Mowzuk: Ekerancylygy? we maldarcylygy? yuze cykmagy. Eneolit.

1. Ekerancylygy? yuze cykmagy

2. Maldarcylygy? yuze cykmagy

Enolit

Beyik Saparmyrat Turkmenba?yny? 2000-nji yyly? dekabrynda Turkmenistany? medeni mirasyny owrenmeklige bagy?lanan konferensiyany? cyky?y.

Maldarcylygy? we ekerancylygy? doremegi ilkinji nobatda adamy? uly onumcilik ye?i?ini a?latdy. Eger yygnayjylyk hem-de awcylyk arkaly adamlar tebigaty? tayyar onumlerini iymit hokuminde peydalanan bolsalar ekerancylyga we maldarcylyga gecilmegi bilen ?ol onumleri indi ozleri ondurup iymit hokuminde kadaly peydalanyp ba?ladylar. Indi adamlarda et, dane, durli osumlikleri? kokleri gornu?inde tayyar onumler peyda boldy. Kop taypalarda ekerancylyk we maldarcylyk bir wagtda osup ba?lady. Kabir maldarcylyk has osen yerlerinde bolsa ekerancylyk komekci hojalyk gornu?inde osdi. Neolit eyyamynda entek maldarcylygam, ekerancylygam taypalary? kopculiginde hojalygy? esasy pudagy hokuminde cyky? etmedi.

Turkmenistany? dag eteklerinde ya?an taypalary? oturymla?an durmu?a gecmeginde tebigy ?ertlerde uly orun tutyar. Dag eteklerindaki ce?meleri? yakalaryndaky suw basyan peslikler ilkinji ekin meydanlary bolup hyzmat edipdir. ?eyle suw basyan yerleri? golayynda uruglar oturymla?yp, yonekey ekerancylyk we maldarcylyk hojalygyny alyp barmaga uygunla?ypdyrlar. ?ol ce?meleri? bagynda bi?yan yabany daneli ekinler ekerancylygy? osmegine o?ayly ?ertler doredipdir. Yakyn Gundogar yurtlarynda bolu?y yaly Turkmenistanda hem gurak aram klimaty? bolmagy ekerancylyk i?leri di?e emeli suwary? arkaly mumkin bolupdyr. Emeli suwary? Gundogar yurtlaryny? hojalyk durmu?ynda agirt uly orun tutup, olary? taryhy osu?ini? birentek taraplaryny kesgitlapdir. Hut ?u sebabe gorade bu yurtlarda ekerancylygy? emele gelmegi ekin meydanlaryny emeli usul bilen suwarmak mumkinciligi bilen berk baglany?ykly bolupdyr.

Seredilip gecilyan dowurlerde Turkmenistanda sil suwy bilen suwary?a esaslandyrylan ekerancylyk yoredilipdir. Ekin meydanlar cil bilen atyzlara bolunip, olara sil suwy akdyrylyp suwa basdyrylypdyr. Heniz gurap gatamadyk topragy? yuzune tohum sepilipdir. Bu az netijeli usul bolsada, Turkmenistany? gadymy ekerancylary ?u yonekey usuly ulanyp ekerancylyk i?lerini alyp barypdyr.

