buhran farklı ulkelerde farklı tarihlerde sona ermi?tir.

1929 Bunalımı temelde ABD 'de borsanın coku?une ithaf edilse de o yıllarda yeryuzundeki ekonomik ko?ullara, krizin buyuklu?u ve etkisine bakıldı?ında Buyuk Dunya Bunalımı adını almayı hak etti?i acıkca gorulmektedir. Bunalım dunyada 50 milyon insanın i?siz kalmasına, yeryuzundeki toplam uretimin %42 oranında ve dunya ticaretinin de %65 oranında azalmasına neden olmu?tur. 1929 yılına kadar dunyada olu?an di?er krizlere bakıldı?ında dunya ticaretinin en fazla %7 oranında du?tu?u du?unulurse 1929 bunalımının ne derece etkili oldu?u tahmin edilebilir.

Dunyayı bu denli etkileyen buyuk bunalımı sebep ve sonucları ile anlayabilmek icin oncelikle I. Dunya Sava?ı sonrasında dunyada olu?an ekonomik ve sosyal ko?ulları goz onunde bulundurmak gerekir.

I. Dunya Sava?ı dolaylı ya da do?rudan tum dunyayı etkilemekle beraber, sava? sonrasında olu?an dunya tablosundaki en onemli figurler gerek ya?adıkları de?i?imler gerek dunya ekonomisine etkilerinden dolayı ABD , Birle?ik Krallık ve Almanya oldu.

Sava?a kadar dunyada hegemonik guc sayılan ?ngiltere, kan kaybeden bir ulke durumuna geldi. Sava? sonrası Amerika’dan alınan borcla yeniden kurulan altın standardıyla de?er kazanan pound , ?ngiliz ihracatının azalmasına sebep oldu. Daha az ihracat daha fazla altının dı?a akımına, bu da yeniden borclanmaya neden oldu.

O yıllarda Almanya ise Amerika’nın sava? sonrasında istedi?i tazminat sorunuyla kar?ı kar?ıyaydı. Ekonomisi durma noktasına gelen Almanya, tazminat sorununa cozum olarak para basmayı denedi. Bu para Amerika tarafından kabul edilmedi?i gibi Almanya’da hiperenflasyona neden oldu. Daha sonra tazminat sorunu 1926 yılında Amerika’nın onerdi?i Dawes Planı ile cozulmeye calı?ıldı. Bu plana gore ABD Almanya’ya yeniden yapılanması icin kredi verecek, yapılanmasını tamamlayan Almanya daha sonra ABD'ye borclandı?ı tazminatı odeyecekti.

Buyuk Bunalım oncesi Amerikan ekonomisi [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

ABD ise 1924-29 yılları arasında bir stabilizasyon devresi gecirdi. Edindi?i ihracat fazlası ile dunyanın net kreditoru konumuna geldi. Bu esnada ulkede otomobil , yapı , elektrikle calı?an makineler gibi yeni endustriler geli?meye ba?ladı. Yeni geli?en endustrilere talebin fazla olması borsanın spekulatif olmasına sebep oluyordu. Oyle ki 1928 yılında, Amerika verdi?i kredileri New York Borsası icin geri cekmek durumunda kaldı.

1920'lerde borsa dı?ındaki ekonomik gostergeler oldukca iyi durumdaydı. Uretim ve istihdam oranı yuksekti. Ucretler cok fazla yukselmiyordu ve fiyatlar istikrarlıydı. Bircok insan hala a?ırı derecede fakirdi ancak halkın buyuk co?unlu?u daha once hic olmadı?ı kadar rahat ve varlıklıydı. Ancak o yıllarda Amerikalılarda minimum fiziksel eforu sarf ederek zengin olma iste?i hakimdi. ?nsanların bu ruh hallerine ve spekulasyonun piyasaya ne derece hakim oldu?unun kanıtı, 1926 yılında Florida 'da meydana gelen gayrimenkul patlamasıydı. Bu olay klasik bir spekulatif balonun tum ozelliklerini kendi icinde barındırıyordu.

Florida gayrimenkul spekulasyonu [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Olay ?oyle geli?mi?ti: Floridalılar bolgede kı? ?artlarının kuzeydeki eyaletlere gore daha iyi olmasına, ta?ımacılık problemlerinin cozulmu? olmasına dayanarak Florida’daki gayrimenkullerin de?er kazanaca?ını du?unduler. Eyalette Florida’nın bir tatil cennetine donu?ece?i inancı hakimdi. Bu durumda o gun aldıkları toprakların gelecekte birkac kat de?erlenece?ini du?unenler hic de az de?ildi. Halkın buyuk co?unlu?u bu inancla gayrimenkule yatırım yaptı. Ancak 1928 yılının 18 Eylul’unde hic hesapta olmayan bir tropik kasırga 400 insanın olumune, binlerce evin hasar gormesine ve tonlarca deniz suyunun yatları parcalayıp sokaklara ta?masına neden oldu. Satın alınmı? olan gayrimenkuller satılmaya calı?ıldı ancak de?erinin cok altına bile satılamadı. Bu durum bir spekulatif balonun patlayı?ıydı.

