?labik?rzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ?labik?rzowym z?pisie ?l?nskij g?dki. Coby sie przewiedzie? wiyncyj, wejzdrzij do artikla o nim .

?labik?rzowy szrajb?nek to je jedyn ze szrajb?nk?w dl? ?l?nskij g?dki oficjalnie przijynty od Pro Loquela Silesiana we 2010 roku w Cieszynie . Je to jedyn z nojnowszych ?l?nskich systym?w pisani?. Profes?r Uniwerzytetu ?l?nskigo we Katowicach Jolanta Tambor brała czynny udzioł w jego powstaniu. Ortografij? skerowan? je przede wszyjskim do młodzi ucz?ncyj sie ?l?nskij g?dki. Miano ??labik?rzowy” je zwi?nzan? z mianym projektu ?l?nski ?labikorz ( ?l?ski elementarz - Przez o?wiat? do kultury regionalnej ). Jednymi z piyrszych wyda? we ?labik?rzowowym szrajb?nku b?ły ksi?n?ki G?rno?l?nski ?labik?rz a ?labik?rz niy dl? bajtli (2010) ^[1] .

Historyj? [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Inicjatorem nowyj zorty szkryftu dl? ?l?nskij g?dki b?ła zorganizowan? w tym celu społeczno?? na rzecz piastowani? i pr?mowani? ?l?nskij g?dki ? Pro Loquela Silesiana. Nowe abecadło miało by? take, coby bez problem?w mogli w nim pisa? u?yw?cze rozt?majtych ?l?nskich dialekt?w. Idyntycznie napisany tekst trza czyta? swobodnie na rozt?majte knify, zgodliwie ze specyfik?m danego dialektu. Abecadło miało ty? ulekszi? nauka ?l?nskij g?dki osob?m, kere onej niy znaj?m ^[1] .

Zdaniym Rafała Adamusa , co je jednym ze cz?nk?w Pro Loquela Silesiana, stworzynie nowego abecadła b?ło zdatne miyndzy inkszymi bez rozrost nowych technologiji k?munikacyjnych: z wł?nczyniym k?munikacyje mobilnyj i Internetu do ?yci? dziynnego. Ludzie cor?z czy??cij k?munikuj?m sie za p?moc?m tekst?w pisanych. Teksty we ?l?nskij g?dce, pisane polskim abecadłym , stały sie naturalnym knifym k?munikacyje pisymnyj miyndzy u?yw?czami ?l?nskich dialekt?w. Wtyncz?s pisanie we ?l?nskij g?dce z polskim abecadłym niy je porynczne, p?niyw?? ?l?nski zawiyr? klangi spoza polskij literackij g?dki, tedy? w polskim abecadle niy m? grafym?w do oznaczani? takich klang?w. Rozwi?nzanie tego problemu prziszło we Internecie sp?ntanicznie ? rozt?majte grupy u?yw?czy tworziły i u?ywały w tym samym czasie p?ra niyoficjalnych wersyji pisani? ?l?nskij g?dki. Zdatne stało sie poł?nczynie wszyjskich tych systym?w szkryftu w jedno wszeobecnie uznane abecadło ^[1] .

Przijy?cie nowego szkryftu je w??ne dl? ?l?nz?k?w ty? bo lity systym pisani? w Polsce je war?nkym prawnego uznani? g?dki za regi?nalno. Status g?dki regi?nalnyj na bajszpilu kaszubskij g?dki mo?e rozwi?nza? problemy braku financowani? projekt?w na rzecz zachowani? a rozrostu g?dki i ?l?nskij kultury, zwi?nzanych z tworzyniym program?w edukacyjnych, wyd?waniym literatury edukacyjnyj i fabularnyj, tre?ci organizacyji naukowych, o?wiatowych itp. Pojedynczy szkryft w k?ntek?cie zmy?szaj?ncyj sie wielo?ci ?l?nskich g?d?czy, m? znaczynie dl? tworzyni? dykcj?norz?w , p?mocy dydaktycznych, rozbudowy korpusu tekstowego we publikacyjach drukowanych i na internetowych zajtach. W przipadku, kej ojce niy g?daj?m po ?l?nsku, teksty pisane st?waj?m sie jednym z bazowych knif?w nauki g?dki bez mł?d? ^[1] .