Neolit dowrunde Kopetdagy? geri?leri bilen Garagum cageliklerini? arasynda urug ob?inalaryny? ya?an yerleri alymlar tarapyndan owrenildi. ?ol yadygarlikleri? biri A?gabady? golayyndaky Jeytun diyilyan otrum yerdir. Ol yerde gumluk dapani? ustunde yerle?yan peydaly 0,5 ga de? bolan Jeytun yadygarliginden 40-a golay bir otagly ya?ayy? jaylaryny? usti acyldy. Ol jaylarda sany 5-6 adamdan ybarat bolan jubut ma?galalar ya?apdyrlar. ?ol jaylary? diwarlaryny? bir bolegi togalanan toyun palcykdan salynypdyr. Birneme gijiraki dowurde bolsa ol palcyk cig kerpicler bilen caly?ylypdyr. ?ol zamany? ba?ga bir yadygarligi Gokdepeden Gundogardaky copandepede bolan jaylar hem ?onu? yaly edilip salynypdyr. Bu yadgarlikler neolit zamanyny? medeniyetine degi?li bolupdyr. hem-de ozune mahsus tapyndylary boyunca Jeytun medeniyetine degi?lidir. Bu medeniyet o?ki SSSR-i? territoriyasyndaky i? gadymy ekerancylyk we maldarcylyk taypalaryny? mediniyetidir. Jeytun we Copandepe yadygarlikleri gazylyp agtarylanda arpa danelerini? yzlary, oy haywanlaryny? ? gecileri?, goyunlary?, okuzi? we iti? kop sanly su?kleri tapyldy. Bu yerde entek awcylyk hem oz ahmiyetini yitirmandir. Munu? ?eyledigini ?ol yerden tapylan keyik su?kleri gorkezyar. Zahmet gurallaryny yasamak ucin entek da? hyzmat edipdir. Arheologlar tarapyndan tapylan da?dan bejerilen zahmet gurallarda Jebel gowagyndan tapylan gurallara me?ze?. Gadymy ekerancylar indi da?dan we su?kden orak bejermegi ba?arypdyrlar. Ol oraklary bolsa hasyl yygnamak ucin peydalanypdyrlar. Dane onumlerini i?lap bejermek ucin da? sokular we dane owguclar hyzmat edipdir.Jeytunlylar gowy bi?irilen yasy duypli gap-canaklary hem bejeripdirler. Ol gaplarda bolsa goni cyzyklar ya-da egrem-bugram cyzyklar gornu?inde ho?amlar bar.

Jeytun medeniyetini? yadygarlikleri uc dowre bolunyar. 1-nji dowrune Jeytundepe, Copandepe, Togalak depe; 2-nji dowrune Pessejik depe, Copandepe hem-de Gokdepe etrabyndaky beyleki yadygarlikler; 3-nji dowrune Mane bilen Cacani? arasyndaky Cagylly depe degi?lidir.

Jeytun medeniyetini? 2-nji dowrunde hazirki Gokdepe etrabyny? caklerinde irki ekerancylyk oazisleri dorapdir. Pessejikdepe onu? merkezi bolupdyr. Arheologlar bu yerden cakmakda?dan yasalan orak, gazawlar, burawlar, i??eler, bizler, dane owguclaryny, kuyze onumlerini? boleklerini, tutdan yasalan her durli monjuklar, da?dan we balykgulajyklardan yasalan ?ekilleri tapdylar. Pessejik depedaki ya?ayy? taypalaryny? gurlu?y, onda peydalanylan gurlu?yk matryallardan hem-de gurlu? usuly Jeytun jaylaryna me?ze?. ?ol bir wagtda Pessejikdepeleri? durmu?yny? kop ayratynlyklary hem bolupdyr. Ol yerde usti acylan jay ybadathana jayy bolupdyr diylip caklanylyar. Onu? diwarlary durli bezegler bilen bezelipdir. Bu diwar bezegleri ilkidurmu? adamlaryny? sungaty babatynda mohum acy?lary? biridir.

  Ilkidurmu?  adamlaryny? durmu?ynda Jeytun medeniyetini?  irki dowurden ba?lap maldarcylyk uly ahmiyete  eye bolup ba?layar.

Cagylly depani? a?aky gatlaklaryndan okuz su?kuni? tapylmagy ol eyyami? adamlaryny? di?e ownuk ?ahly mallary dal, eysem iri ?ahly mallary-da eldekile?direndigini a?ladyar.

B.e.o?ki IV mu? yyllykda ilkidurmu? adamlary? durmu?ynda oturymly ekerancylyk esasan gi? yayran, ?u dowurde Turkmenistany? caklerinde ya?antaynalar enolit medeniyetini doredyarler. Enolit bu mis-da? asyry diymekligi a?ladyar. Emma mis metaly gaty az bolandygy sebapli, ondan di?e yonekeyje temenceleri, ownuk-u?ak bezeg zatlary bejermek bilen caklenipdirler ?eylelikde mis metaly jemgyyeti? zahmet ondurjiligine duypli tasir etmandir. ?o?a gorade entek hojalykda da? gurallaryny ulanmak dowam etdirilipdir.

Enolit zamanynda agac gurallaryndan hem gi?den peydalanylypdyr. Ilkinji agac katmenler hem ?ol dowurde yuze cykypdyr. Hut ?u dowurde ekerancylyk i?lerinde haywanlary? guyclerini hem ulanyp ba?lapdyrlar.

