Virusi
eshte nje program i vogel i cili eshte ne gjendje te shumezohet e te shperndahet neper funksionet e caktuara te kompjuterit dhe ta beje ate qe te mos funksionoj normalisht apo ta shkaterroj gjithe sistemin e eksplorimit.Virusi mund ta demtoje kompjuterin duke shkarkuar programe me vuirus,i ben restart vet, ndizet vet pa i dhene komanden,ngadaslohet etj. Per tu mbrojtur nag viruset shkaekoni nje virus scan dhe virus scan ka she delet virus. op
Por demet mund te jene te ndryshme ka nga ata qe sjellin pak deme si psh ata qe sulmojne mousin apo tastieren disa te tjere pengojne disa programe te funksionojn normalisht por me te rrezikshmit sot jane ne gjendje ta fshijne tere hard diskun.
Virusi i kompjuterit
eshte
program kompjuteri
i cili shkruhet nga “njerezit e dobet dhe infektojne nje ose shume kompjutera pa lejen apo dijen e perdoruesit te
kompjuterit
. Keto programe u ngjiten programeve tjera dhe shkatojne viroza te ndryshme ne ato programe duke i infektuar ne forma te ndryshme fajllat e programit te cilet ekzekutohen ose edhe tere programin. Viruset punojne njejte si ne Windows, po ashtu edhe ne IOS duke infektuar fajllat me prapashtesen
.zip
ose
.exe
. Nje virus eshte joakiv derisa ekzekutoni nje program apo aplikacion te infektuar, ose startoni kompjuterin tuaj, i cili permban nje disk qe eshte i infektuar me viruse te cilet po ashtu kane infektuar sistemin tuaj kompjuterik. Virusi eshte aktiv atehere kur ai futet ne memorien e kompjuterit dhe krijon kopje te vetvetes ose sistemit te fajllave ne diskun e kompjuterit. Disa viruse jane programuar posaqerishte per te demtuar te dhenat ne kompjuterin tuaj duke krijuar defekte ne programe, fshirjen e fajllave ose edhe fshirjen e tere hard diskut. Shume viruse sillen ne ate forme duke shfaqur nje mesazh ne ekran ose duke bere komente ne forme te zerave “verbal” ne nje kohe te caktuar ose si nje ngjarje e programuar pas replikimit te vetvetes se tyre, qe ne njefare menyre te bejne pre e gjahut te tyre. Viruset tjera e bejn sistemin e kompjuterit te crregullohet ose te kete perplasje te shpeshta brenda-perbrenda sistemit kompjuterik [1].
Me shfaqjen e virueseve te kompjuterit per here te pare si epidemi softuerike, interesi per ta ishte mjafte i madh, sidomos viteve te fundit numeri i tyre sa vjen e shtohet dita?dites ne mjediset kompjuterike. Viruset jane shkruar ne ate forme qe te krijojne probleme ne siguri, te tilla, si: probleme sociale dhe probleme ne mjediset ne te cilat kryhen pune te dobishme (mjediset e distribuara per llogaritje). Viruset e kompjuterit paraqesin rrezike jo vetem per siguri, por edhe ne integritetin e te dhenave. Ata shkaktojne humbjen e te dhenave, te cilat jane mjafte te vlefshme, duplikimin e tyre e ndonjehere edhe humbjen e teresishme, qe pastaj riparimi ose rikthimi i tyre do te ishte i zoreshem. Problemet qe shkaktojne viruset jane ne rritje e siper, andaj ne duhet t`i detektojme ata me pajisje adekuate per t`i crrenjosur nga sistemet tona kompjuterike. Viruset e kompjuterit shkaktojne kercnime te ndryshme ne kompjuteret tone, sa qe nuk mund te zhvillojme detyrat apo punet ne formen e duhur; thjeshte shkaktojne pengesa ne sistemin kompjuterik, ngadalesim te resurseve per te cilat kemi nevoje t`i shfrytezojm, e gjera te tilla. Popullariteti i Internetit ka shkaktuar kercenim edhe me te madh, si ambient ideal i shkruesve te viruseve, i cili u jep hapesire atyre qe te krijojne viruse dhe te njejtet t`i shperndajne permes tij gjithandej, te cilet pastaj paraqesin rrezike per cdonjerin i cili eshte i kyqur ne rrjet, por duke mos menjanuar faktin se viruset e tille mund te barten edhe permes mediumeve te tjera fizike. Me poshte shpjegohet rreth natyres se viruseve, historise dhe zhvillimit te tyre, demet qe shkaktojne disa lloje te viruseve te kompjuterit, masat parandaluese qe duhet ndermarre paraprakishte qe te mbrohemi nga kercnimet e tyre, etj.
