?ehname

?ehname veya ?ahname ( Farsca : ??????? ), Firdevsi 'nin eski ?ran efsaneleri uzerine kurulu manzum destanıdır. ?ran edebiyatının en buyuk eserlerinden biri olarak kabul edilir. 977 ila 1010 arasında yazılmı?tır. 60.000 beyit civarında hacime sahiptir. Tek ?air tarafından yazılan en uzun epik ?iirlerdendir. ^[1]

?cerik [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

?ehname , tarih oncesi zamanlardan ba?layıp Sasani ?mparatorlu?u sonuna dek tum eski ?ran krallarını inceler. Bunlar; Keyumers (Orta Farsca:Kayomart), H??eng, Tahmuras, Cem?id, Zahhak, Ferid?n, Menucehr, Key Kubad, Key Kavus, Key Husrev, Bahman, D?r? ( III. Darius ), Iskandar ( Buyuk ?skender ), I. Arde?ir , I. ?apur , I. Hurmuz , V. Behram , I. Husrev , III. Yezdigirt gibi krallar, ana tema Zabulistan prensi efsanevi kahramanı Rostam ( Rustem ), Esfandi?r (Go?t?sp'ın o?lu) ve Afr?siab gibi kahramanları ve sucluları icerir.

?ranlıların Turanlılarla olan mucadeleleri ?ranlı hissiyatı ile yazılmı?tır. Turkler 'in ?ran 'a gocleri ve hakim olmaları sonrasında ?ranlıları onurlandırmak icin Gazneli Mahmud 'un te?viki ile kendisi de bir ?ranlı olan Tuslu Firdevs tarafından kaleme alınmı?tır. Eserde gecen olaylar co?unlukla ?ranlı Yunus ile Turan kralı Efrasiyab arasındaki epik ceki?meler ?eklindedir. ?eytani gucleri olan Turan kralı Efrasiyab 'dan Turk mitolojisinde Alper Tunga olarak bahsedilir.

Rivayete gore, Gazneli , sarayında Firdevsi’ye tarihi, efsanevi bircok resimlerle; av ve sava? silahlarıyla suslenmi? mukemmel bir mekan tahsis etmi?tir. Firdevsi bunlardan esinlenmi?, ozellikle ıssız ba?larda, zumrut kırlarda gezerek; cimler ve serviler altında oturarak; suların ca?ıltısını, bulbullerin otu?unu dinleyerek bu destanı kaleme almı?tır. Edebiyat ve tarih yetkeleri tarafından destan olarak nitelendirilen ?ehname’nin iceri?inde masalımsı bir hava da sezilir. Bununla birlikte ?ehname’de mitolojik unsurlar da bir hayli fazladır. Hemen hemen her milletin edebiyatında o milletin tarihiyle ilgili bilgiler veren anlatılar mevcuttur. Soz gelimi; Turk milleti; O?uz Ka?an , Tureyi? ve Goc Destanı gibi, olayları kesin olarak bilinmeyen zamanlarda meydana gelmi? bircok anlatıya sahiptir. Sumerlere ait Gılgamı? , Ruslara ait ?gor , Britanyalılara ait Kral Arthur , Finlere ait Kalevala , Hintlere ait Ramayana, Antik Yunanlara ait ?liada ve Odysseia destanları buna dair ba?lıca orneklerdir.

El yazmalarındaki resimler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

Belgelenmi? ??h-n?ma'nın resimli el yazmaları ?lhanlılar doneminde (1256 - 1353) tarihleri arasında yazılmı? ve boylece farklı bir edebi eser olu?turulmu?tur. ^[2]