Ekerancylyk bilen baglan?ykly i?leri? artmagy hojalykda atany? roluny? yokarlanmagyna getiripdir. Indi enelik urugy oz ornuny atalyk urugyna berip ba?layar indi ayallar oy i?leri, cagalary terbiyelemek bilen me?gullanyp ba?layarlar urugy dolandyrmaklygy hem atalar oz ellerine alypdyrlar. Indi urug aksakgaly, copan, goranmak i?leri, uru? meseleleri, ekerancylyk i?lerini alyp barmak erkekleri? payyna du?up ugrayar. Maldarcylyk hojalygyny? mohum pudaga owrulip ugramagy bilen baglan?ykly ol ekerancylykdan bolunip ayrylyar. Mallary? sanyny? kem-kemden kopelmegi gi? ori meydanlaryny talap edipdir. Indi carwalar taze ori meydanlaryny gozlap ondan-o?a gocup yoremeli bolupdyrlar. Olar oz cagalaryny hem bile alyp gidipdirler. Bu yagday oz gezeginde carwa maldarcylyk hojalygyny? ekerancylykdan bolunip ayrylmagyna getiripdir. Maldarcylygy? yuze cykmagy dokmacylygy? osmegine getiripdir.

B.e.o?ki II mu? yyllyk Enolit da? asyryndan burunc asyryna gecmekligi a?ladypdyr. Bu dowur Turkmenistany? ilatyny? taryhy osu?inde ayratyn eyyam bolup duryar.

Turkmenistanda enolit dowrune degi?li yadygarlikleri? 30-dan gowragy bar. Olar esasan Gunorta Turkmenistany? caklerinde yerle?endir. Olary? arasynda Tilkidepe, Da?lyde-depe, Akdepe, Owadandepe, Anewdepe, Garadepe, Namazgadepe, Yylgynlydepe, Goksuyri we beylekilerdir. Gadymyyeti? bu yadygarliklerini? owrenilmegi 1904-nji yylda amerikan alymy R.Pampellini? yolba?cylygynda ba?lanyar. Bu alym Anew depelerinde gazuw barlag i?lerini gecirdi hem-de kop sanly maddy yadygarlikleri bolan tutu? medeni gatlagy? ustuni acdy.

Pampellini? geciren ylmy i?lerini? o?ayly taraplary bilen birlikde kemcilikleri hem bardy. Ol gazuw-barlag i?leri netijesinde tapylan tapyndylary? owadanlaryny, nagy?lylaryny saylap alypdyr. Beyle etmek bolsa dogry ylmy netijeleri cykarmak i?ini kynla?dyryar. Mundan ba?gada ol Anew medeniyetini yangyn sebapli helak bolupdyr diyip nadogry netije cykaryar.

Amerikan ekspedisiyasyny? Anewde geciren gazuw-barlag i?lerine tankydy goz bilen garap turkmen alymlary Anew medeniyetini a?akdaky yaly senelere bolyar.

Anew I-b.e.o?ki V-IV mu? yyllyklary? ba?lary;

Anew II- b.e. o?ki IV mu? yyllygy? ahyrlary III mu? yyllyk;

Anew II ? b.e.o?ki III-II mu? yyllyklar;

Anew IV ? b.e.o?ki I mu? yyllygy? ortalaryna cenli.

Gor?imiz yaly Anew medeniyetini? ilkinji iki dowri eneolit zamanyna degi?li bolup ol b.e.o?kiV-III mu? yyllyklary oz icine alyar. So?ky iki dowri bolsa burunc asyryna degi?li bolup, b.e.o?ki II-I mu? yyllyklary oz icine alyar.

Turkmenistany? territoriyasynda belli bolan eneolit zamanyny? oturymly yerleri gunbatarda Gyzylarbatdan ba?lap, gundogardan Tejen deryasyny? orta akymlaryna cenli bolan dag etek zolagyny tutupdyr. Kakany? yanyndaky Yasydepe, Artygy? yanyndaky Namazgadepe, Garadepe, Tejen ?aherinden gundogardaky Goksuyri we ba?ga-da enceme yadygarlikler ?ol zamany? oturym yerlerini? galyndylarydyr.

b.e.o?ki IV mu? yyllykdada Turkmenistany? caklerinde ya?an taypalary? hojalygy calt depginler bilen osupdir.