Virus eshte skede e pergjithshme per programe keqberese qe jane te afte te infektojne kompjuteret dhe te shperndahen vetvetiu. Viruset nuk lindin vetvetiu por programohen nga specialistet e kompjutereve per te kryer funksione te ndryshme. Viruset kane per qellim demtimin e skedareve, fshirjen e memories, pergjimin dhe spiunimin, vjedhjen e informacionit, ngadalesimin e rrjeteve kompjuterike, etj.
Dy pakistanez Basit dhe Amjad Alvi krijuan nje program i cili sulmonte boot sektorin e disketes dhe te hard diskut. Qellimi i tij nuk ishte qe ti shkaterronte te dhenat por vetem ,te afishoj nje reklame te tyre ! Vetem pas dy vjetesh lajmerohet antivirusi i pare per ta c'aktivuar brain dhe per tu mbrojtur prej tij. Ndersa sot nevojiten vetem disa ore per ta gjetur antivirusin.
Me shfaqjen e virusit Melissa merr funde epoka ku viruset shperndaheshin vetem ne menyre manuela, permes disketave. Ky virus shperndahet permes internetit i fshehur nje dokument Word dhe prej kompjuterit te infektuar ai shperndahej ne 50 adresat e para ne blokun e adresave te Outlokut. Ky virus infektoi me shume se 300.000 kompjuter.
Mjerishte shume njerez te cilet kane probleme ose rreziqe te shpeshta ne kompjuteret e tyre nuk e kuptojne se ata kane viruse ne kompjuteret e tyre, prandaj jetojne te shqetesuar nga problemet e tilla. Viruset me te zakonshme jane :
Viruset - Virusi eshte nje pjese e vogel e softuerit e cila transportohet ne programe te tjera. P.sh., nje virus mund t`i bashkangjitet programeve per menaxhimin e te dhenave. Sa here qe programi vepron, vepron edhe virusi. Ai ka shans te riprodhoje virusa te tjere (duke ia bashkangjitur programeve) dhe te shkaktoje problem fatale ne sistem.
Viruset e e-mail-it - Nje virus e-maili udheton si nje shtojce e ngjitur ne e-mail dhe zakonisht replikon veten ne menyre automatike ne e-mail duke ju shperndare shume njerezve te cilet gjenden ne listen e personit i cili posedon ate e-mail. Disa viruse nuk kerkojne qe ju te kikoni dyfish mbi ta, por ata aktivizohen kur ju shikoni ndonje mesazhi ne panelin preview te e-mail softuerit tuaj [2].
Kuajt Trojan (Trojan Horses) - Kali i Trojes eshte thjeshte nje program kompjutrike. Qellimi i programit eshte te demtoje sistemin tuaj kompjuterike, atehere kur ju e aktivizoni programin e tille. Kuajt Trojan nuk e replikojne veten e tyre gjate infektimit te kompjuterit tuaj [3].
Krimbat (Worms) - Krimbi virusal eshte pjese e softuerit, i cili perdore rrjetet kompjuterike dhe vrimat e sigurise per te replikuar vetveten. Nje kopje e krimbit virusal skanon rrjetin i cili ka nje vrime te vecante sigurie. Ajo kopjon veten ne kompjuterin i cili eshte infektuar me kete lloj virusi, duke perdorur vrima sigurie dhe pastaj fillon me replikimin e vetvetes ne ate kompjuter [4].
Ne fillim te
viteve te 60
kerkuesit e laboratorit Bell krijojne nje loje ku dy programe kane per mision ta shkatrojn njeri tjetrin.Keta dy programe kishin aftesi qe te vete shumezoheshin dhe ketu pra u vene bazat e virusit Termin virus i pari e perdor profesori amerikan Fred Cohen per te pershkruar programet qe kane mundesi te riprodhohen dhe te shperndahen permes rrjetit informatike.
