?ум?урии мухтор, ?ум?урии худмухтор, ?ум?урии автоном?, республикаи автоном?
(
рус?
:
Автономная республика
) ? шакли
мухторияти
давлат?
(
вилоят?
,
сиёс?
, милл?-?удуд?) дар
Итти?оди Ш?рав?
ва баъзе дигар давлат?о ва кишвар?о.
?ум?ури?ои мухтор дар Итти?оди Ш?рав?
[
вироиш
|
вироиши манбаъ
]
Аз
соли 1964
то декабри
соли 1991
ба ?айати
Итти?оди Ш?рав?
(
И?ШС
) 20
?ум?урии (худ)мухтори ш?равии сотсиалист?
?амчунин:
республикаи автономии советии сотсиалист?, ?ум?урии автономии ш?равии сотсиалист?
(рус.: Автономная советская социалистическая республика; ихтис.
АССР;
то?.:
?МШС/РАСС/?АШС/?ХШС
) дохил мешуданд.
?ум?ури?ои мухтори ш?равии сотсиалист? - ?ум?ури?ои худидоракунии ш?ро?о, ки як шакли мухторияти а?аллият?ои миллие мебошад, ки дар ?аламрави Иттифо? исти?омат мекунанд. Конститутсия?ои ?ум?ури?ои иттифо?? сиёсати ?у?у?и миллат?о ва хал??оро ба худмуайянкун? собит?адамона амал? намуда, бо ?арори съезд?ои ш?ро?ои худ ва бо тасди?и ма?омоти олии ?ум?урии дахлдори иттифо?? ?у?у?и миллат?ои ало?ида барои ?удошавиро му?аррар мекунанд
[1]
.
?амаи ?МШС дар И?ШС ба ?уз аз забони рус?, забони давлатии худро доштанд
Дар РСФСР:
- ?МШС Бош?ирдистон
? ?оло
?ум?урии Бош?ирдистон
,
- ?МШС Бурятия
? ?оло
?ум?урии Бурятия
,
- ?МШС До?истон
? ?оло
?ум?урии До?истон
,
- ?ум?урии Автономии Советии Сотсиалистии Кабардино-Бал?ар
? ?оло
?ум?урии Кабардину Бал?ар
,
- ?МШС Калмикия
? ?оло
?ум?урии Калмикия
,
- ?МШС Карелия
? ?оло
?ум?урии Карелия
,
- ?МШС Коми
? ?оло ?ум?урии Коми,
- ?МШС ?рим
аз соли 1921 то 1945 ? ?оло
?ум?урии ?рим
(де-факто),
- ?МШС Марий
? ?оло
?ум?урии Мари Эл
,
- ?МШС Мордовия
? ?оло
?ум?урии Мордовия
,
- ?МШС Немис?ои Поволожйе
? имр?з?о ву?уд надорад (1923-1941),
- ?МШС Осетияи Шимол?
? ?оло
?ум?урии Осетияи Шимол?-Алания
,
- ?МШС Тотористон
? ?оло
?ум?урии Тотористон
,
- ?МШС Тува
? ?оло
?ум?урии Тува
,
- ?МШС Туркистон
? ?оло ву?уд надорад (1918-1924),
- ?МШС Удмуртия
? ?оло
?ум?урии Удмуртия
,
- ?ум?урии Автономии Советии Сотсиалистии Чечен-Ингушетия
? 9 январи соли
1993
ба
?ум?урии Чеченистон
ва
?ум?урии Ингушетия
та?сим карда шуд,
- ?МШС Чувашия
? ?оло
?ум?урии Чувашия
,
- ?МШС Якутия
? ?озир
?ум?урии Саха
(Якутия).
Дар ?ШС Гур?истон:
Дар ?ШС Озарбой?он:
Дар
?ШС ?збекистон
:
Дар ?ШС Украина:
- ?МШС Молдавия (1924-1940)
- ?МШС ?рим аз мо?и феврали соли 1991
?ум?ури?ои мухтори ш?равии сотсиалист? (?МШС) нисбат ба вилоят?ои мухтор ва округ?ои мухтор ма?оми баландтар доштанд. Масалан, аз он?о 11 нафар вакилон ба Ш?рои Миллат?ои Ш?рои Олии И?ШС интихоб мешуданд, дар ?оле ки аз вилоят?ои мухтор - 5 нафар, аз округ?ои мухтор - 1 нафар?. Раиси Ш?рои Вазирони ?МШС аз руи вазифа аъзои Ш?рои Вазирони ?ум?урии иттифо?? мегардид.
