?labik?rzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ?labik?rzowym z?pisie ?l?nskij g?dki. Coby sie przewiedzie? wiyncyj, wejzdrzij do artikla o nim .

Wszech?wiat ? w astrofizyce i kosmologije miano oznaczaj?nc? wszyjsko co fizycznie je, no t?? cołko czasoprzestrzy?stwo i materyjo i ynergijo w nij.

Nast?nie [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Podle popularnej ter??nie teoryje Wielgigo Abszusu wszech?wiat powstoł kole 13,7 mld. l?t tymu z pierwotnego stanu o zgolymyj tyngo?ci i tymperaturze (tm. model gorkigo wszech?wiata ). Bez ?nast?nie” miarkujymy sam obranie sie przestrzy?stw i czasu, a społym z niymi tajleczek elymyntarnych i pr?miyniowani?. W modelu Wielgigo Abszusu wszech?wiat podlyg? ci?ngły ekspansji, wr?z stygn?nc.

Budowa [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Ter??nie preferowane modele kosmologiczne opiyraj?m sie na zało?yniu jednorodno?ci i izotropowo?ci wszech?wiata. Je to jednak ino matymatyczne uproszczynie, bo wiad?mo, i?e materyj? we wszech?wiecie niyma rozło??n? r?wnomiernie.

Ziymia je w układzie planetarnym, nazywanym Ukł?dym Sł?necznym . Skł?d? sie on z cyntralnyj gwi?zdy ? Klary ? i okr?n?aj?cych ja planet. Ukł?d Sł?neczny je zwi?nzany grawitacyj?m z inkszymi gwi?zdami, spostrz?d kerych mocka ty? obiegaja planety. Powi?nzane w tyn knif ze sob?m gwi?zdy tworz?m galaktyka. Nasz? galaktyka nosi miano Dr?gi Mlycznyj . Galaktyki skupiaj?m sie w jeszcze srogsze struktury (nojsrogsze, kere s?m powi?nzane we postrzodku drukami grawitacyje) ? s?m to grupy galaktyk. Dr?ga Mlyczn? wchodzi w skł?d Grupy Lokalnyj Galaktyk. Sroge grupy galaktyk nazywane s?m h?rmami. H?rmy galaktyk i pojedyncze galaktyki grupuj?m sie w jeszcze srogsze supergromady galaktyk. W ostatnich latach uk?zały sie wykazy obserwacyjne na to, i?e h?rmy i supergromady galaktyk tworz?m gigantyczne struktury, kere kształtym sp?minaj?m ba?ki szumin ? wielge przestrzy?stwa pr??not ogranicz?ne ??cianami” i wł?knami.

Rozt?majte k?ncepcyje budowy Wszech?wiata zakł?daj?m rozt?majty jego kształt; mo?e on by? kul?m, fraktalem , niysk??cz?nym celynderhutym, kosmiczno membrana (abo p?r?ma), niysk??cz?no abo sk??cz?no plaskato wiyrchni?m, a ty? niy mie? sprecyzowanego kształtu. Niyklarowne je ty?, eli je ino nasz wszech?wiat abo ty? jedyn abo mocka do niego r?wnolygłych o tyj samyj abo inkszyj budowie i stałych fizycznych. Mo?liwe, i?e je niysk??cz?ny numer wszech?wiat?w, ty? idyntycznych do naszego jak i doimyntnie rozt?majtych. Dalszo niewiadomo je numer fas?ng?w wszech?wiata (czasoprzestrzeni). Ter??nie zn?my 4 fas?ngi: 3 przestrzynne i 1 czasowy. Jednak niykere teoryje zakł?daj?m istniynie 5, 6, 10, 12, 13, 20 a nawet srogszego numera fas?ng?w.