6 marca 2009 roku w Cieszynie odbyła sie k?nferyncyj? ??l?ska mowa jako j?zyk regionalny ? po co, jak i kiedy?”.

Abecadło [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Abecadło ?l?nske we wersyji od Pro Loquela Silesiana oparte je na łaci?skim abecadle . Abecadło skł?d? sie ze 34 buchsztab?w ^{[2] [1]} :

Grafymy ?l?nskigo abecadła dobierane s?m z zarachowaniym implymyntacyji oznacz?nych bez niy f?nem?w we rozt?majtych ?l?nskich dialektach. Na zadku inkszych znanych odmian abecadła ?l?nskigo systym graficzny Pro Loquela Silesiana je jak nojbarzij zbli??ny do polskigo abecadła. Rozdziały miyndzy tym ?l?nskim abecadłym a polskim przikludzaj?m sie do wkludzyni? ekstra grafym?w A , ? , ? , O a O do ?l?nskij g?dki jak ty? braku we ?l?nskij g?dce polskich liter ? a ?, co oznaczaj?m samogłoski nosowe, jak ty? buchsztaba O.

• A je grafymym oznaczaj?ncym k?ntynuacyjo przodnij samogłoski nosowyj na k??cu wyrazu, co wystympuje zaobycz na Opolskim ?l?nsku . Zamiast a idzie pisa? a (biera ? biera).
• O je grafymym oznaczaj?ncym k?ntynuacyjo nosowyj samogłoski zadnij. Su?y do zapisowani? niywielgij wielo?ci odmian. Oznacz? klang [?], rozpowszechni?ny we zachodnich rej?nach G?rnego ?l?nska , we ostanych regi?nach zamiast niego wym?wi? sie samogłoska zdenazowano o. Znak o je zapisowany na abszlusach przimiotnik?w abo sł?w, kere zmiyniaj?m sie zgodnie z zort?m przimiotnika we bierniku ?y?skij zorty. Zamiast o idzie pisa? o (modro ? modro).
• ? je grafymym oznaczaj?ncym k?ntynuacyjo staropolskij samogłoski a. Na srogij tajli ?l?nska k?ntynuacyj? ta je wym?wian? za dyft?ng, na bajszpil [Ou?] na Opolskim ?l?nsku: pt?k (pt [ou?] k), abo za [au?] we okolicach Prudnika a Raciborza (pt [au?] k). We niykerych regi?nach, jak na bajszpil Rej?n Industryjalny abo Cieszy?ski ?l?nsk , w kerych k?ntynuacyj? a je wym?wian? za m?noft?ng o (pt [o] k), zamiast ? idzie pisa? o (g?da? ? goda?).
• ? je grafymym k?ntynuacyje staropolskij samogłoski o (ker? wyewoluowała ze historycznie dugigo o), we ter??nych ?l?nskich dialektach oznacz? klang, kery nojczy??cij wym?wi? sie p?miyndzy [o] a [u].
• O je grafymym samogłoski zacz?ntkowyj o, labializowanyj z wiynksza ?l?nskich dialekt?w. We inkszych systymach graficznych w tyj samyj pozycyji u?yw? sie k?mbinacyje uo , ło abo buchsztaba o .

Szkryft [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Bazowym prawidłym szkryftu je chy?? przestrzegani? og?lnych ?l?nskich prawideł wym?wy. Spostrz?d p?ru opcyji wym?wy biere sie ta, ker? je nojbarzij wszeobecn? we ?l?nskich dialektach; warianty g?dki znane we małych skupinach dialekt?w na cołkim terytori?m dystrybucyje niy s?m uznane we szkryfcie. Na bajszpil, szkryft zarachowuje redukcyjo ł we k?mbinacyjach sp?łgłosek przed zadnimi samogłoskami ( gowa , gupi , chop ), na co skazuje mocka dialektolog?w i kere je wszeobecne na cołkim Postrzodkowym ?l?nsku a na wiynkszo?ci terytorium P?łnocnego ?l?nska. Ty? we ?labik?rzowym szrajb?nku obran? je opcyj? szkryftu, ker? zachowuje historyczno ci?ngło??, a tym samym przizw?l? okry?li? bycie słowa, na bajszpil szkryft k?mbinacyje strz ( strzewiki ) bydzie zachowany, kej bydzie wym?wiony na jego plac z wiynksza ?l?nskich dialekt?w [ ?? ] (we niykerych ?l?nskich dialektach take p?miany jak strz > szcz a zdrz > ?d? niy zaszły, a wym?wa je zgodliw? ze szkryftym: strzewiki , zdrz?dło ^[3] .