Дар ?оле, ки ?ум?ури?ои мухтор нисбат ба ?ум?ури?ои иттифо?? ма?ому ваколати камтар доштанд. Он?оро расман субъект?ои
И?ШС
?амчун федератсия ?исоб намекарданд, хусусият?ои давлати со?ибихтиёрро надоштанд (ба монанди ?умхурии иттифо??), он?о на тан?о ?у?у?и ?удо шудан аз
И?ШС
, балки инчунин ?у?у?и гузаштан аз як ?ум?урии иттифо?? ба ?ум?урии дигарро надоштанд.
Дар давраи исло?оти сиёс?, ки бо раванд?ои та?дид ва демократикунонии ?омеа ва су?ути минбаъдаи
И?ШС
дар сол?ои 1990-1991 ало?аманданд, як ?атор мухторият?о ва давлат?ои худхонда (Приднестров?е,
Осетияи ?ануб?
,
?ум?урии Мухтори На??увон
,
Тотористон
, Гагаузия, ?рим) барои худ к?шиш намуданд, ки ма?оми ?ум?урии иттифо?иро со?иб шаванд ва сипас ба Итти?оди Давлат?ои Со?ибихтиёр дохил шаванд. Баъзе таърихшиносон чунин мешуморанд, ки раванди имзои Шартномаи нави Иттифо?? барои ба даст овардани ма?оми ?ум?ури?ои иттифо?? аз ?ониби мухторият?о равона карда шудааст, ки ба он?о имконият додааст, ки ба таври ?онун? исти?лол ба даст оранд.
24 майи
соли
1991
оид ба ном?ои ?ум?урии Мухтори Ш?равии Сотсиалист? та?ирот ба Конститутсияи РСФСР ?абул карда шуд - аз он?о калимаи "мухтор" хори? карда шуд ва "?амчун ?исми РСФСР"
[2]
илова карда шуд, ки ин хилофи моддаи 85 Конститутсияи И?ШС буд
[3]
.
Дар ?оле, ки барои ?ум?ури?ои иттифо?? ?у?у?и ?удошав? аз ?ониби Конститутсияи И?ШС дар соли 1977 эълон шуда буд
[4]
, субъект?ои мухтор аз
И?ШС
баромада наметавонистанд, зеро ?ойгиршавии он?о дар ?ум?ури?ои иттифо?? муста?иман нишон дода шудааст, ки конститутсия?ои он?о ба он?о ?у?у?и баромаданро намедод.
Соли 1992
, пас аз шаш мо?и фур?пошии
И?ШС
, ?ум?ури?ои Русия созишномаи нави федеративирро имзо карданд (ба истиснои Чеченистону Ингушетия ва
Тотористон
) ва мутоби?и Конститутсияи
Федератсияи Русия
дар
соли 1993
он?о тобеи
Федератсияи Русия
шуданд.
хал?
