P?moc ?l?nskij Wikipedyje

Piyrsze kroki Cytowanie Piy?? fil?r?w Neutralny p?nkt widzyni? Weryfikowalno?? Czym Wikipedyj? niy je

Jak pisa? po ?l?nsku

Czym godka niy je Czynste felery Materyje do czytani? ?labik?rz krok po kroku Styl Prawidła ?labik?rza Prawidła Steuera

Tymatyka

Potrzebne artykuły

We polskim jynzyku moc czasownik?w k??czy sie na -ywa? abo -iwa? , bp. nakazywa? , podskakiwa? , przelatywa? . Wszyjske sie odmiyniaj?m tak samo, to znaczy we piyrszyj osobie maj?m (nakaz)uj? , we drugij (nakaz)ujesz itd.

Te same czasowniki po ?l?nsku niy maj?m we bezokoliczniku -ywa? ani -iwa? , ino -owa? . St?nd m?my nakazowa? , podskakowa? , przelatowa? itd.

Je ale we ?l?nskim jynzyku p?ra czasownik?w, co sie k??cz?m na -ywa? , ale to je blank inksz? grupa: przezywa? , umywa? , bywa? itp. To skuli tego, ?e tyn k?ncek -yw- niy nole?y do odmiany. Niy odmiyni?my (przez)uja , ino (przezyw)?m , (umyw)?m itd.

Nojpro?cij to zapamiynta? tak: Jak we piyrszyj osobie m?my -uja , to we bezokoliczniku je -owa? .

Okr?m je jedna ekstra grupa czasownik?w, co po polsku k??cz?m sie na -ywa? , a po ?l?nsku na -?wa? (dej poz?r na pt?szek nad o ). To je wszyjsko, co sie k??czy na -gr?wa? : nagr?wa? , przegr?wa? , wygr?wa? , ugr?wa? itd. To sie wzi?nło z tego, ?e polsko odmiana je felern? i kedy? po polsku sie g?dało nagrawa? , przegrawa? itd., t?? odmiyniało sie tak samo jak sprzedawa? , ale kaj? we historyji sie to zmiyniyło na -grywa? . Por?wnej sie to ze czeskim, kaj je nahravat , vyhravat itd.

?l?nski	polski	czeski
nakazowa?	nakazywa?	nakazovat
bywa?	bywa?	byvat
nagr?wa?	nagrywa?	nahravat

Nojkr?cyj: nagr?wa? odmiyni?my jak sprzed?wa? .

Przikłady ze literatury

• Bydzie im przigr?wa? / Muzyka gajdosza ^[1]
• Boł sie, ?e czechm?n wie jak z nim bed?m nagrowa? . ^[2]
• Na barzołach to ?yły łosie co to miały rogi jak łopaty i poradziły bez te barzoły leciutko przelatowa? . ^[3]
• ?Szafarzu, dy? taki wierny, to bydziesz w mojim gospodarstwie rozkazowa? ”. ^[4]

We ?l?nskij g?dce je ino sztyrn??cie czasownik?w, co sie k??cz?m na -?? : b?? , chl?? , chwi?? , dzi?? , grz?? , kr?? , l?? , pi?? , prz?? , si?? , st?? , ?mi?? , wi?? , zi?? .

Niyr?z sie widzi ludzi u?ywa? form?w pis?? , szkryfl?? , czyt?? itd. To s?m ciyn?ke felery, bo to niyma tak, ?e tam, kaj po polsku je a , tam po ?l?nsku je o . Bez to m?my pisa? , szkryfla? , czyta? itd.

Ta grupa, co sie k??czy na -?? m? ekstra odmiana, co jij niy ma we ??dnych inkszych czasownikach. Przi odmianie dod?w? sie w nich j : sto j a , sto j isz , sto j i , kre j a , kre j esz , kre j e itd.

