Газ
(аз
?ол.
gas
, бармегардад ба
юн.-?ад.
χ?ο?
(
haos
)) ? ?олати модда, ки дар он зарра?о бо ?амдигар ало?а надоранд ё зери таъсири якдигар робитаи андак ?осил карда, дар ?аракат мебошанд. Истило?и газро кимиёшиноси ?олланд? Н. Б. ?елмонт ба илм ворид кардааст.
Модда?ои газмонанд дар табиат бисёранд. Атмосфераи Замин аз газ иборат аст. Газ ба ми?дори зиёд дар ?инс?ои сахт мав?уд буда, дар оби ба?ру у?ёнус ва дарё?о ?ал шудааст. Офтобу ситора?о ва му?ити байни он?о низ аз газ (плазма) иборатанд. Газ?ои таби? омехтаи газ?ои ?удогона мебошанд. Молекула?ои газ зичии кам дошта, фишурдашаванда ва сер?аракатанд, бо ?амдигар омехта мешаванд, бидуни таъсири фишори берун? ?а?ми зарфро комилан иш?ол мекунанд. ?а?ми газ ба фишор ва ?арорат вобаста аст.
Доираи ?олати газмонанд хеле фарох мебошад, бинобар ин, хосияти газ?о ?ангоми та?йир ёфтани ?арорат ва фишор дигаргун мешавад. Мас., дар му?ити созгор зичии газ та?р. 1000 баробар аз зичии моеъ?о камтар аст. Дар ?арорати хона зичии он та?р. 10-20 г/см
3
мебошад. Дар шароити кай?он зичии газ мумкин аст да??о маротиба кам (~10-30 г/см
3
) гардад. ?ангоми баланд будани фишор зичии газ меафзояд (мас., дар маркази баъзе ситора?о ~109 г/см
3
). Вобаста ба шароит дигар хосият?ои газ, мас., гармигузарон?, часпак? ва ?. низ та?йир меёбанд.
Бино ба назарияи молекулавию кинетик? газ ма?м?и зарра (молекула ё атом)-?ои таъсири мута?обилашон суст мебошад, ки ?аракати бенизом доранд. Дар асоси чунин тасаввурот метавон хосияти физикии газ (хусусан гази тунук)-ро шар? дод. Дар гази тунук масофаи байни молекула?о нисбат ба радиуси таъсири неруи байни он?о зиёд аст. Мас., дар шароити муътадил 1 см
3
газ дорои ~1019 молекула буда, масофаи байни он?о ~10
?6
см ё ~100A аст, ?ол он ки таъсири якдигарии молекула?о дар масофаи зиёда аз 5?10A номумкин мебошад. Пас, дар чунин шароит молекула?о фа?ат баъди то ба масофаи зарур? наздик шуданашон ба ?амдигар таъсир расонда метавонанд. Чунин наздикиро ≪барх?рди молекула?о≫ меноманд. Радиуси ин навъ таъсирот аз масофаи байни молекула?о 10?20 баробар кам буда, ?а?ми умумие, ки неру?о метавонанд таъсир расонанд, 10
?3
?10
?4
?иссаи ?а?ми пурраи газ аст. Яъне, ?а?ми газ дар шароити муътадил хурд буда, молекула?ои он бо якдигар таъсир намерасонанд. Чунин газ?оро газ?ои идеал? меноманд. Молекулаи ин гуна газ?о дорои неруи кинетикист, бинобар ин, неруи дохилии он?о ба ?а?ме, ки иш?ол кардааст, вобастаг? надорад. Мувофи?и назарияи молекулавию кинетик? фишори газ ба девора?ои зарф таъсири зарбаи молекула?о ба сат?и он аст.
?олати газ ба фишор Р, ?а?м V ва ?арорат Т вобастаг? дорад. Барои газ?ои идеал? инро аз р?йи муодилаи Клайпейрон ? Менделеев му?аррар мекунанд:
Дар ин ?о: R ? собитаи универсалии газ?; V ? ?а?ми 1 мол газ; Т ? ?арорати мутла?; P ? фишор. Муодилаи мазкур ма?м?и ?онун?ои Бойл-Мариотт, Гей-Люссак ва Шарл оид ба газ?ои идеал? мебошад. Аз муодила бармеояд, ки ?ангоми мав?удияти ?арорату фишори яксон газ?ои идеалии ми?дорашон 1 мол ?а?ми баробар доранд ва дар во?иди ?а?ми ?ар кадоми он?о адади молекула?о низ яксон аст. Дар шароити мувозанати ?арорат фишори газ дар тамоми ?а?ми он яксон аст, молекула?о бетартибона дар ?аракатанд. ?ангоми та?йир ёфтани ?арорат ё фишор мувозанат халалдор шуда, энергия, масса ва дигар бузурги?ои физик? та?йир меёбанд.