Viruset e kompjuterit jane quajtur viruse, sepse ata permbajne disa tipare te ngjashme me viruset biologjik. Nje virus kompjuteri kalon prej njerit kompjuter ne tjeterin sikurse virusi biologjik qe kalon prej njerit person tek personi tjeter. Viruset mund te perhapet prej nje kompjuteri ne kompjuterin tjeter te painfektuar, permes mediumeve te ndryshme , te tilla si: CD, DVD, USB, etj. Perveq kesaj viruset mund te perhapen ne kompjuter edhe permes fajllave te infektuar nga nje sistem i fajllave te rrjetit ose nje fajll i sistemit te kompjuterit tjeter, te cilit i qasemi ne njefare forme. Qe nga dalja ne skene e viruseve, sistemi juaj kompjuterik mund te demtohet nga keta shkaterrues te rrezikshem, demtimet e te cileve mund te jene serioze. Edhe pse sulmet e viruseve duken si nje koncept relativisht i ri, dobesia e ketyre sulmeve behet mjafte reale, atehere kur kompjuteret lidhen ne rrjete, ose krijohet lidhja e nje kompjuteri me nje kompjuter tjeter dhe behet zgjerimi i linjes se rrjetit ne mes dy kompjutereve te lidhur ne rrjet. Ne cdo cast rritet rreziku i sulmeve kur ne qendrojme te lidhur ne rrjet, sepse shkaku i gjithe kesaj qendron ne faktin se rrjeti mbulon shume perdorues dhe media te ndryshme. Historikisht viruset kane infektuar sisteme te ndryshme operative. Aktualishte, pre e viruseve jane sistemet e Microsoft Windows-it. Nje tjeter dallim te cilin e verejm mes viruseve te meparshem dhe viruseve te tanishem eshte ashpersia e efektit se si ata reagojne [5]. Para viti 1990, kompjuteret jane prekur nga virus te ndryshem duke shkaktuar crregullime te theksuara me sjelljen e tyre neper keto sisteme. Sot, jo vetem se shkaktojne probleme ne sistemet kompjuterike , por gjithashtu perdoren per te vjedhur informata te vlefshme te perdoruesve te kredit kartelave dhe numerave te sigurimeve shoqerore. Ju me siguri e kuptoni pse industria e krijimit te viruseve eshte shume e madhe krahasuar me ate qe ishte kohe me pare. Gjeneratat e reja te viruseve jane jane shume te rrezikshme, por edhe fitimprurese per njerezit qe merren me krijimin e tyre [6].
Viruset e kompjuterit jane shfaqur gjeresishte kah fundi i viti 1980 dhe ata erdhen per shkak te disa faktoreve. Faktori i pare ishte perhapja e kompjutereve personal. Para vitit 1980, kompjuteret desktop thuajse ishin jo-ekzistent ose ata ishin ne ate forme te dukur si “loder”. Kompjutera te vertet kishte rralle dhe ata, ekspertet i mbanin larg njerezve. Gjate vitit 1980, kompjuteret real filluan te perdoren ne biznese dhe shtepi per shkak te popullaritetit te IBM PC (krijuar me 1982) dhe Macintosh Apple (krijuar me 1984). Pastaj kompjuteret filluan te perhapen edhe ne universitete. Faktori i dyte ishte perdorimi i kompjutereve si tabela te shpalljeve (bulletin board). Njerezit mund te lidheshin dial up ne nje bord buletini me nje modem dhe shkarkonin programe te te gjitha llojeve. Lojerat ishin jashtezakonishte te popullarizuara dhe procesoret e tekstit ishin mjafte te thjeshte. Bordet e buletinit quan deri te shenjat paralajmeruese te virusit te quajtur kali i Trojes (Trojan Horse). Kali Trojan eshte program me emer “cool-sounding” dhe pershkrim. Keshtu qe permes bordeve te buletinit ata e shkarkonin ate. Kur ata aktivizonin (ekzekutonin) programin, virusi Trojan fshinte diskun e tyre. E njejta ndodh edhe me viruset e sotem te ashuquajtur kali Trojan. Kur ju mendoni se jeni duke marrur ndonje loje interesante, e ne anen tjeter ndodh e kunderta loja e shkarkuar pas ekzekutimit te saj ne prapavi permban virus, i cili fshin sistemin tuaj kompjuterike. Kuajt Trojan godasin nje numer te vogel te njerezve. Arsyea qendron ne faktin se ata jane zbuluar shume shpejte. Programet e infektuara me llojin e njejte jane fshire dhe jane lajmeruar njerezit per rrezikun qe paraqet