Materyj?, kero zn?my (tm. materyj? barionowa ) je ino jednym z jeji zort, bo we wszech?wiecie je ty? antymateryj?, ?maw? materyj? i przypuszczalnie ?maw? ynergij?. Poza Wszech?wiatym z definicyje niy je czas ani przestrzy?stwo. Wszeobecnie uzn?wan? interpretacyj? obserwacyji astr?n?micznych (dane z sondy WMAP i kukl?ng?w nieba) g?d?, i?e wystympuj?nc? we wszech?wiecie materyj?-ynergij? to ter??nie w kol. 73% ?maw? ynergij?, w 23% ?maw? materyj? i w r?ncz 4% "normaln? materyj? barionowa, keryj 75% stanowi wod?r (przi rachowaniu pdl. masy).

Prziszło?? wszech?wiata [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Prziszło?? wszech?wiata je przedstawiana zaobycz w dw?ch wersyjach. Jedna g?d?, i?e wszech?wiat bydzie rozszyrza? w niysk??cz?no?? (kej wielo?? materyje niy bydzie za do?? srog?), a drug?, i?e sie zapadnie i mo?no nast?nie z niego drugi. Szyrzyj przi g?daniu, kosmologij? rozw??? dzisioj dwie bazowe dr?gi ewolucyje Wszech?wiata. Teoryj? Wielgigo Kolapsu g?d?, i?e Wszech?wiat przestanie sie rozszyrza?, potym zacznie sie kurczy?, coby kej? zapa?? sie do p?nktu i utworzi? nowy wszech?wiat. Teoryj? niysk??cz?nego rozszyrzani? głosi, i?e bydzie sie rozszyrza? w niysk??cz?no??, a?e wyp?l?m sie ostatnie gwi?zdy, a w wyniku rozszyrzani? pr?miyniowanie bydzie zmy?sza? frekwyncyj?.

Inksze teoryje tykaj?m tyngo?ci wszech?wiata. Je?li tyngo?? wszech?wiata je r?wn? akuratnie cyny krytycznyj oddzielaj?ncyj te dwie dr?gi od siebie to gibko?? ekspansji Wszech?wiata bydzie ?latowa? do nula, atoli Wszech?wiat nikej sie niy krymf?w. Je?li jednak wielo?? materyje je rozt?majt? od tyngo?ci krytycznyj (rozdzioł podle miar musi by? mał?, ale wyd?w? sie, i?e winna by?), to ost?waj?m jeszcze dwie inksze k?ncepcyje ewolucyje Wszech?wiata:

• Wielgi Chł?d ? je?li wielo?? materyje je za wiela mał?, by druku grawitacyjne mogły strzima? ekspansja abo przew?ga zysk? ?maw? materyj?. Wszech?wiat bydzie w takij sytuacyji rozszyrza? sie r?ntym, a jego tymperatura ?latowa?.
• Wielgi Krys ? je?li wielo?? materyje je na tela srog?, by strzima? ekspansja i potym pod wpływym druk?w grawitacyjnych dojdzie do zapadni?ncia sie wszech?wiata i odwr?cyni? wszyjskich etap dotynczasowyj jego ewolucyje, a?e do m?myntu, kej wszyjske druki wł?daj?nce kosmosym byd?m zasik poł?ncz?ne w jedna srogo??, a materyj? i ynergij? byd?m stanowi? jedno??. Tymperatura tedy bydzie wzr?sta? społym ze wzr?stym tyngo?ci - nawr?t do osobliwo?ci.

Podle jeszcze inkszyj k?ncepcyje, k?niec znanego ludzi?m ?wiata mo?e przij?? społym z uwolniyniym ynergije pr?zni. Mocka obserwacyje skazuje, i?e nasz Wszech?wiat posiad? niezerowa ynergijo pr?zni. Je?li je stan pr?zni o ni?szyj ynergiji, to Wszech?wiat poradzi pr?zni fałesznyj i mo?e doj?? do tunelowania do ni?szego stanu. Bydzie sie to wi?nza? ze p?mian?m niykerych stałych fizycznych, bp. mas mocka tajleczek. Przijdzie ty? k?niec takigo Wszech?wiata, jaki zn?my, p?niyw?? bp. at?my mog?m st?? sie nietrwałe.