Autizmli nasaglaroz oynawaclaryny, otagdaky zatlaryny hemi?e rejelap goymaga ymtylyarlar
Autizmli nasaglar oz oynawaclaryny, otagdaky zatlaryny hemi?e rejelap goymaga ymtylyarlar
Autizm
?Cagalykda, esasan hem cagany? 3 ya?yna cenli dowrunde onu? ruhy taydan osu?ini? binyady tutulyp, gylyk-hasiyetler toplumyny? emele gelmegi we keb?irlenmegi bolup gecyandir.
Autizm keselini? alamatlary hem cagany? 3 ya?yna cenli dowrunde yuze cykyandyr.
Caga autizmi ? beynini? osu?ini? bozulmalary netijesinde dorap, hemmetaraplayyn sosial aragatna?yklary?, esasan hem gurru?le?me ukybyny? yetmezciligi, gyzyklanmalary? cakliligi we ?ol bir hereketleri gaytalap durma endigini? doreyanligi bilen hasiyetlendirilyar.
Barlaglary? gorkezi?i yaly, autizmi? alamatlary her 1000 cagany? 6-da du? gelip bilyar. Gyzjagazlara garany?da, oglanjyklarda bu yagday 4 esse yygy du? gelyandir.
Autizm keselini? sebapleri beynini? nerw oyjuklerini? gecirijilik ukybyna tasir edyan genler bilen baglany?dyrylyar. Yone keseli? gelip cykmagyny? sebapleri cyl?yrymly bolup, onu? yuze cykmagynda haysy yagdayy? has tasir edyanligini bilip bolmayar: gen toplumyny? ozara arabaglan?ygymy ya-da belli bir faktorlar sebapli geni? hasiyetlerini? uytgemegimi (gen mutasiyalary).
Gen toplumyna tasir edyan yaramaz faktorlary owrenmekde hem ylmy i?ler alnyp barylyar. Yaramaz tasir edyan bu faktorlara ?ular degi?lidir: kabir iymit onumleri, yokancly keseller, agyr metallar, himiki eredijiler, dizel dwigateli? tussesi, plastik onumciliginde ulanylyan fenol we ftalatlar, pestisidler, brominirlenen oda cydamly materiallar, alkogol icgileri, ne?e onumleri, cilimke?lik. Autizmi? doremeginde bu faktorlary? gonuiden-goni tasirini? bardygyny subut edyan ylmy deliller entek bolmasa-da, gowreliligi? birinji 8 hepdesinde olary? duwuncege edyan tasiri howpludyr. Keseli? yuze cykmagynda waksinasiyany? tasiri barada hem kabir deliller getirilyar. Bu barada aydylan pikirler, kabir yurtlarda o?uni aly? sanjymlary gecirmegi? yygylygyny azaltdy. Bu bolsa gyzamyk keseline ucrayanlary? sanyny artdyrdy. Gecirilen kopsanly barlaglar, MMR- waksinany?, ?onu? yaly-da waksinalara go?ulyan timerosaly? autizmi? doremegi bilen hic hili arabaglan?ygyny? yoklugyny subut etdiler. ?onu? yaly-da, autizmi? yuze cykmagynda enani? we atany? ya?yny? uly bolmagy, kici agramly cagalar, wagtyndan o? bolan dogrum, dogrumda cagada yuze cykyan kislorod yetmezciligi yaly yagdaylary hem unsden du?urmeli daldir.
Keseli? taryhyna goz aylasak, "austsmu?" termini 1910-njy yylda ?weysar psihiatry Eygen Bleyler tarapyndan ?izofreniyany? alamatlaryny beyan etmek ucin ulanyl?a girizilipdir. Ol "ozuni cendena?a gowy gormek" manysyny a?ladyan taze latyn sozune "ozum" diyen grek sozuni go?mak bilen, "nasaglary? oz guran howayy dunyasinde ya?ayanlygy we islendik da?dan gelyan tasire yurege du?gunclik yaly garayandyklaryny" nygtajak bolupdyr. D. Hopkins gospitalyny? lukmany Leo Kanner i?lis dilinde "autizm" sozune taze dowrebap many berdi. 1943-nji yylda 11 sany cagany? ozuni alyp bar?ynda umumy alamatlary? bardygyny beyan edip, ol "irki caga autizmi" diyen soz duzumini ulandy.