|
хал?и афзали ?МШС %
|
хал?и афзали ?ШС %
|
?айра %
|
?МШС
|
1959
|
1970
|
1979
|
1989
|
1959
|
1970
|
1979
|
1989
|
номи миллати дигар
|
1959
|
1970
|
1979
|
1989
|
?МШС Абхозистон
|
15,12
|
▲
15,87
|
▲
17,09
|
▲
17,76
|
39,09
|
▲
40,99
|
▲
43,89
|
▲
45,68
|
|
|
|
|
|
?МШС А?ария
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
?МШС Бош?ирдистон
|
▲
22,08
|
|
24,3
|
▼
21,9
|
▲
42,44
|
|
40,3
|
▼
39,2
|
тотор?о
|
▼
23,00
|
|
24,5
|
▲
28,4
|
?МШС Бурятия
|
▼
20,17
|
▼
19,0
|
▲
23,0
|
▲
24,0
|
▲
74,64
|
▲
76,5
|
▼
72,1
|
▼
69,9
|
|
|
|
|
|
?МШС До?истон
|
|
|
86,0
|
|
|
|
11,0
|
▼
9,2
|
|
|
|
|
|
?МШС ?абардину Бол?ар
|
▲
45,29
|
▼
45,0
|
▲
45,6
|
▲
52,2
|
▲
38,70
|
▼
37,2
|
▼
35,1
|
▼
31,9
|
бол?ар?о
|
▼
8,11
|
▲
8,7
|
▲
9,0
|
▲
9,4
|
?МШС Калмикия
|
35,10
|
|
▲
41,4
|
▲
45,3
|
55,91
|
|
▼
42,7
|
▼
37,6
|
|
|
|
|
|
?МШС ?ара?алпо?истон
|
30,58
|
▲
30,97
|
▲
31,12
|
▲
32,10
|
▲
28,78
|
▲
30,27
|
▲
31,52
|
▲
32,82
|
?азо??о
|
26,24
|
▲
26,49
|
▲
26,94
|
▼
26,29
|
?МШС Карелия
|
▼
13,12
|
|
▼
11,1
|
▼
10,0
|
▲
63,37
|
▲
71,32
|
▲
71,3
|
▲
73,6
|
|
|
|
|
|
?МШС Коми
|
▼
30,40
|
▼
28,6
|
▼
25,3
|
▼
23,3
|
▲
48,37
|
▲
53,1
|
▲
56,7
|
▲
57,7
|
|
|
|
|
|
?МШС ?рим
|
|
|
|
|
|
|
|
|
рус?о
|
|
|
|
|
?МШС Марий
|
▼
43,15
|
▲
43,7
|
▼
43,6
|
▼
43,3
|
▲
47,79
|
▼
46,9
|
▲
47,6
|
▼
47,4
|
|
|
|
|
|
?МШС Мордовия
|
▲
35,79
|
▼
35,42
|
▼
34,2
|
▼
32,5
|
▼
59,04
|
▼
58,94
|
▲
59,7
|
▲
60,83
|
|
|
|
|
|
?МШС На??увон
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
?МШС Осетияи Шимол?
|
47,82
|
▼
42,59
|
▲
47,28
|
▲
52,9
|
39,65
|
▼
32,00
|
▼
34,0
|
▼
29,9
|
|
|
|
|
|
?МШС Тотористон
|
▼
47,19
|
▲
49,1
|
▼
47,7
|
▲
48,4
|
▲
43,94
|
▼
42,4
|
▲
44,0
|
▼
43,2
|
|
|
|
|
|
?МШС Тува
|
▼
57,0
|
▲
58,6
|
▲
60,4
|
▲
64,3
|
▲
40,1
|
▼
38,3
|
▼
36,2
|
▼
32,0
|
|
|
|
|
|
?МШС Удмуртия
|
▼
35,60
|
▼
34,2
|
▼
32,2
|
▼
30,9
|
▲
56,75
|
▲
57,1
|
▲
58,3
|
▲
58,9
|
|
|
|
|
|
?МШС Чеченистону Ингушетия
|
34,3
|
▲
47,8
|
▲
52,9
|
▲
57,8
|
49,0
|
▼
34,5
|
▼
31,7
|
▼
23,1
|
ингушети?о
|
6,8
|
▲
12,0
|
▼
11,7
|
▲
12,9
|
?МШС Чувашия
|
▼
70,17
|
|
▼
68,4
|
▼
67,7
|
▲
24,02
|
|
▲
26,0
|
▼
26,6
|
|
|
|
|
|
?МШС Якутия
|
▼
46,38
|
|
▲
36,9
|
▼
33,4
|
▲
44,18
|
|
▲
50,5
|
▼
50,3
|
|
|
|
|
|
Эзо?: Дар сутуни
"Дигарон"
хал??ое номбар шудаанд, ки дуввумин аз р?и шумораи а?олии та??о? дар ?ум?ури?ои думиллата мебошанд.
К?шиш?ои ноком барои сохтани ?МШС
[
вироиш
|
вироиши манбаъ
]
- ?МШС Корея
[5]
(1920)
- ?МШС Лезгиния
[6]
(1989)
Республика?ои автоном? дар дигар мамлакат?о
[
вироиш
|
вироиши манбаъ
]
Дар бисёре аз кишвар?ои муосир во?ид?ои маъмурию ?удуд? мав?уданд, ки тамоми хусусият?ои ?ум?ури?ои мухторро доранд, аммо ба таври гуногун номида мешаванд.