Krizin sebepleri [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Buyuk kriz oncesindeki atmosfere bir goz attıktan sonra krizin sebepleri ve geli?imi uzerinde durmak gerekir. Dunyayı etkileyen pek cok olay uzerinde oldu?u gibi bu olayın sebepleri hakkında da cok sayıda ara?tırma ve yorum yapıldı. Bu ara?tırma ve yorumlarda genel olarak yer alan ortak birkac sebebi ?oyle sıralayabiliriz:

Birincisi; Amerika’daki ?irketlerin mali gucleriydi. 1870'li yıllarda ABD'de irili ufaklı pek cok ?irket varken I. Dunya Sava?ı ’nın getirdi?i zorluklar kar?ısında kucuk ?irketler birle?mek zorunda kalmı? ve sava? sonrasında tekeller olu?turmu?lardır. Oyle ki 1929 yılına gelindi?inde Amerikan ekonomisinin %50’si uzerinde soz sahibi olan holding sayısı 200 kadardı. Bu da tek bir holdingin bile iflasının ekonomiyi sarsmaya yetece?ini gosteriyordu.

?kinci bir sebep de bankaların kotu yapılanmı? olmasıydı. Bankaların sermaye esaslarını, rezerv ve kredi oranlarını belirleyen yasalar yoktu. Orne?in ?irketlerin mali tablolarının guvenilirli?ini sa?layan yasalar yoktu. Bu yuzden yatırımcı hisse senedini aldı?ı firma hakkında yeterince bilgiye sahip olamıyordu. Yine ticari bankaları yatırım bankalarından ayıran yasalar da mevcut de?ildi.

Ucuncu bir sebebin de, ba?kan Hoover yonetiminin ekonomi alanındaki tecrubesizli?i oldu?u soylenebilir. Bu du?uncenin savunucularına gore ba?kan Hoover yonetimi, 1920'lerde hukum suren liberal ekonomi anlayı?ına gore ekonomiye devlet mudahalesi yapmamayı uygun gormu?tu. Ancak 1929 krizine mudahale etmemenin toplumsal maliyeti cok buyuk olmu?tu. Daha sonraları ba?kan mudahaleye karar verdi?inde ise hem cok gec olmu?tu hem de mudahale ba?arılı olamamı?tı. Orne?in devlet butcesini dengelemek icin devlet harcamalarını kısmasının ve vergileri arttırmasının i?sizli?e sebep oldu?u ve bunun da insanların satın alma gucunun azalmasına ve fiyatların du?mesine neden oldu?u savunuldu. Hukumetin tecrubesizli?inin bir di?er gostergesi de altın standardına ba?lı kalmakta ısrar edi?iydi. Hukumet altına ba?lı olmayan para basmayı reddederek sıkı bir para politikası izledi ve piyasada para bulunmayınca ekonomik faaliyetler durdu, reel sektor kuculdu. Bu da daha fazla i?sizlik, daha az gelir demekti.

Vurgulanması gereken son sebep ise; ba?ta da belirtildi?i gibi ABD'nin dunya uzerindeki net kreditor olmasıydı. Bunun yanında I. Dunya Sava?ı sonrası Almanya ve ?ngiltere’den istedi?i tazminatların altın olarak odenmesini talep ediyordu. Ancak yeryuzundeki altın sto?u yetersizdi ve var olan sto?u da zaten Amerika kontrol ediyordu. Bu sebeple de bahsedilen tazminatların ve kredilerin mal ve hizmet olarak odenmesi denendi ancak bu da ABD'nin kendi mal ve hizmet sektorunu vurdu. Son care olarak gumruk duvarları koyma yoluna gidildi ancak bu da yalnızca dı? ticareti kuculttu. Sonucta Amerika hesapsızca vermi? oldu?u kredileri geri alamadı.