Autizmden ejir cekyan nasaglary? gylyk hasiyetlerinde a?akdaky ozbolu?ly alamatlar dorap, kabir caklerde olar has hem aydy? yuze cykyandyr:
- Sosial aragatna?yklarda yuze cykyan kyncylyklar ?u alamatlary oz icine alyp biler:
Sozsuz gatna?yklarda tejribe toplamak kyncylyklaryny? yuze cykmagy bolup biler. Meselem, goni gozu?e seretmek endigi, yuzu? icki duygulara gora uytgemegi, bedeni? yagdayyny? uytgemegi;
Oz de?-du?lary bilen dostlukly aragatna?yklary gurap bilmezlik;
Toweregindakiler bilen ?atlygyny, ustunliklerini, gyzyklanmalaryny bolu?ip bilmezlik yagdayyny? yuze cykmagy;
Autizmli adamlarda ba?ga adamlary? icki duygularyna, gam-gussaly yagdayyna du?unip, olara duyguda?lyk etme hasiyeti bolmayar.
- Sozli we sozsuz aragatna?yklary? bozulmagy a?akdaky alamatlary oz icine alyar:
Caga gic dil acyar ya-da asla geplemeyar. Autizmli nasaglary? 40%-i hic hacan geplemani owrenip bilmeyarler;
Gurru?de? bolmak ucin soz acmak autizmli nasaglara kyn du?yar. ?onu? yaly-da, ba?lanan gurru?i alyp gitmek, gurru?de?ligi saklamak olar ucin kyn mesele bolup duryandyr;
Autizmli nasaglara oz gurru?lerinde birme?ze?, gaytalanyan sozleri we soz duzumlerini gaytalamak (eholaliya) mahsusdyr;
Autizmden ejir cekyan adam oz gurru?de?ine kynlyk bilen du?unyandir. Meselem, ol oz gurru?de?ini? degi?me ahe?li gurru?ine du?unman biler. Sebabi olar hemme aydylanlara gonimel du?unip, sozu? gizlin manysyny anyklap bilmeyarler.
- Autizmli nasaglary? durmu?ynda cakli gyzyklanmalar yuze cykyandyr:
Bir zady? boleklerinde unsu? jemlenmegi. Autizmli kicijik cagalar butin bir oynawac bilen oynaman, onu? ayry-ayry boleklerine guymenyarler. Meselem, tutu? ma?ynjagaz bilen gyzyklanman, onu? tigirjikleri bilen gumra bolyarlar;
?onu? yaly-da, autizmli cagalar belli bir zada gyzyklanma bildiryarler. Meselem, uly ya?ly cagalar we ulular wideooyunlar, kartly oyunlar ya-da ma?ynlary? nomerli belgileri bilen gyzyklanyp bilerler;
Oz gun tertibinde birme?ze?lige ymtylmak yagdayy autizmli nasaglara mahsusdyr. Meselem, caga i?daacar iymezden o?, hemi?e corek iyyar ya-da ony her gun mekdebe ?ol bir yol bilen akidilmegini talap edyar. Olar oz oynawaclaryny, otagdaky zatlaryny hemi?e rejelap goymaga ymtylyarlar;
Autizmli nasaglara uzak wagt ?ol bir hereketleri gaytalama yagdayy mahsusdyr. Meselem, yranyp oturma ya-da uzak wagt capak calma, kellesini aylap oturma we ba?galar.
Oz-ozu?i di?lemek ya-da yiti jisimler bilen ozu?i sancmak yaly hereketler autizmden ejir cekyan nasaglary? arasynda yygy du? gelyandir. 2007-nji yylda gecirilen barlaglary? gorkezi?i yaly, autizmli cagalary? 30%-i oz omrunde bir gezek hem bolsa ozlerine ?ikeslenme yetirendirler.
Ozuni alyp barmada we hasiyetinde gaytalanma hereketleri? hic biri hem autizm ucin ayratyn mahsus bolmasa-da, bu keselde hereketleri? gaytalanmagy yygy we aydy? du? gelyaligini bellemelidir.