Nojw??niyjsze cechy szkryftu to ^[3] :

• oznaczynie kontynuatora staropolskigo miynkigo ? za p?moc?m dwuznaku rz , ze k?mbinacyj?m sp?łgłosek takich jak trz , strz , drz , zdrz : trzi , strzyla? , strzoda , zdrz?dło ;
• brak sypielyni?, kere je obecne we dialektach p?łnocno?l?nskich i przechodnich dialektach ?l?nsko-małopolskich (odzwierciedlenie sypielyni? w pisaniu dopuszcz? sie jyno we regi?nalnych publikacyjach niynormatywnych);
• uproszczynie k?mbinacyji sp?łgłosek ze ł : gowa , chop , wosy , tuste (u?ycie ł je mo?liwe we regi?nalnych tekstach na tych terynach, w kerych niy prziszła redukcyj?  ł );
• utr?ta ł we k?mbinacyjach sp?łgłosek na k??cu wyrazu, co wyra?? czas przeszły we polskij g?dce, na bajszpil we formach 1. i 2. osoby liczby pojedynczyj mynskij zorty;
• twardo?? abo miynko?? wym?wy sp?łgłoski obiyr? sie w zn?le?no?ci od przijyntyj g?dki we danym ?l?nskim dialekcie; na abszlusach przimiotnik?w z ci?ngł?m samogłosk?m zwyn?on?m e mo?liwe s?m szkryfty: -kiyj, -giyj, -kiygo, giygo, -kiymu, -giymu, -kij, -gij, -kigo, gigo, -kimu, -gimu;
• zachowanie j we odmianach -yj / -ij : biołyj , piyrwyj :
• szkryft poł?nczy? samogłoski ze sp?łgłoskami n , m we plac nastympstw staropolskich samogłosek nosowych (kr?m samogłoski odpadaj?ncyj ? we literackij polskij g?dce, ker? wystympuje na k??cu wyrazu):
  • przed sp?łgłoskami zewartymi a afrykatami:
    • -om- , -em- ? przed sp?łgłoskami wargowymi (we wym?wie i pisaniu);
    • -on- , -en- ? przed przodni?m sp?łgłosk?m g?dkow?m (zymbow?m i zymbodołow?m) i zadni?m sp?łgłosk?m g?dkow?m (w tym drugim klang [ŋ] je wym?wiany kaj sie ł?ncz?m grafymy);
    • -o?-, -e?- ? przed jynzykiem postrzednim;
  • przed frykatami onych nosowo?? znajduje odzwierciedlenie we szkryfcie: -on-, -en- ( ?l?nzok );
  • na k??cu słowa -om (zgodnie ze grafymym - ? we literackij polszczy?nie).
• trzi knify szkryftu k?ntynuacyje staropolskij samogłoski nosowyj odpadaj?ncyj ? , wystympuj?ncyj na k??cu wyrazu (we zn?le?no?ci od regi?nalnyj wym?wy):
  • -a ? we G?rno?l?nskim Industryjalnym Rej?nie (we rej?nie Katowic , w ciasnym synsie na G?rnym ?l?nsku);
  • -a ? na Opolskim ?l?nsku;
  • -ym , -e ? na Cieszy?skim ?l?nsku (piyrsz? opcyj? su?y do szkryftu form czasownika pierwszoosobowego, drug? ? do form mian we bierniku);
• pisanie elymynt?w epentetycznych jak t a d : zdrz?dło , strzoda , ostrz?dka , pojstrzodek ;
• szkryft przedrostka noj - (z r?wnymi wariantami regi?nalnymi n?j - a nej -) przi tworzyniu stopiyni przir?wnani? przimiotnik?w a przisł?wk?w: nojgryfnij , n?jgryfnij , nejgryfnij ;
• szkryft piyrszyj osoby czasu przeszłego pojedynczyj liczby k??cowego - ch we p?ru wariantach: godołech / godołch / joch godoł / jo?ech godoł / godoł?ech ;
• zmiynny szkryft samogłoski na k??cu przeszłego czasu, w zn?le?no?ci od d?minuj?ncyj wym?wy we danym ?l?nskim regi?nie: ? ( b?ł , robi?ł ) abo y ( był , robiył ), z mo?liwym wariantym pisarskij formy z poprzedzaj?ncymi ja miynkimi sp?łgłoskami jak robił ;
• p?miniy?cie ? po ? , ? we formie bezokolicznika: goda? , niy? , kra? ;
• przi pisaniu germanizm?w:
  • szkryft dyft?ngu au je taki s?m jak we miymieckij g?dce : auto , ausdruk ;
  • brak litery h wydu?aj?ncyj piyrwyjszo samogłoska: bana , banka ;
  • szkryft grafymu z we czasie wym?wiania klangu [z], nawet je?li grafym s ostoł u?yty we oryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: szlagzana ;
  • szkryft grafymu c we czasie wym?wiania klangu [c], nawet je?li grafym z je u?ywany we oryginalnym szkryfcie miymieckigo słowa: ancug , citr?na ;
  • szkryft k?mbinacyje sz zamiast miymieckigo sch : szlagzana , szlauch ;
  • zmiynny szkryft s / sz przed sp?łgłoskami, niy ino w germanizmach, ale ty? we słowach niymiymieckigo byci?: stympel / sztympel , skarbnik / szkarbnik ;
  • szkryft k?mbinacyje aj zamiast miymieckigo ei : majzel (od miym. Meißel );
  • szkryft oj zamiast miymieckij eu : Ojgyn (od miym. Eugen );