-oła / -ała

Ze tym felerym ł?nczy sie inkszy: ostoła , widzioła , przerwoło , mioło . Ino te sztyrn??cie czasownik?w, co je widzymy wy?yj, odmiyni? sie -oł , -oła , -oło . Inksze odmiyniaj?m sie ze -oł , -ała , -ało . To samo sie tyk? liczby mnogij. Wejzdrzij na tabulka:

	zi??	grz??	mie?	osta?
1. os.	zioł	grzoł	mioł	ostoł
2. os.	zioła	grzoła	miała	ostała
3. os.	zioło	grzoło	miało	ostało
1. os.	zi?li my	grz?li my	mieli my	ostali my
2. os.	zi?li?cie	grz?li?cie	mieli?cie	ostali?cie
3. os.	zi?li	grz?li	mieli	ostali

Nojkr?cyj idzie pedzie? tak: Jak -?? , to -oła , jak -a? , to -ała .

• Wie? administracyjnie n?le?ała do wojew?dztwa katowickigo.
• Od 1343 do XVIII stolecio miała miejske prawa.

Przikłady ze literatury

• C?lu?ki dziy? sł??ce piyknie grzoło . ^[5]
• I prziszed jedyn stary chop, i chcioł sie ogrz?? , ale mu zb?jnik niy doł, ?e mu miynso we?nie. ^[4]
• Ale ta kobiyta mo?no miała prawie. ^[6]
• I j? go sie zapytoł, czygo by on chcioł, a on odpowiedzioł, ji?e szuk? dziewczyny, abo taki dziewicy dostojny, co by ku niymu n?le?ała ; ^[4]
• Tam b?ł m?ndry sołtys, tam mieli mały koj?ci?ł i poła ludzi stoła na dworze zawdy, bo w koj?ciele nie było placu. ^[7]

Rzeczowniki nijake, co sie k??cz?m na -nie , -cie i niykere -le odmiyniaj?m sie inakszyj ni? po polsku. Wejzdrzij sie na tabulka:

przipadek	liczba	stworzenie (polski)	stworzynie (?l?nski)	stulecie (polski)	stolecie (?l?nski)	wesele (polski)	wesele (?l?nski)
mianownik	lp.	stworzenie	stworzynie	stulecie	stolecie	wesele	wesele
dopołni?cz		stworzenia	stworzyni?	stulecia	stoleci?	wesela	wesel?
cylownik		stworzeniu	stworzyniu	stuleciu	stoleciu	weselu	weselu
biernik		stworzenie	stworzynie	stulecie	stolecie	wesele	wesele
miyjscownik		stworzeniu	stworzyniu	stuleciu	stoleciu	weselu	weselu
n?rzyndnik		stworzeniem	stworzyniym	stuleciem	stoleciym	weselem	weselym
woł?cz		stworzenie	stworzynie	stulecie	stolecie	wesele	wesele
mianownik	lmn.	stworzenia	stworzynia	stulecia	stolecia	wesela	wesela
dopołni?cz		stworze?	stworzy?	stuleci	stoleci	wesel	wesel
cylownik		stworzeniom	stworzyni?m	stuleciom	stoleci?m	weselom	wesel?m
biernik		stworzenia	stworzynia	stulecia	stolecia	wesela	wesela
miyjscownik		stworzeniach	stworzyniach	stuleciach	stoleciach	weselach	weselach
n?rzyndnik		stworzeniami	stworzyniami stworzyni?ma	stuleciami	stoleciami stoleci?ma	weselami	weselami wesel?ma
woł?cz		stworzenia	stworzynia	stulecia	stolecia	wesela	wesela

Choci?? po polsku m?my na k??cu -a we sztyrech przipadkach, to niy znaczy, ?e we sztyrech przipadkach bydymy mie? po ?l?nsku -? . Bez to m?my:

• Niy zj?d ?ech (jednego) ?ni?dani? .
• Zj?d ?ech dwa ?ni?dania .

Nigdy niy powiymy zj?d ?ech dwa ?ni?dani? , bo niy ma po ?l?nsku takij formy. Niy powiymy ty? niy zj?d ?ech ?ni?dania .

Poz?r: Te rzeczowniki, co sie k??cz?m na -le , one s?m do? cudaczne, bo wesele i ziele odmiyniaj?m sie tak jak we tabulce, ale pole ju? niy i m?my we wszyjskich sztyrech przipadkach pola .

• Ida z wesel? .
• Zrobiyłach sie tyj ze ziel? .
• Ida z pola .