Krizin patlak veri?i: Kara Per?embe [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

New York Menkul Kıymetler Borsası 1928 yılının ba?ından 1929 yılı Ekim ayının ba?ına kadar olan surecte gittikce yukseliyor ve bu da fiyat/kazanc oranının yukselmesi sonucunu getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindi?inde, yukarıda sayılan sebepler do?rultusunda borsanın yukseli?i durmu? hatta birkac buyuk holdingin hisse senetleri de?er yitirmi?ti. Bu kayıplar, 21 Ekim gunu yabancı yatırımcıların hisse senetlerini ellerinden cıkarmalarıyla hızlandı ve “Kara Per?embe” olarak anılan 24 Ekim 1929 Per?embe gunu borsa dibe vurdu. 1929 yılının fiyatlarıyla 4.2 milyar dolar yok oldu. 29 Ekim 1929 gununun fiyatlarına bakıldı?ında bir yıl oncesinin karının bile yitirildi?i gorulur. 21-29 Ekim 1929 tarihleri arasındaki fark Dow Jones sanayi ortalamasının 328’den 230’a du?tu?unu gosterir. Bu surecte 4.000 kadar banka batmı?, binlerce insanın mal varlı?ı yok olmu?tur.

Buhranın etkiledi?i insanlar aclı?a suruklendi ve sebze ve meyve yeti?tirip satarak ya?amaya calı?tılar. Piyasadaki para bir anda yok oldu?u icin insanlar ihtiyaclarını kar?ılamada takas yoluna gitmek zorunda kaldı ve bir nevi de?i?-toku? ekonomisine geri donduler. ?nsanlar maddi varlıklarıyla beraber sosyal konumlarını ve ruh sa?lıklarını da kaybettiler. Bunalımın etkileri II. Dunya Sava?ı’na kadar yakla?ık on yıllık bir surecte devam etti.

Krizin sanayile?mi? ulkeler uzerindeki etkileri hemen hemen aynıydı. Toptan fiyat endekslerindeki du?u? (%40,60 arası), hammadde fiyatlarının dibe vurması (%50 civarı), menkul kıymet fiyatlarının ve borsanın gerilemesi (%30,40 civarında), dunya sanayi uretiminin du?mesi (%35,45 arası), i?siz sayısındaki artı? (50 milyon ki?i i?siz kaldı), ticaretin dibe vuru?u (%55,80) ve iflasların co?alması oldu.

Roosevelt ve "New Deal" [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Amerikan halkı bu buyuk coku?un faturasını Hoover yonetimine cıkardı. Bir sonraki secimde Hoover’ın ba?kan secilmeyece?i a?ikardı. Onun yerine adını verdi?i programla ekonomik sistemde koklu de?i?iklikler vadeden Franklin D. Roosevelt secildi. Roosevelt “New Deal”ı 1930 ila 1937 yılları arasında uygulama fırsatı buldu. Ba?a geldi?i 1933 yılı bunalımın etkilerinin en fazla hissedildi?i yıllardan biriydi. Ekonomide karlılık yok olmu?tu. Buyuk bir talep daralması ya?anıyordu. Cunku insanların satın alma gucu cok du?mu?tu. Roosevelt boyle bir donemde hem sosyal hem ekonomik anlamda bir reform niteli?i ta?ıyan programıyla ve buyuk yetkilerle ba?a geciyordu. Amerikan ekonomisi tarihinde ilk kez devlet mudahalesine maruz kalıyordu.

Roosevelt i?e bankacılık sektoruyle ba?ladı. O sıralarda sektorde likidite du?uk oldu?undan altın ve doviz kuru bizzat ba?kanlık tarafından kontrol ediliyordu. ?lk kez Merkez Bankası kuruldu. Mevduatlar devlet guvencesine alındı. Bankacılık sisteminin duzeltilebilmesi icin 500 kadar yeni duzenleme yapıldı. Reel sektorde de karlılı?ın arttırılmasına karar verildi. Devlet kendi kontrolu altında olmak kaydıyla sanayicilerin yuksek fiyat uygulamalarına izin verdi ve yine bu amaca uygun olarak uretim sınırlandı. Talep sorununu cozmek icin de devlet yuksek sayılabilecek bir duzeyde minimum reel ucretleri belirledi. Calı?ma saatleri azaltılarak i?sizlik sorunu cozulmeye calı?ıldı. Tarımda da birtakım yeni programlamalar yapıldı. Ancak bu programlar bazı yonlerden birbirleriyle celi?ir durumdaydı. Devlet bir taraftan fiyatları yuksek tutmak icin uretim kotası koyarken di?er taraftan da ne uretirlerse uretsinler belirli bir fiyattan bunları almayı vadediyordu. Bu da ciftcilerin daha fazla uretim yapmak istemelerine neden oluyordu. Roosevelt’in devlet harcamaları politikası ise bir denge politikasıydı. Devlet mudahalesine kar?ı olan sanayicileri kusturmemek icin ozel sektorun ilgilenmedi?i buyuk yatırımlar gerektiren alanlarda harcama yapılıyordu. Bu sektorlerde acılan i? alanlarıyla da i?sizli?in azaltılmasına ve talebin arttırılarak du?uk talep sorununun cozulmesine calı?ılıyordu.