Дар сурати афзудани зич? хосияти газ?о дигаргун мешавад ва он?о газ?ои идеал? намебошанд. Бинобар ин, муодилаи ?олати гази идеал? ?обили истифода намегардад, зеро таъсири неруи байнимолекулав? зиёд аст. Чунин газро гази реал? меноманд. Барои тавсифи математикии он аз муодилаи ?олати гази реал? (муодилаи Ван-дер-Ваалс) истифода мекунанд:
Дар ин ?о: P ? фишори газ; T ? ?арорати он; V ? ?а?ми 1 мол модда; R ? собитаи универсалии газ?;
а
ва
b
? константаи ?олати гази реал?, ки аз хосияти гази идеал? дур шудани онро нишон меди?ад; a/V
2
? бузургие, ки ?озибаи бинобар неруи Ван-дер-Ваалс баву?удомадаи байни молекула?ои газро ифода мекунад. Муодилаи Ван-дер-Ваалс ?ам мав?удияти неруи ?озибаи байнимолекулав? ва ?ам неруи дурсозро, ки ба фишурдашавии газ ро? намеди?ад, ба назар мегирад.
Хосияти электрии газ ба ионнокшавии молекулаву атом?о, яъне, дар газ пайдо шудани зарра?ои зарядноки электр? (ион?о ва электрон?о) вобаста аст. ?ангоми ву?уд надоштани зарра?ои заряднок газ диэлектрики хуб мебошад. Бо афзоиши ?амъшавии зарра?ои заряднок ?обилияти электргузаронии газ меафзояд. ?обилияти электргузаронии газ?о ба омил?ои гуногуни физик? вобаста аст. Дар ?арорати баланд (?азор?о дара?а) ?ар кадом газ ?исман ионнок шуда, ба плазма табдил меёбад. Дар сурати дар плазма камтар ?амъ шудани заряд?о хосияти он аз хосияти гази му?аррар? кам тафовут дорад.
Аз р?и хосияти магнит? газ?о диамагнит? (газ?ои инерт?, H
2
, N
2
, CO
2
, H
2
O) ва парамагнит? (O
2
) мешаванд. Молекулаи газ?ои диамагнит? ла?за (момент)-и магнитии доим? надорад (ба он фа?ат зери таъсири майдони магнитии берун? со?иб мешавад). Газ?ои молекулаашон иборат аз моменти магнитии доим? дар майдони магнитии беруна хосияти парамагнит? зо?ир менамоянд. Дар илми физика на фа?ат яке аз ?олат?ои агрегатии модда, балки ма?м?и электрон?ои озоди филизз?о (гази электрон?), фонон?ои гелии моеъ (гази фонон?) ва ?. низ газ номида мешавад.
Кон?ои гази То?икистон дар ?исми шимол (водии Фар?она ? дар мавзеъ?ои Работ, Айритон, Маданият) ва ?ануби ?ум?ур? (вилояти Хатлон ? наво?ии Вахш, Бал?увон, К?лоб ва водии ?исор) мав?уданд. Дар ин минта?а?о газ асосан дар шакли моеъ (конденсат) дар кон?ои нафт дучор меояд. Кон?ои гази То?икистон дар ?абат?ои рег ва о?аки давра?ои палеоген ва табошир дар ум?и 1500?7000 м ?ойгир мебошанд. ?афсии ?абати газ 28?35 м аст. Та?р. 93 дарсади газ?ои ?ум?ур? аз метан иборат буда, ми?дори гидрогенсулфид (H
2
S) хеле кам аст. Газ?ое, ки феълан мавриди истифода ?арор доранд аз ум?и 650?3000 м истихро? мешаванд.
Дар То?икистон аввалин кони газ соли 1964 ба истифода дода шудааст (кони ?изилтумшу? дар но?ияи ?алолиддини Рум?). Таркиби он аз 85,6% метан ва 0,28% гидрогенсулфид иборат аст. Сол?ои баъд? истихро?и газ дар 36 чо?и нав ?ор? шуд. Та??и??ои геолог? собит намуданд, ки дар То?икистон захираи бузурги газ ва нафт мав?уд аст. Бино ба маълумоти ширкати Tethys Petroleum (Канада) захираи гази То?икистон 27,5 млрд баррел буда, 69 дарсади он газ ва 31 дарсад омехтаи нафту гази моеъ мебошад. Ширкати ≪Газпром≫-и Федератсияи Русия дар мавзеи Сари?амиш (50 км ?арбтари ша?ри Душанбе) чо?и ум?аш 6300 м-ро кофта истодааст, ки захираи гази он 60 млрд м
3
-ро ташкил меди?ад. ?амчунин истихро?и гази кони Шамбар? низ дар назар аст.
Газ?оро дар саноат фаровон кор мефармоянд. Газ?ои таби? ва газ?ои кокс ашёи хом ва с?зишворианд. Оксигени атмосфера дар филизкор? ба кор меравад. Метан, этан ва ?айра дар саноати нафту кимиё истифода мешаванд. Атсетиленро дар синтези кимиё? ва кафшери филиззот, аммиакро дар саноати нури?ои минерал?, нитрогенро барои ?осил кардани аммиак кор мефармоянд.
- Габриэлян О. С., Остроумов И. Г. Химия. М., 2008;
- Харитонов Ю. Я., Джабаров Д. Н., Григорьева В. Ю. Аналитическая химия. М., 2011.