?talya Krallı?ı
(
?talyanca
:
Regno d'Italia
), 1861 yılında
?talya’nın birle?mesinden
1946 yılında
?talyan Cumhuriyeti
’nin ilanına kadar devam etmi? bir krallıktır. ?talya Krallı?ı,
Roma ?mparatorlu?u
’nun da?ılmasından sonra kurulmu?, butun ?talya yarımadasını kapsayan ilk devlettir. Aradaki 12 yuzyıl boyunca ?talya yarımadasında cok sayıda devletcik kurulmu?tur.
Birtakım farklı siyasal, toplumsal ve ekonomik de?erlerden ve kavramlardan kaynaklanan ihtilaller ile gecen 19. yuzyıl Avrupası’nda ya?anan onemli de?i?ikliklerden biri de; parcalanmı? bir halde bulunan ?talya’nın siyasal birli?ini kurması oldu.
?talya'nın ilk kralı II. Vittorio Emanuele
18. yuzyılın son yıllarında ?talya
I. Napolyon
tarafından i?gal edilerek Fransız etkisi altına girdi. 1789 yılında ihtilal patlak verdi?i zaman, ?talya’daki siyasi durum ?oyleydi; Sardinya Krallı?ı, Milano Dukalı?ı, Cenova Cumhuriyeti,
Venedik Cumhuriyeti
, Toscana Grandukalı?ı, Papalık (Roma’da) ve Napoli-Sicilya Krallıkları varlık gosteriyordu. Bu devletlerin bazılarının ba?ında ise, yabancı hanedanlar hukum surmekteydi.
[1]
?talya, direktorler doneminde Fransız orduları tarafından i?gal edildi?i zaman; Avusturya ve Prusya’nın bu devlete kar?ı ba?lattıkları sava?a, krallıkla yonetilen iki ?talyan devleti de (Sardinya ve Napoli) muttefik olarak katılmı?tı. Direktorler yonetimi, Napolyon’a batıl inanclar oca?ını sondurmek ve ?talya’yı canlandırmak icin Papa’nın siyasal gucunu ortadan kaldırmasını emretmi?ti.
[2]
Bu ?ekilde amaclarının sadece Avusturya’yı yenerek, bu devleti barı? yapmaya zorlamak de?il; Papalık’ın Hristiyan nufus uzerindeki etkinli?ini yok etmek oldu?u acıklanmı?tı.
Napolyon’un emrindeki ordular, 1796’da ?talya’ya girerek iki yıl icinde yarımadayı hem i?gal etti; hem de Avusturya’yı barı? yapmaya zorladı.
Milano
topraklarını i?gal eden Napolyon, ardından Roma’ya yoneldi. Papa’yı a?ır bir tazminat odemeye mahkum ettikten sonra bu kez de kuzeye, Alpler’i a?arak Avusturya’ya girdi. Yine durmadı ve son bir hamleyle 12 Mayıs 1797 tarihinde Venedik'i de i?gal etti. Anavatanın tehlikeye du?tu?unu goren Avusturya, 18 Ekim 1797 tarihinde Napolyon ile "Compo Formio" antla?masını imzaladı.
[3]
?mzalanan bu antla?ma ile Avusturya, sava?lardan cekildi?ini duyuruyordu.
Venedik ve civarları Avusturya’da kalırken, Dalmacya kıyıları Fransa’ya ba?landı. Ayrıca ?onien adaları da Fransa’ya verildi. Artık ?talya’ya iyice yerle?en Fransa geni?letti?i hakimiyet alanlarıyla Osmanlı Devleti’ne kom?u olmu?tu.
1796-1814 yılları arasında ?talya’daki etkinli?ini surduren Fransa egemenli?i, siyasi acıdan iki doneme ayrılır:
Birinci evrede Napolyon, yarımada ustunde yıkılan eski devletcikler yerine; yeni bazı cumhuriyetler kurmu?tur. ?kinci evrede ise kurdu?u bu cumhuriyetleri krallıklara cevirerek asıl amacını gercekle?tirmi?tir.