Bunalım sonrasında Almanya [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Depresyonu yenerek tam istihdama ula?an ilk sanayi ulkesi, Almanya 'dır. Almanya, enflasyonsuz orijinal finansman yontemleriyle ic piyasayı canlandırmayı ba?armı?tır. Ancak dunya pazarları Almanya'nın ihracatına acık de?ildi. Alman fabrikalarına surum alanları temin etmek ve hammadde bulmak gerekiyordu. Guney Amerika , Orta Avrupa , Balkanlar ve Turkiye serbest dovizle mal almakta ve satmakta gucluk cekiyorlardı. Almanya, do?rudan serbest doviz transferi olmaksızın malın malla mubadelesini gercekle?tirmek imkanını sa?layan bir kar?ılıklı ticaret (counter-trading) modelini benimseyerek, serbest doviz piyasalarında ihracat mallarına uygun fiyatla alıcı bulamayan memleketlerin mu?terisi durumuna gecti. Tarım ekonomilerinin ihracat mallarını yuksek bedelle satın aldı ve onlara kendi sanayi urunlerini sattı. Planlama ve benzeri yontemlere ba?vuran ABD ile Fransa gibi demokrasiler ılımlı cozumlere yonelirken, Almanya'da i?sizler Nazi totalitarizminin cılgınlıklarına kapıldılar. Boylece bunalım aynı zamanda, II. Dunya Sava?ı 'nın ba?lıca nedeni olacaktı. Nazilerin iktidara geci?inden (1933) II. Dunya Sava?ı'nın ba?langıc yılına (1939) kadar Almanya'da haftalık kazanclar reel olarak %19 arttı. ^[3] Naziler, Buyuk Buhran'ın ortasında iktidara geldi. O donemde i?sizlik oranı %30'a yakındı. ^[4] 1938'de Almanya'da i?sizlik ortadan kalktı. ^[5] 1933 yılında 56 olan sanayi uretimi, 1938 yılında 144'e cıktı. ^[6] Hitler liderli?indeki Nazilerin iktidara geldi?i 1933 yılından itibaren Almanya ekonomisi uzerindeki geli?meler ve Hitler'in izledi?i ekonomi politikaları gunumuzde dahi ola?anustu ba?arı olarak de?erlendirilmektedir. ^[7]

Turkiye'ye etkileri [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Turkiye 1929 bunalımı kar?ısında, kalkınmasını sa?layabilmek icin ihracat ve ithalatını arttırmak zorundaydı, Turkiye Cumhuriyeti bunu sa?layabilmek icin ce?itli politikalar izledi.

Turkiye 1933'te dı? odemelerde uygulamasına ba?lanan kliring ve takas sistemini uyguladı. Kliring sistemi malını alanın, malını alma ilkesine dayanır. Bu sistemde ithalat ihracata ba?landı?ından, ihracat te?vik edilmi? olur. Nitekim, Turk Hukumeti mumkun oldu?u kadar butun ulkelerle kliring ve takas anla?ması yapmaya caba harcadı ve Turkiye ile ticaret ve odeme anla?ması yapan ulkelerden, ithalata oncelik tanıdı. Ayrıca ihrac mallarının standardizasyonuna onem verilerek, ihracat bu yonden de te?vik edildi 10/06/1930 tarih ve 1705 sayılı Kanun ile Hukumete tedbir alma yetkisi verilerek, ihrac edilen fındık ve yumurtadan ba?layarak, ihrac mallarında kalite kontrolune gidildi. Onceleri ce?itli merciler tarafından yurutulen bu i? 1934'te kurulan Turkofis 'e devredildi. Ofise, kontrol ve tefti? gorevi yanında piyasa ara?tırmaları yapma ve uluslararası ticaret ve odeme anla?malarını hazırlama gorevi de verildi.

Sonuclar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Halen dunyada ya?anmı? olan en buyuk ekonomik kriz 1929 Krizi’dir. Bu krizin dunyayı en az I. ve II. Dunya Sava?ları kadar etkiledi?i de acıktır. Buyuk bunalımın yol actı?ı 1930’lar dunya tablosuna bakıldı?ında ekonomik krizlerin bazen insanlık tarihini etkileyecek boyutlara varabilece?i rahatlıkla gorulebilir. Bu yuzden ekonomik krizlere yalnızca ekonomik de?il aynı zamanda sosyal hatta politik bir olgu olarak da bakılmalıdır.

Wikimedia Commons'ta Buyuk Buhran ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Kaynakca [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]