Przikłady ze literatury

• No to sie zaprosi do szkubani? piyrz? s?msiadky, ze wsi jeszcze jaky kobiyty. ^[6]
• Jak sobie tak cłowiek uwozy te wsystkie kozania , co Oni je u nos pedzieli, to cho?by mioł głow? jak wiertelik, to by nie mogł wsystkiego pami?ta?. ^[8]

Je grupa rzeczownik?w, co po polsku sie k??cz?m na -? , a po ?l?nsku na -a :

• (polski) plemi?, ?rebi?, prosi?, zwierz?, bydl?, kurcz?, ksi???
• (?l?nski) plymia, zdrzybia, prosia, zwiyrza, bydla, kurcza, ksi?n?a

Niy m?my form?w plymie , zdrzybie , prosie , zwiyrze , bydle , kurcze , ksi?n?e . Abo m?m pedzie?, ?e jak my niy s?m Cieszyni?cy, to niy m?my. We wszyjskich inkszych rej?nach G?rnego ?l?nska m?my na k??cu -a . Wymowa i pisownia ze -e to je polski nalot i u?ywanie jij to je feler. To je tak, jakby g?da? j? widze zamiast j? widza abo jym rolade zamiast jym rolada .

• Silingowie to było wandalske plymia , co ?yło na ?l?nsku.
• Elefant to je nojsrogsze zwiyrza l?ndowe na Ziymi.

-ynia, -y?cia

Czas od czasu niykerzi robi?m feler i odmiyniaj?m te słowa na muster plymiyni? , zwiyrzy?ci? itd. Te rzeczowniki niy funguj?m tak, jak nijake we poprzednim rozdziale . One sie dycki k??cz?m na -a :

• We starych zdrz?dłach niy idzie nikaj znoj? plymiynia Polan.
• Niy ma takigo drugigo zwiyrzy?cia jak lew .

Przikłady ze literatury

• Jeszcze durch sam lzy s?m / I otrok?w plymia , / Dy? mod? je ziymia. ^[1]
• Taki zwierza przidzie wielky, straszny, to mo?no nie ban?m umieli tego przek?na?. ^[9]
• Wzi?nech mu p?ra czeskich i szołech kole dwora i pytołech sie jezi tam nie ma ciely?cia na przedej. ^[4]

We ?l?nskij g?dce m?my tysi?nce po?yczek ze łaciny, co sie k?ncz?m na -ij? abo -yj? : Francyj? , Italij? , k?nstytucyj? , aut?n?mij? , sytuacyj? etc.

Poz?r! Formy Francja , Italia , k?nstytucja , aut?n?mia , sytuacja to s?m polske naloty i niy ma we ?l?nskij g?dce takich sł?w!

Na ?l?nsko odmiana ci?nie sie niyr?z polsk?, t?? wejzdrzij sie na tabulka, jak take słowa odmiynia?:

przipadek	liczba	konstytucja (polski)	k?nstytucyj? (?l?nski)	autonomia (polski)	aut?n?mij? (?l?nski)
mianownik	lp.	konstytucja	k?nstytucyj?	autonomia	aut?n?mij?
dopołni?cz		konstytucji	k?nstytucyje	autonomii	aut?n?mije
cylownik		konstytucji	k?nstytucyji	autonomii	aut?n?miji
biernik		konstytucj?	k?nstytucyjo	autonomi?	aut?n?mijo
miyjscownik		konstytucji	k?nstytucyji	autonomii	aut?n?miji
n?rzyndnik		konstytucj?	k?nstytucyj?m	autonomi?	aut?n?mij?m
woł?cz		konstytucjo	k?nstytucyjo	autonomio	aut?n?mijo
mianownik	lmn.	konstytucje	k?nstytucyje	autonomie	aut?n?mije
dopołni?cz		konstytucji	k?nstytucyji	autonomii	aut?n?miji
cylownik		konstytucjom	k?nstytucyj?m	autonomiom	aut?n?mij?m
biernik		konstytucje	k?nstytucyje	autonomie	aut?n?mije
miyjscownik		konstytucjach	k?nstytucyjach	autonomiach	aut?n?mijach
n?rzyndnik		konstytucjami	k?nstytucyjami k?nstytucyj?ma	autonomiami	aut?n?mijami aut?n?mij?ma
woł?cz		konstytucje	k?nstytucyje	autonomie	aut?n?mije

N?s interesuje liczba pojedyncz?, bo ??dyn ze liczb?m mnog?m niy m? problym?w. Po polsku we liczbie pojedynczyj we trzech przipadkach m?my -i na k?ncu. Ale to niy znaczy, ?e po ?l?nsku we wszyjskich trzech bydymy mie? -e .