Autizmden ejir cekyan nasaglary ba?ga alamatlar hem tapawutlandyryar:
Okuw sapaklaryny yeterlik ozle?dirip bilmezlik hasiyeti olary? arasynda yygy du? gelyandir.
Tutgaylary? yuze cykmagy. Yetginjeklik dowrunde olary? has hem kopelmegi bolup biler.
Unsi jemlemekde yetmezcilikleri? yuze cykmagy. Ulular tarapdan berlen tab?yryklary? unssuz yerine yetirilmegi mumkin (meselem, okuw sapaklary) bolup, tersine, oz saylan guymenjelerine (?ol bir multfilmi gayta-gayta gormek, kubikleri yzly-yzyna duzmek) unsli cemele?ip bilerler
Autizmli cagalary? yygy we guycli gaharlanmagy mumkindir. Bu yagday caga oz talaplaryny doly beyan edip bilmedik ya-da onu? adaty gun tertibine ba?ga biri go?ulanda yuze cykyp biler.
Nasaglarda da?-towereginden gelyan gyjyndyrmalary nadogry kabul etmek yagdayy yuze cykyar. Bu olary? duyujylygyny? (sensor kabul edi?) bozulanlygy bilen du?undirilyar. Meselem, olar hemi?e hereketde bolyarlar ya-da tersine calt yadayarlar, olara deglende tisginme yagdayyny? yuze cykmagy, ys almada yokary duyujylyk, elleri hapalananda alada galmak yagdaylary degi?lidir. Cagalar belli bir hereketi amala a?yranda o?aysyzlyk duyup bilerler: hi??illikde ucanlarynda, yapgyt tekizlikden du?enlerinde, meselem, basgancakdan ya-da tersine yapgyt yere dyrma?maly bolan yagdaylarynda.
Autizmli nasaglary? 2/3 boleginde iymit saylayjylyk, iymitden yuz dondurmek yaly yagdaylar du? gelyar. Olarda iymit si?diri? agzalaryny? nasazlyklary yuze cykyp biler, yone bu autizm ucin mahsus alamat daldir.
Autizmli cagalarda ukusyzlyk has yygy du? gelip, olar gijani? yarymynda ya-da ir saherde oyanyp bilyandirler.
Autizmli cagalary? ene-atalary cagalaryny? adaty bolmadyk ya?ay?y we o?a hemi?e gozegcilik etme zerurlygyny? yuze cykyanlygy sebapli, uly dartgynlylyk yagdayda ya?ayarlar. Autistler doganlary bilen seyrek yagdayda dawala?yarlar, olar koplenc oz doganlaryna buysanyp gezyarler. Yone uly ya?ly autistlerde ene-atalary we doganlary bilen du?uni?mezlikler yygy du? gelip biler.
Ene-atalar oz cagalarynda bar bolan autizme mahsus alamatlary, caga 18 aylyk bolandan so? duyup ba?layarlar. Caga 2 ya?yna baranda bu alamatlara ene-atalary? 80%-e golayy uns beryarler. Cagany? omruni? birinji yylynda kabir alamatlar saygaryp bilner, meselem cagany? ayry-ayry sesler bilen lak atmasyny? gic yuze cykmagy, gurru?le?mek ucin soz atylanda gow?ak reaksiyany? doremegi yaly yagdaylar yuze cykyar. 2-3 ya?ly cagalara az we seyrek gepleme, oz sozlerinde cekimsiz sesleri? az ulanmagy, soz baylygyny? garyp bolmagy mahsusdyr. Autist cagalar hayy? bilen seyrek yuz tutup, icki hyyallaryny ba?galar bilen payla?yan daldirlrer. O? bellap geci?imiz yaly, ba?galary? aydan sozlerini gaytalap durma (eholaliya) ya-da at caly?malaryny yal?y? ulanmak olar ucin mahsusdyr. Meselem, "Seni? ady? name?" diyen soraga, caga "seni?" sozi "meni?" soze cal?yrman "Seni? ady? Myrat" diyip jogap berip biler. Cagalary? unsuni? yeterlik daldigi sebapli, eli? bilen bir zat gorkezilende, olar zada seretman, adamy? eline seredyandirler. Ozleri hem bir zady el bilen gorkezip, ?ol barada oz pikirlerini aytmaga ukyply bolmayarlar.