Dag eteklerindaki ce?meleri? esasy bolegi ekerancylyk ucin ozle?dirilipdir. Ilaty? durmu?ynda metallurgiya we keramiki onumcilik uly orun tutupdyr. Misden yasalan bizler, temenceler, tayagy? ya-da nayzany? ujuna oturdylyan ci?ler, durli bezeg ?aylary, yiti re?kler bilen ha?amlanan gap-canaklar dowru? has kamil gurallary hasaplanyar.

Eneolit zamanynda suwarymly ekerancylygy? osmegi netijesinde ilat oturymlylyga gecip ba?layar. Gadymy ekerancylar b.e.o?ki III mu? yyllyklardan ba?lap di?e bir dag eteklerinde dal, eysem duzluklerde hem uly bolmadyk yaplary gazyp, ozbolu?ly suwary? sistemasyny doredipdirler. Goksuyri oazisindaki Mollalydepani? golayyndan gowrumi 3500 kw.m bolan emeli suw howdanyny? tapylmagy gadymy ekerancylygy? duzluklerde-de osendigini habar beryar. Gadymy ekerancylar esasan arpa we bugday ekipdirler. Olary? hojalygynda maldarcylyk hem uly orun tutupdyr. Sygyr, geci, goyun, do?uz so?raky dowurlerde bolsa duye, at yaly mallary saklapdyrlar.

Irki eneolit dowrunden ba?lap, gurlu?yk i?leri-de ep-esli kamille?dirip. cig kerpicden bir otagly jaylary salyp ba?lapdyrlar. B.e.o?ki IV mu? yylyk bilen III mu? yyllygy? sepgitlerinde ilatly punktlary? tutyan meydany ep-esli gi?elipdir. Uly ma?galalary? doremegi netijesinde kop otagly jaylar salynypdyr.

Eneoliti? ortaky dowrunde kuyze onumlerini ondurmek kamille?ipdir. Keramika onumlerine salynyan nagy?lar kamille?endir. Olary? bezeglerinde kop re?klilik yuze cykypdyr.

B.e.o?ki IV mu? yyllyk bilen III mu? yyllygy? sepgitlerine degi?li yadygarlikleri? arasynda ayallary? oturan, dik duran yanba?y gaba, elleri a?ak sallangy gornu?indaki, palcykdan yasalan heykeljikler hem tapyldy. Olary? arasynda biryarym sakgally erkek adamlary? heykeljikleri-de bar. ?ol dowre degi?li mazarystanlyklardan durli gornu?li bezeg ?aylary, kahalatlarda durli gaplar tapyldy.

Eneolit dowruni? adamlary antropologik gornu?i boyunca suyri kelleli yewropaistik tipe degi?lidir. Bu tip turkmen halkyny? kemala gelmeginde-de uly orun tutupdyr.

Irki eneolit dowru?de Turkmenistany? ilatyny? jemgyyetcilik gurlu?ynda hem ozgeri?ler bolup gecipdir. Suwarymly ekerancylygy?, metallurgiyany? doremegi, gurlu?yk i?lerini? guyclenmegi, maldarcylygy? osmegi agyr fiziki i?ler bilen baglan?ykly bolandan so?, bu dowur kem-kemden jemgyyetde erkek adamlary? ornuny? yokarlanmagyna getiripdir. Bu bolsa jemgyyeti? osu?ine oz tasirini yetirip enelik urugyndan atalyk urugyna, ondan hem hususy eyecilige gecmeklige alyp barypdyr. Eneolit medeniyeti so?ky burunc asyry wagtynda Turkmenistany? caklerinde synpy jemgyyeti?, dowleti? yuze cykmagy ucin ?ertler doredipdir. Turkmenistany? caklerindaki oturymly ilat ozlerini? ykdysady, medeni osu?inde Orta Aziyany? beyleki sebitlerinden o?e gecipdir. Amatly tebigy ?ertler mu?a ep-esli derejede yol acypdyr. Eneoliti? we burunc asyryny? dowamynda gadymy Gundogary? oran osen medeniyetleri bilen Turkmenistany? caklerinde ya?an ilaty? aragatna?ygy has guyclenipdir.