• Napisoł ?ech artykuł na Wikipedyje.
• Napisoł ?ech artykuł na Wikipedyji .

• Skopiowoł ?ech tekst ze Wikipedyji.
• Skopiowoł ?ech tekst ze Wikipedyje .

• Doł ?ech Wikipedyje siyła swojij roboty.
• Doł ?ech Wikipedyji siyła swojij roboty.

Poz?r! Choci?? pizzeria we polskim k?nczy sie jak symetria , to niy znaczy, ?e jak po ?l?nsku m?my symetryj? , to je ty? pizzeryj? ! To je italija?ske słowo, co ino bez cufal m? taki klang, bez to g?d?my i piszymy pizzeria , a odmiyni?my tak jak ni?yj .

Przikłady ze literatury

• Tyn kupiec mioł syna we sztudyji i tyn syn b?ł do d?m z tyj sztudyje przijechoł. ^[4]
• T??, ale bych poty niy mioł jakij k?medyje z tym. ^[6]

M?my po ?l?nsku cołko grupa ?y?skich rzeczownik?w, co jejich tymaty sie k??cz?m miynko, bp.: stud ni a , ziy mi a , tila pi a , fajni si a , chwi l a .

Społym z niymi m?my drugo grupa, co kej? sie k??czyła miynko, ale stwardniała, bp.: pywni c a , rze sz a , bu rz a , gr? dz a .

Jedna i drug? grupa odmiyni? sie tak jak we tabulce:

przipadek	liczba	studnia (polski)	studnia (?l?nski)	piwnica (polski)	pywnica (?l?nski)	chwila (polski)	chwila (?l?nski)
mianownik	lp.	studnia	studnia	piwnica	pywnica	chwila	chwila
dopołni?cz		studni	studnie	piwnicy	pywnice	chwili	chwile
cylownik		studni	studni	piwnicy	pywnicy	chwili	chwili
biernik		studni?	studnia	piwnic?	pywnica	chwil?	chwila
miyjscownik		studni	studni	piwnicy	pywnicy	chwili	chwili
n?rzyndnik		studni?	studni?m	piwnic?	pywnic?m	chwil?	chwil?m
woł?cz		studnio	studnio	piwnico	pywnico	chwilo	chwilo
mianownik	lmn.	studnie	studnie	piwnice	pywnice	chwile	chwile
dopołni?cz		studni	studni	piwnic	pywnic	chwil	chwil
cylownik		studniom	studni?m	piwnicom	pywnic?m	chwilom	chwil?m
biernik		studnie	studnie	piwnice	pywnice	chwile	chwile
miyjscownik		studniach	studniach	piwnicach	pywnicach	chwilach	chwilach
n?rzyndnik		studniami	studniami studni?ma	piwnicami	pywnicami pywnic?ma	chwilami	chwilami chwil?ma
woł?cz		studnie	studnie	piwnice	pywnice	chwile	chwile

Przi studnia i chwila je sytuacyj? blank podan? na problymy ze po?yczkami na -ij?, -yj? : choci?? po polsku m?my we trzech przipadkach -i na k??cu, to niy znaczy, ?e po ?l?nsku m?my -e .

Za to przi stwardniałych porz?nd sie zap?min? o tyj ?l?nskij odmianie i pad? Ida do pywnicy . Dycki idymy do pywnice .

• we rzeczownikach ?y?skich miynkich tymaty k??cz?m sie na: b′, ?, d?, f′, j, l, m′, ?, p′, ?, w′, ?
• we rzeczownikach ?y?skich stwardniałych tymaty k??cz?m sie na: c, cz, dz, d?, rz, sz, ?)