ky virus ne kompjuteret e tyre. Faktori trete qe qoi deri te krijimi i viruseve ishte disketa. Ne vitin 1980 e tutje, programet ishin te vogla, prandaj programet e tilla ju mund t`i futeni ne diskete. Shume kompjuter nuk kishin hard disk, keshtu qe kur ju aktivizoni sistemin operativ ne kompjuterin tuaj ai merrte sistemin operativ dhe cdo gje tjeter prej disketes (floppy disk). Autoret e viruseve shfrytezuan kete per te krijuar programe te cilat replikonin veten. Viruset e meparshem ishin pjese e kodit e ngjitur per nje program, te tilla si lojera ose nje perpunues i popullarizuar teksti. Virusi duket si nje pjese e kodit e ngjitur per nje pjese te madhe te kodit (program), i cili eshte legjitim. Kur perdoruesi aktivizon programin legjitim, virusi fut veten e tij ne memorie dhe shikon rreth e rrotull ne qoftese ka ndonje program tjeter ne disk qe ta infektoje edhe ate. Ne qofte se gjeni nje virus te tille do te vereni se ai modifikon programin duke i shtuar programit kode te viruseve. Pastaj virusi nis program si te ishte “program real”. Perdoruesi me siguri nuk e kupton lojen qe ben virusi me programin e tij, keshtu qe ne te njejten kohe ai kur aktivizon programin aktivizon edhe virusin. Heren tjeter perdoruesi kur aktivizon programin infekton edhe programe te tjera dhe cikli i infektimit sa vjen e rritet, pastaj perhapja e virusit behet shume lehte. Nese programin e infektuar me virus do t`ia jepni ndonje personi tjeter permes ndonje medium, qofte USB ose pajisje tjeter, ai do te perhapet edhe ne kompjuterin e personit te dyte dhe bartja e tille eshte njera nga format se si perhapet virusi. Pjesa me e rrezikshme eshte faza e infektimit me virus. Shumica e viruseve kane fazen destruktive te sulmit, faze ne te cilen ata bejne deme te shumta. Disa lloje te shkaktareve e aktivizojne fazen e sulmit dhe virusi do te na shfaq nje mesazh te “cmendur” ne ekran duke fshire te gjitha te dhenat ne kompjutere. Shkaktar mund te jete nje date specifike, qendrueshmeria e virusit, se sa here e ka replikuar veten ose dicka e ngjashme [7].
Virusi i kompjuterit eshte nje lloj i softuerit me qellim te keq i shkruar qellimisht per te hyre ne kompjuter pa lejen dhe dijen e perdoruesit, i cili ka aftesi te replikoje veten duke u perhapur gjithandej, brenda sistemit kompjuterik.
Llojet me te zakonshme te viruseve jane :
?
Viruset rezidente (te perhereshme) (Resident Viruses):
Ky lloj i virusit eshte virus i perhereshem, i cili qendron ne RAM memorie. Nga aty pastaj nderpren te gjitha operacionet e ekzekutuara nga sistemi: demton fajllat dhe programet, te cilat jane te hapura, te mbyllura, i kopjon ato, i riemron, etj. Lloje te ketyre viruseve jane: Randex, CMJ, Meve dhe MrKlunky [8].
?
Viruset me veprim te drejtperdrejte (Direct Action Viruses):
Qellimi i ketij virusi eshte te replikoj veten dhe te veproj, atehere kur ai eshte ekzekutuar. Kur plotesohet nje kusht specifik, virusi i llojit ne fjale vepron dhe infekton fajllat te cilet gjenden ne direktorium ose ne folderin perkates, po ashtu infekton edhe fajllat te cilet ndodhen ne direktoriumet qe jane specifikuar si AUTOEXEC.BAT ne shtegun e fajllave. Kjo skede gjithmone ndodhet ne direktoriumin rrenje (root directory) te hard diskut dhe kryen operacione te caktuara kur kompjuteri eshte i ndezur (booted) [9].
?
Viruset shkaterrues - prishes (Overwrite Viruses):
Virusi i ketij lloji eshte emruar me kete epitet nga fakti se ai fshin informacionet e perfshira ne dosje, duke i bere ato pjeserishte ose teresishte te padobishme, pasi t`i infektoj ato. E vetmja menyre per te pastruar nje skedar te infektuar nga viruset eshte te fshini skedarin plotesishte, duke humbur keshtu permbajtjen origjinale te tij. Disa nga shembujt e ketij virusi jane: Way, Trj.Reeboot, Trivial.88.D [10].