Etkileri [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

?ehname’nin Firdevsi tarafından 10. yuzyıl’ın sonunda kaleme alınmasından sonra, Do?u edebiyatlarında ?ehname yazma gelene?i ba?lamı?tır. Pek cok ?air, ?ehname kahramanları etrafında olu?turdukları mustakil eserlerle bu gelene?in yerle?mesini ve devamını sa?lamı?tır. Turk edebiyatında , Arapca ve Farsca tercumelere dayalı hikayeler anlatan meddah tipindeki hikayecilere Firdevsi’nin ?ehname’sinden hareketle “?ehname-han (?ehname anlatıcısı)” ^{[
kaynak belirtilmeli
]} denildi?i de gorulmektedir. Evliya Celebi de, ?ehname'nin Bursa icindeki kahvelerde meddahlar tarafından ezberden okundu?unu anlatır. ^[3]

Osmanlı ?airlerinin bu gelenekten oldukca etkilendikleri gorulur. Ozellikle Divan edebiyatının kurulu? ve geli?me yıllarında bu etki oldukca ust duzeydedir. ?iirde ovulen ki?iler ?ehname kahramanlarıyla kar?ıla?tırılmı?; bu beyitlerin anlamsal kurguları, yine onlara telmihlerde bulunularak olu?turulmu?tur.

?ehname’nin Divan edebiyatı uzerindeki etkisi bununla sınırlı kalmamı?tır. Bazı ?airler, ?ehname’yi manzum veya mensur olarak donemin Turkcesine aktarmı?lardır. Do?u kulturune ait kimi mitolojik ogeler, imgesel de?erleriyle, her devir Turk ?iirine kaynak te?kil etmi?tir. Ozellikle ?ehname’den etkilenme ve ?ehnamenin kahramanlarından esinlenme, Klasik Turk edebiyatı icerisinde daha yo?un olarak hissedilmekle birlikte; Turk halk edebiyatının ce?itli anlatım turlerinde (destan, masal, efsane vb.), Turk halk ?iirinin iceri?inde ve ca?da? Turk ?iirinde de sıkca kar?ıla?ılan bir olgudur. ^{[
kaynak belirtilmeli
]}

?ehname, tarihte ya?andı?ı kabul edilen ?ran-Turan sava?larına ve ili?kilerine ı?ık tutması bakımından da onemli bir kaynaktır. Firdevsi’nin zaman zaman ovdu?u, zaman zaman da kendi milletini yuceltme adına kucumsedi?i Efrasiyab’ın ?skit destan kahramanı oldu?u pek cok kaynakta belirtilmektedir.

14. yuzyılın sonununda, her nasılsa, Firdevsi epi?i, yerini co?u kez daha kısa benzetme epiklere bırakmı?tır. Co?unlukla “ikinci“ veya “son“ olarak tanımlanan epikler ki bunlar Gar??sp-n?ma , Borzu-n?ma , Bahman-n?ma ve S?m-n?ma gibi epikler dahil edilir.

Turkce ceviriler [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

En eski ?ehname'nin Turkce cevirisi, belirsiz bir yazar tarafından 1450-51 yılları arasında, Sultan II. Murad 'ın (salt. 1421-51) Osmanlı ?mparatorlu?u doneminde yapılmı?tır.
?kinci cevirisi, ?useyin bin ?asan ?erif (o. 1514) ( ?erifi bin ?med olarak da bilinir) tarafından yapılmı?tır. ?useyin bin ?asan ?erif ceviriyi son Mamluk sultanı Kansu Gavri ( Q?n?awh ?awri )'nin emri uzerine 1510 yılında Kahire'de tamamlamı?, tam cevirisi on yılını almı?tır.
Ba?ka bir cevirisi de 17. yuzyılın ilk yarısında Dervi? Hasan tarafından Sultan II. Osman icin yapılmı?tır.

Notlar [ de?i?tir | kayna?ı de?i?tir ]

^ Lalani, Farah (13 May 2010). "A thousand years of Firdawsi’s Shahnama is celebrated". The Ismaili. http://www.theismaili.org/cms/998/A-thousand-years-of-Firdawsis-Shahnama-is-celebrated 24 A?ustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . 24 Mayıs 2010.
^ Robert Hillenbrand, " The Arts of the Book in Ilkhanid Iran, " in Komaroff and Carboni, 2002, pp. 150-67.
^ Evliya Celebi, Seyahatname Cilt II. sayfa 18.