Nowe po?yczki we zorcie pizza (wym. picca ), mozarella (wym. mocarella ), lazania odmiyni?my podle tego samego mustra: zjadłach k?ncek pizze , co na nim było połno mozarelle , t?? lazanie ?ech ju? niy poradziyła.

Poz?r! Choci?? pizzeria we polskim k?nczy sie jak symetria , to niy znaczy, ?e jak po ?l?nsku m?my symetryj? , to je ty? pizzeryj? ! To je italija?ske słowo, co ino bez cufal m? taki klang, bez to g?d?my pizzeria i odmiyni?my tak jak studnia .

Przikłady ze literatury

• Staro tam nie pozn?, ?e to z karczm?rzowej studnie . ^[9]
• Na ostatku go przywi?dli do jednyj szopki co w niyj była studnia a we studni sie woda jak ogiy? ?wiyciła, a jak sie do tyj studnie nachyl?ł a tyj wodzie sie dziwoł, porwoł go jedyn za n?gi i do tyj studnie na d?ł głow?m wciep. ^[4]

Te rzeczowniki odmiyniaj?m sie podobnie jak r?z :

przipadek	liczba	r?z	przikł?d	t?w?r	bergm?n
mianownik	lp.	r?z	przikł?d	t?w?r	bergm?n
dopołni?cz		razu	przikładu	t?waru	bergmana
cylownik		razowi	przikładym	t?warowi	bergmanowi
biernik		r?z	przikł?d	t?w?r	bergmana
miyjscownik		razie	przikładzie	t?warze	bergmanie
n?rzyndnik		razym	przikładym	t?warym	bergmanym
woł?cz		razie	przikładzie	t?warze	bergmanie
mianownik	lmn.	razy	przikłady	t?wary	bergmani? bergmany
dopołni?cz		raz?w	przikład?w	t?war?w	bergman?w
cylownik		raz?m	przikład?m	t?war?m	bergman?m
biernik		razy	przikłady	t?wary	bergman?w
miyjscownik		razach	przikładach	t?warach	bergmanach
n?rzyndnik		razami	przikładami	t?warami	bergmanami
woł?cz		razy	przikłady	t?wary	bergmani? bergmany

Choci?? we mianowniku i bierniku m?my ? , to reszta przipadk?w je ze a . Niy m?my r?zu , r?zowi i tak samo niy m?my przikł?du , t?w?ru itd. To sie wzi?nło ze dugich proces?w ?l?nskigo jynzyka, co sie rozci?ngaj?m na ostatni tysi?nc l?t. S?m słowa, co we blank inkszych przipadkach zmiyniaj?m litera. Dej poz?r, ?e piyrsze sztyry przikłady wydadz?m Ci sie blank naturalne, bo te słowa tak samo funguj?m po polsku. Ale skuli tego, ?e po polsku niy ma wymiany ? na a , niy słyszymy tych form?w dziynnie i m?my z niymi problymy.

• zbi ? r-zbi o ru
• sł o wo-sł ? w
• kr o wa-kr ? w
• w ? z-w o zu
• sz a ta-sz ? t
• ? a ba-? ? b
• b a ba-b ? b
• Piek a ry-Piek ? r

Przikłady ze literatury

• Doczkajom, kapelonku, terozki mo?e jo im zrobia wykłod ! ^[10]
• Moja staro nastawi mi go nikiedy bez wieczor i my?la, ?e se posłuchom jakiego porz?dnego wykładu , jak na przykłod tyn, co go oto mioł gyneroł Sosnkowski [...] ^[11]

Rzeczowniki mynske osobowe, co sie k??cz?m na -t mog?m mie? we mianowniku liczby mnogij k??c?wka -ci? , bp.:

• brat-braci? ( To s?m moji braci? )
• muzykant-muzyka?ci? ( Przijechali muzyka?ci? )
• prezydynt-prezydy?ci? ( Do Bruksele pojechali prezydy?ci? Polski i Litwy. )
• adwokat-adwokaci? ( We naszyj kancelaryji robi?m nojlepsi adwokaci? . )

We ?l?nskij g?dce niy ma form?w bracia , muzyka?ci , prezydy?ci , adwokaci . Forma ze -? je ty? lepij widzian?, bo jednak braty , muzykanty , prezydynty (pl: prezydenty ), adwokaty to s?m formy, co ty? s?m we polskij g?dce.