Fransız ?htilali ve bunun ortaya cıkardı?ı Yurtta? ve ?nsan Hakları Bildirisi’nde ifade edilenlerin farkında olan ve bunları benimseyen ?talyan ozgurlukculeri, ilk etapta Napolyon ve ordusunu buyuk bir sevincle kar?ılamı?tı. Cunku bundan sonra ba?ımsız ve aynı zamanda birle?ik bir ?talya’nın kurulaca?ını du?unuyorlardı. Fakat Napolyon’un niyeti hic de boyle de?ildi. Napolyon, duzeni sadece isim uzerinde de?i?tirmekle yetindi. Eski krallık ya da dukalıkların yeni adı cumhuriyet oldu. ??galin ba?larında yarımada da Fransa’ya ba?lı iki cumhuriyet kurulmu?tu. Bunlar Milano’da Cisalpina ve Cenova’daki Liguria Cumhuriyetleri idi. Bundan sonraki birbirini izleyen yıllarda cumhuriyetler, krallıkların yerini teker teker doldurdu. Fakat butun bunlara ra?men bu cumhuriyetler, Napolyon’un imparator olmasıyla adlarını ve niteliklerini kaybetmi?lerdir.
26 Mayıs 1805’te Napolyon ?talya Krallı?ı tacını giydi?inde, yarımadada uc krallık kurmu?tu:
- Tyrhenienne Krallı?ı,
- ?talya Krallı?ı
,
- Napoli Krallı?ı
.
?leriki yıllarda Napolyon’un du?u?uyle bu krallıklar da sona ermi?tir. Napolyon’un uvey o?lu olan Eugene’den sonra ?talya kralı olan Prens Beauharnais ise, konumunu koruyabilmek icin Avusturya ile ate?kes imzalamak zorunda kalmı?tır. Fakat halkın isyanı neticesinde ?talya’dan kacmaya mecbur olmu?tur.
Boylece sahipsiz kalan Venedik ve Milano bolgeleri Avusturya’nın egemenli?i altına girmi?tir. Artık Fransız i?galinden kurtulmu? olan ?talya, 1815 senesinde yapılan Viyana Kongresi’nden istediklerini alamadı.
Viyana Kongresi
?talya'nın Fransız i?galinden once yoneten hanedanlara geri verilmesini ongoruyordu. Cunku parcalanmı? bir ?talya, kongrenin icerik amacına tıpatıp uyuyordu. Ayrıca ?talya’nın denetlenmesi gorevini de Avusturya ustlenmi?ti.
Bu parcalı yapı icinde kongre kararlarıyla kurulan onemli bazı krallıklar ortaya cıkmı?tır. Bunlar
Piyemonte (Sardinya) Krallı?ı
, Toscana, Modena, Parma Dukalıkları, Lukas (Luques) Prensli?i, Kilise Devleti ve
Sicilyateyn Kraliyeti
idi.
[4]
Fakat bir gecek daha vardı ki bu da Fransız ?htilali’nden sonra ?talya’da giderek yerle?en ulusculuk ve
liberalizm
fikirleriydi. ??te Viyana Kongresi’nde alınan kararlar da, bu fikirleri tetikleyen unsurlar oldu. Boylece ?talya’da ulusal birlik kurma calı?maları ba?ladı. Ancak 1815'ten sonraki surecte, bu birli?in olu?masına engel te?kil eden iki onemli unsur vardı: Avusturya ve
Papalık
.
Avusturya; ?talya’nın kuzeyinde oldukca geni? bir hakimiyet sahasına sahipti. Papalık ise kilise yoluyla butun ?talya'ya, devlet olarak da politik yolla Orta ?talya'ya egemendi.
[5]
Ayrıca bu iki buyuk engel dı?ında,
Sicilya Krallı?ı
’nı elinde tutan ?spanyollar ve yarımada uzerinde hala nufuz sahibi olan Fransa devletleri de olumsuz faktorlerdendi. Fakat tam da bu sırada bazı gizli dernekler; ?talya’nın birle?mesi icin calı?maya ba?ladı.
Siyasal birli?in olu?masındaki yardımcı kurulu?lar
[
de?i?tir
|
kayna?ı de?i?tir
]
1807 yılında gizli bir orgut olarak kurulan dernek, asıl amacını belli etmemek icin; “Komurcu” anlamına gelen bu terimi kullanmı?lardır. ?lk etapta Fransızları ulkeden cıkarma gayesinde olan dernek, bu donemde pek etkinlik gosterememi?tir.