Autizm keselinde, oz wagtynda ba?lanylmadyk bejergini?, gerekli, peydaly netijelere gic getirjekdigini bellemelidir. ?ol sebapli hem, a?akdaky alamatlary? islendigi yuze cykanda lukmana yuz tutmalydyr:
Eger 1 ya?ly caga ?indiz hem ayry-ayry sozleri we bogunlary aydyp, geplejek bolmayan bolsa;
1 ya?ly caga hereketleri bilen du?uni?mage ukyply bolmadyk yagdayynda (eli bilen bir zady gorkezme, ho?la?anda eljagazyny bulamak);
16 aylykda sozleri diyip bilmese;
24 ayda iki sozden ybarat soz duzumlerini diyip bilmese;
Eger islendik ya?da gepleme ya-da sosial ukyplylygy? bir bolegi yitirilse.
Autizm her nasagda durli derejede yuze cykyp biler. Dil we akyl taydan yza galyan, yranyp ya-da uznuksiz ellerini bulaylap wagtyny geciryan nasaglar hem, tersine, geple?ikde tasin bolup gorunyan, cakli gyzyklanmalar spektri bolan, kop gurleyan, sosial taydan i?je? autistler hem du? gelip bilyandirler.
Kabir uly ya?ly autizmden ejir cekyan adamlar ozba?dak i?lap hem ya?ap bilyarler. Ba?ga birini? komegine gara?syz ya?amak ukyby adamyny? akyl taydan kamilligine we gurru?le?ip bilme ukybyna baglydyr. Nasaglary? 33%-i ba?galardan az gara?ly bolup ya?ap bilyarler. Akyl taydan pes we sozle?ip bilmeyan uly autizmli adamlar ba?galary? komegine matacdir.
Autizmi? bejergisinde yeke-tak netijeli usullar yokdur. Her nasagy? yagdayyna, keseli? alamatlaryny? yuze cyky? derejesine baglylykda careler toplumy saylanylmalydyr.
Bejergini? esasy maksady ? ma?galada autizm bilen bagly bolan dartgynlylygy aradan ayyrmak we autisti? ya?ay?yny? hilini yokarlandyryp, ba?galardan gara?syz bolmagyny gazanmakdyr. Psihososial komegini? durli usullaryny? peydaly netijeleri beryandigini bellap gecmelidir. Her nasagy? hasiyetini? durli taraplary der?elip, yorite duzulen uygunla?ma meyilnamalaryny? komegi bilen okuw sapaklaryny gecmek, sosial ukyplylygy osdurmek, logoped lukmany? bejergisini almak, ozle?diril?ine gora zahmeti? durli gornu?lerini owretmek bejergini? esasy usullary bolup duryandyr. Gecirilen careler toplumy degerli netijeler bermedik yagdayynda demanlary? kabir gornu?lerinden peydalanylyandyr. AB?-da autist cagalary? yarysyndan gowragy tutgaya gar?y seri?deleri, ruhy gamgynlylyga we psihiki uytge?melere gar?y dermanlardan peydalanyandyrlar. Autizmli nasaglarda dermanlary? yerliksiz ulanylmagy ters netijelere we gayrauzulmelere getirip biler. Autizmde yuze cykyan sosial kyncylyklary hic bir dermany? duzedip bilmejekdigi du?nuklidir.
Gecen asyry? 70-nji yyllarynda autizmi? omurlik dowam edyan keseldigi barada du?unje doredi.
Psihiatr lukmanlary ony ?izofreniyadan, kem akyllylykdan tapawutlandyryp, belli bir alamatlar toplumy mahsus bolan psihiki kesel hokuminde kesgitlediler.
Hazirki wagtda autizm keseline garay?y? ugurlary uytgap, kabirleri autistler keselden saplanmagy? yollaryny gozlese, ba?galary autizmi "ya?ay?y? kop ugurlaryny? bir gornu?i" diyip hasaplayarlar.