Przikłady ze literatury

• Jechoł prync, przijechoł do d?mu. Uzdrzeli go braci? jego. ^[4]
• Muzykancio i ?piewocy sie juz ?wicom a ?wicom. ^[12]

Rzeczowniki, co sie k??cz?m na -ynt , we mianowniku liczby mnogij k??czy sie na -ynta . Bez to niy m?my form?w dokumynty , instrumynty , regimynty , ino dokumynta , instrumynta , regimynta itp. Por?wnejcie sie to ze słowym fizymatynta . Bez to, ?e niy ma tego słowa po polsku, ??dyn niy m? problymu z nim i niy g?d? fizymatynty .

Przikłady ze literatury

• Tak pisknuł do piszczałky ? dwa regymynta wojska przijechało. ^[4]
• Je łona tam u? moc rokow, bo isto dowo tustelokom dobre procynta łod jejich pinindzy, kiere tam u ni niechali. ^[13]

Po ?l?nsku, kaj? we historyji naszego jynzyka, doszło do procesu, co sie nazyw? dysymilacyj? . We dysymilacyji rochodzi sie o to, ?e miyndzy ?wiynki, co s?m podane na siebie, wchodzi now? głoska. ?l?nsk? dysymilacyj? je tak? sama jak czesk?, bez co nasze słowa s?m blank inksze od polskich. Niy m?my sł?w ?roda , ?rodek , ?rebie , o?rodek , ?redni , ?rodkowy , ?rodowisko , wejrze? , ?r?dło itd. M?my za to strzoda , postrzodek (niy strzodek !), zdrzybia , ostrzodek , postrzedni (niy strzedni !), postrzodkowy (niy strzodkowy ), strzodowisko , wejzdrze? , zdrz?dło itd.

Przikłady ze literatury

• Tak on ty? tam r?z prziszed i wyl?z na ta kupa, bo chcioł obejzdrze? , wiela sie to jeszcze tych berg?w bydzie z tyj g?ry sfalowa?. ^[14]
• Kr?l mu nadoł wiela złota i strzybła [...] Si?d i napisoł kartka zapieczyntowoł pieczy?ci?m, co była na piestrzyniu od pryncesy bo przi za?lubiyniu mu podarowała piestrzy? złoty. ^[4]

Na ?l?nskij Wikipedyji je cołk? plaga takich form?w jak grudniya , połedniyu , szpilaniy? , poruczniyk i dziesi?ntek inkszych. Pewnikym sie to wzi?nło ze tego, ?e ?l?nsk? g?dka m? zrobiyła , umiyniyła (pl: zrobiła , zamieniła ), ale to je przeca ino we odmianie czasownik?w, a niy we cołkim jynzyku. Dejcie poz?r na take formy i poprawiejcie je, bo to s?m ciyn?ke felery . Jedyne ?l?nske formy to grudnia , połedniu , szpilani? , porucznik .

Po ?l?nsku m?my grupa mynskorzeczowych rzeczownik?w, co we dopołni?czu sie k??cz?m na -a , m.in.: (kogo? czego?) stoła , dyszcza , ?niega , lasa . To ale niy znaczy, ?e tak sie odmiyni? wszyjske ?l?nske rzeczowniki.

To?, u?yw?my bab?w (ale ty? b?b !) itp., ale to niy znaczy, ?e to je jak?? ekstra ?l?nsk? odmiana, t?? niy prz?ciel?w , ino prz?cieli , niy nauk?w , ino nauk .

Okr?m feler?w gramatycznych trefiaj?m sie ty? felery słowne. We tabuli ni?yj zbiyr?my prawie take przipadki.

Słowo	Niy znaczy	Znaczy	Po polsku
a?e	?e	a?	a?
gryfny	dobry, fajny	feszny	przystojny
or?z	ty?	nar?z	nagle
prawie	hned	gynau, w tym m?my?cie	akurat
kej	jak, jako	kedy	kiedy, gdy
wiyrch	powiyrchnia	g?ra	wierzch, gora
wr?z	społym	nar?z	nagle