Ancak restorasyon donemi sırasında derne?in amacı da de?i?ime u?ramı?tır. Fransa bir dost gibi gorunurken, mevcut Avusturya baskısından kurtulmak ve Avusturyalıları ?talya dı?ına cıkarmak; bunun neticesinde de siyasi birli?i gercekle?tirmek derne?in ana hedefi olmu?tur. Zaten Viyana Kongresi kararları acıklandıktan sonra, hayal kırıklı?ı ya?ayan ?talyan halkın derne?e uye olmalarıyla sayıları hızla artmı?tır.
?talyan birli?inin sa?lanması icin kurulan gizli derneklerden birisi de “Mason dernekleri” olmu?tu.
Masonluk
, ?talya’ya ozgu bir kurulu? olmayıp; ?ngiltere kokenli idi ve bircok ulke gibi ?talya’da da yayılmı?tı.
[6]
?lk etapta Orta Ca?’da yapı i?cilerinin kurdu?u bir lonca orgutu olarak te?kilatlanan masonluk, 17. yuzyıldan sonra mesleki bir kurulu? olma ozelli?ini yitirerek; aynı zamanda dinsel bazı yontemleri de benimsemi?tir. ?ngiltere’de ortaya cıkan bu gizli orgut, zamanla Avrupa’dan ta?arak Asya’ya da yayıldı. ?talya’da ilk defa 18. yuzyılda kurulan mason locaları, ancak 19. yuzyılda etkinlik kazanabildiler.
?talya birli?inin kurulması yolunda Carbonaria orgutu, silahlı bir ihtilal yonetimi surdururken; aydınları bunyesinde toplayan mason locaları, basın-yayın ve anlatım gibi yollarla amaca ula?mayı hedeflemi?lerdir.
Giuseppe Mazzini ve
Giuseppe Garibaldi
birle?me hareketinin onculeri arasında yer alıyorlardı. Ayrıca Sardinya kralı II. Vittorio Emmanuel de bu birle?me hareketini destekleyenler arasındaydı.
1815 yılında toplanan Viyana Kongresi’nin yarattı?ı dı? baskılar ve bunun yanında Avusturya’nın devam eden denetimi, icte de birli?e giden yolu etkilemi?tir. Ortaya cıkan bircok farklı goru? sebebiyle ?talya, bu yolda ce?itli a?amalardan gecerek; hedefini 1860 yılında gercekle?tirebilmi?tir. Butun yarımadanın bu birli?e dahil olması ise ancak 1871 senesinde olmu?tur.
1820-1821 yılları arasındaki ilk a?amada, Piyemonte ve Napoli kentleri oncu olmu?tu. Bunlar, butun ?talyanların katıldı?ı ve tum ?talya’yı kapsayan bir krallı?ın kurulmasını istiyorlardı. Ayrıca mutlak monar?iler yerine me?ruti monar?ilerin kabul edilmesinden yanaydılar. Tıpkı ?spanya’daki gibi bir anayasa istekleri vardı ve tum bunları gercekle?tirmek amacıyla harekete gecerek isyan ba?lattılar. Fakat bu ba?kaldırı?, Avusturya’nın mudahalesiyle amacına ula?amadan bastırıldı.
?kinci a?amada ise, 1830 ?htilalleri fikirlerin etkisiyle Orta ?talya’daki Modena, Parma ve Kilise devletlerinde yeni bir hareket ba?ladı. Amac anayasal bir rejim ile yonetimde ozgurluk sa?lamak, milli bir ordu yaratmak ve basın hurriyetini sa?lamaktı. Parma ve Modena dukalıklarında isyan eden gruplar, gecici hukumetler kurdular.
[7]
Ancak bu ayaklanma ve isyanlar da bastırılıp eski duzen yeniden sa?landı. Boylece ?talya’daki statuko 1848’e kadar aynen devam etti.
[5]
1831 yılında ?talya’da gorulen ihtilallerin ba?arısızlı?a u?ramasıyla, siyasal rejim bazı de?i?iklere u?ramı? ve Giuseppe Mazzini onderli?inde Cumhuriyet du?uncesi giderek guclenmi?tir. Boylece birlik kurma yolunda ucuncu a?amaya gelinmi?tir.