U?ycie [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Piyrszym wyd?wnictwym u?ywaj?ncym nowego ?l?nskigo szkryftu b?ła ksi?n?ka od Ondry Łysohorskigo Spiwajuco pia?? , wydan? we 2009 roku. Potym uk?zały sie tutoriale opublikowane bez Pro Loquela Silesia: G?rno?l?nski ?labik?rz i ?labik?rz niy dl? bajtli . Piyrsz? ksi?n?ka, ker? obyjmuje 46 lekcyji, we nakładzie 2000 tys. egzympl?rz?w, trefiyła do szk?ł, bibli?tyk i d?m?w kultury. G?rno?l?nski ?labik?rz bazuje na pr?bach zwi?nzanych ze tworzyniym ?kaszubskigo ?labik?rza”. Okr?m nauki czytani? G?rno?l?nski ?labik?rz przybli?a bajtl?m ludowe zwyki ?l?nz?k?w. Drug? ksi?n?ka je przeznacz?n? dl? szyrokigo kryngu czyt?czy. Zawiyr? miyndzy inkszymi informacyje o rozt?majtych cechach g?dki wystympuj?ncych w niykerych regi?nach ?l?nska ^[1] .

We szkryfcie napoczynto ty? wyd?wanie ksi?n?ek z seryje Canon Silesiae ? ?l?nsk? Bibli?tyka ^[4] .

Bajszpile tekst?w [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

Uproszcz?ny ?labik?rzowy szrajb?nek (bez a, ?, o)

Połny ?labik?rzowy szrajb?nek

Wejrzij ty? [ edytuj | edytuj zdrz?dło ]

• Prawidła pisani? we Wikipedyji

Przipisy

p   ?   d   ?   e Szrajb?nki ?l?nskij g?dki Alfabet polski ?l?nskij g?dki Steuerowy szrajb?nek ?labik?rzowy szrajb?nek ?l?nski alfabet f?netyczny ?l?nske abecadło Grzegorza Wieczorka Tadzikowy szrajb?nek Szrajb?nek Dariusza Dyrdy