Mazzini, bu du?unce yapısını ailesinden miras alan; donemin onemli aydınlarından biriydi. Bir donem Carbonaria orgutune girmi?, buradaki silahlı direni? yontemi sebebiyle dernekten ayrılarak kendi orgutunu kurmu?tur. Bundan sonra yava? yava? kitleleri etrafında toplamayı ba?armı? ve ce?itli bolgelerde yerel komiteler olu?turmu?tur. Mazzini taraftarları, 1834 yılı ?ubat ayında Cenova’da bir gecici hukumet bile kurdular.
[8]
Amacları ise me?ruti krallıkları kaldırıp, bunların yerine cumhuriyeti getirmekti. Fakat bu duruma da mudahale gecikmeden geldi. Bu ideolojinin kar?ısındaki en buyuk guc olan
Metternich
, Fransa’yı da muttefiki yaparak duruma el koydu. Bundan sonra Mazzini, cabalarını surdurup bazı kucuk zaferler elde etse de bunlar geciciydi ve zamanla etkisini kaybettiler.
Klemens von Metternich (1773 - 1859)
Ayrıca Avusturya, ?spanya, Napoli ve Fransa krallıklarının olu?turdu?u dortlu ittifakın bunda payı buyuktu. Mazzini’nin cabaları sonucu 1848’de kurulup 16 ay gibi kısa bir sure varlık gosterebilen cumhuriyet yonetimi, 1 Temmuz 1849 tarihinde Fransız ordusunun Roma’ya girerek duruma mudahale etmesiyle sona erdi.
Fransa’da cıkan 1848 ?htilalleriyle yeni bir heyecana kapılan ?talya halkı tekrar ayaklandı. Ozellikle Metternich’in Avusturya Ba?bakanlı?ı'ndan du?mesinden sonra olaylar hızla geli?me gosterdi.
[5]
1848 yılında Lombardiya
Avusturya
'nın elinde bulunuyordu. ??te bu durumda, Lombardia ile birlikte Venedik de aynı hareket icine girdi ve ayaklanmalar ba?ladı. Bu geli?me kısa surede yarımadanın di?er bolgelerine de sıcradı. Yine bu sırada Avusturya icinde de bazı ayaklanmalar ya?anıyordu ve Kuzey ?talya halkı, Avusturya’yı ulkeden cıkarmak icin harekete gectiler.
Daha once halka bir anayasa veren Piyemonte Kralı ?arl Alberto’ya destek buyuktu ve o da bu destekle Avusturya’ya sava? actı. Papa, Napoli, Toscana ordularının da oldu?u birlik icinde anla?mazlık cıkınca ?arl’ın ordusu geri donmek zorunda kaldı. Bu arada Piyemonte Kralı, kendisini ?talya Kralı ilan etti. Lombardia ve Venedik de, Piyemonte’ye katıldıklarını acıkladılar (Mayıs 1848). Fakat yine de 1848 ?htilalinin etkileri olumlu sonuclar yaratmadı ve Piyemonte ordusu Avusturya kar?ısında aldı?ı ma?lubiyetlerle prestij kaybetti.
Buraya kadar ya?anan geli?meler ve ?talyan siyasi birli?inin kurulması icin yapılan calı?malar, sadece ?talyanlar tarafından gercekle?tirilmi? faaliyetlerdi. Fakat 1848-49 senelerinde alınan ba?arısızlıklar, Avusturya’yı yenebilmek icin buyuk Avrupa devletlerinin deste?inin ?art oldu?unu ortaya koydu. Bu andan sonra izlenecek politikalar da, bu du?unceye gore ?ekillenmi?tir.
Yeni politikanın uygulanmasında ve ?talya birli?inin gercekle?mesinde ise, birinci derecede rol oynayan devlet adamı Piyemonte ba?bakanı Kont Cavour; sonra da Fransa imparatoru III. Napolyon oldu.
[9]
?talya’nın birle?mesi
(1848-1870)
Yeni surecte kurulmu? olan ?talya Krallı?ı, Roma ve Venedik’i hala birli?e dahil edememi?ti. Fakat bu yeni devletin Venedik’i Avusturya’dan, Roma’yı ise Papalıktan alacak guce tek ba?ına sahip olamadı?ı da saklanamaz bir gercekti. ?talya politikasını uzun yıllar me?gul eden bu onemli sorun, ancak yabancı devletlerin etkisiyle cozume kavu?abilirdi. Beklenen oldu ve tıpkı ?talya gibi Almanya da, siyasi birli?ini kurabilme cabası icine girmi?ti. Bu iki devletin kar?ısındaki guc ise ortaktı, Avusturya. Boylece ba?larda Fransa’nın kar?ı cıkmasına ra?men Prusya-?talya ittifakı gercekle?ti. 1866 senesinde Prusya, Avusturya’ya sava? acıp bu devleti yendi. ?talya, bu sava?ta hicbir varlık gosteremedi?i halde; Prusya’nın yanını tuttu?undan, 3 Ekim 1866’da Avusturya ve Prusya arasında yapılan Viyana Antla?ması ile Venedik ve civarını topraklarına katmayı ba?ardı.
[10]
Artık sıra Papa’nın savundu?u Roma’ya gelmi?ti. ?talya, Roma’yı da sınırlarına katarak daha fazla guc kazanacak ve bundan boyle dı?a donuk politikalar izlemeye ba?layabilecekti. Bu ise Fransa’yı olumsuz etkileyece?inden, ?talya’yı engellemek icin III. Napolyon tarafından Papa’ya asker yardımında bulunulmu?tur. Fakat bir sure sonra ba?layan Prusya-Fransa Sava?ı’nda bu kez
III. Napolyon
yenilmi? ve Sedan’da esir du?mu?tur(1871).
[11]
Bunun sonucunda da Papalı?ı destekleyen en onemli guc ortadan kalkmı?tır.
20 Eylul 1870 tarihinde Roma’yı i?gal eden ?talyanlar, ba?kentlerini de buraya ta?ımı?lardır.
Papanın, Roma’nın birli?e katılmasını tanımaması yuzunden; ?talya ile arası acıldı. Bunun uzerine ?talyan hukumeti 1871’de cıkardı?ı "Garanti Kanunu" ile Papa’nın (Papalık’ın) ?talya icerisindeki durumunu saptadı.
Buna gore; Papa, yine devlet ba?kanı olarak protokolde yer alacak ve kralla aynı haklara sahip olacak, belli bir maa?ı bulunacaktı.
[10]
Neticede Papa yalnızca dini lider olarak kabul gordu.
Boylece 1815 yılında kurulan ve titizlikle surdurulmesine calı?ılan Avrupa guc dengesi bozulmu? oldu.
[12]
Stratejik konumu itibarıyla Avrupa ve Akdeniz’in onemli bir noktasında yer alan ?talya, bundan boyle di?er buyuk devletlerle beraber
somurgecilik
yarı?ı icine girdi. Bu amacla da gozlerini cevirdi?i topraklardan bir kısmı, Osmanlı ?mparatorlu?u’na ba?lı topraklar olmu?tur.
[13]
- ^
Rifat Ucarol, Siyasi Tarih (1789-1999), 5. baskı, ?stanbul, Filiz kitabevi, 2000, s. 231.
- ^
Mithat Atabay, Aydınlanma Ca?ı ve Avrupa, Ankara, Nobel yayınevi, 2004, s. 133.
- ^
Atabay, a.g.e., s. 134.
- ^
Charles Seignobos, (cev. Ali Re?ad), Tarih-i Siyasi, c.11., ?stanbul, 1325, s. 4.
- ^
a
b
c
Rifat Ucarol, Siyasi Tarih, s. 232.
- ^
Mithat Atabay, Aydınlanma Ca?ı ve Avrupa, s. 139.
- ^
Atabay, a.g.e., s. 139.
- ^
Atabay, a.g.e., s. 145.
- ^
Rifat Ucarol, Siyasi Tarih, s. 234.
- ^
a
b
Ucarol, a.g.e., s. 239.
- ^
Atabay, a.g.e., s. 151.
- ^
Oral Sander, Siyasi Tarih(?lkca?lardan 1918’e), 18. baskı, Ankara, ?mge kitabevi yayınları, 1989, s. 220.
- ^
Mithat Atabay, Aydınlanma Ca?ı ve Avrupa, s. 152.