?
Viruset e operacioneve fillestare te sistemit kompjuterik (Boot Viruses):
Ky lloj i virusit ndikon ne sektorin e operacioneve fillestare te sistemit kompjuterik (boot), ne nje fllop disk (floppy disk) ose hard disk. Boot eshte pjese thelbesore e nje disku, i cili eshte ruajtur sebashku me nje program dhe ben te mundur qe kompjuteri te filloje (boot) nga disku. Menyra me e mire per te shmangur viruset e operacioneve fillestare (boot viruses) eshte te sigurohesh se fllop disku apo hard disku eshte i mbrojtur dhe kompjuteri juaj kurre nuk fillon punen e tij nga ndonje disk i panjohur. Shembuj te viruseve te tille jane: Polyboot.B, AntiEXE [8].
?
Makro viruset:
Jane viruse te cilat infektojne fajllat qe jane krijuar nga aplikacione ose programe te caktuara te cilat permbajne makro. Keto mini-programe kane aftesi te rradhitjes automatike te operacioneve, keshtu qe ato kryejn veprime te vecanta, prandaj i menjanojne peroruesit nga detyra e kryerjes se ketyre operacioneve nje nga nje. Shembuj te viruseve makro jane: Relax, Melissa.A, Bablas, aO97M/Y2K [8].
?
Viruset e direktoriumit (Directory Viruses):
Viruset e tille ndryshojne shtigjet apo rruget te cilat tregojne vendndodhjen (lokacionin) e nje skedari (fajlli). Duke ekzekurtuar nje program (skedar me prapashtesen .exe ose .com), i cili eshte infektuar nga nje virus i tipit te tille, ju nuk jeni ne dijeni se aty eshte duke vepruar nje virus, ndersa virusi i cili ka vepruar ka levizur skedarin original dhe programin perkates. Njeherazi infektimi i tij e ben te pamundur lokalizimin e fajllit original [11].
?
Viruset polimorfik (Polymorphic Viruses):
Viruset polimorfik enkriptojne ose kodojne veten ne menyra te ndryshme (duke perorur algoritme te ndryshme dhe celesa enkriptues) ne cdo kohe qe ata infektojne sistemin. Kjo e ben te pamundur detektimin e tyre nga antiviruset, per t`i gjetur ata duke perorur stringje per kerkimin e nenshkrime (signature) (sepse ata jane te ndryshem ne secilin enkriptim) dhe gjithashtu kjo u mundeson atyre te krijojn nje numer te madh te kopjeve te vetvetes ne sistemin kompjuterik. Shembuj te ketyre viruseve jane paraqitur si ne vazhdim: Elkern, Marburg, Satan Bug dhe Tuareg [8].
?
Infektuesit e fajllave (File Infectors):
Ky lloj virusi infekton programet ose fajllat e ekzekutuar (fajllat me prapashtesen .exe ose .com). Kur njera nga keto programe me prapashtesat e permendura me larte eshte duke vepruar ne menyre direkte ose indirekte, virusi aktivizohet, duke prodhuar efekte demtuese ne keto programe. Shumica e viruseve ekzistuese i perket kesaj kategorie dhe klasifikohen ne baze te efekteve te tyre [12].
?
Viruset “shoqeruese” (Companion Viruses):
Konsiderohen te gjithe fajllat e infektuar me viruse rezidente ose viruse me veprim te drejtperdrejte. Keto viruse jane quajtur viruse “shoqeruese” nga fakti se sapo te arrijne ne sistem ato “shoqerojne” fajllat tjere qe tanime jane ekzistent. Me fjale te tjera, ne menyre qe te kryejn rutinat e tyre te infektimit, viruset “shoqeruese” presin ne memorie derisa te veproje nje program (viruset e menjehereshme) ose veprojne direkt duke krijuar kopje te vetvetes (viruset me veprime te drejteperdrejta). Disa shembuj te viruseve “shoqeruese” jane dhene si ne vazhdim: Stator, Asimov.1539 dhe Terrax.1069 [8].
?
Krimbat virusal (Worms):
Krimbi virusal eshte program kompjuterik, i cili ka aftesi per te kopjuar veten nga njera makine ne makinen tjeter. Per tu replikuar, krimbat perdorin kohen e kompjuterit dhe banduithin e rrjetit. Shpesh krijojne payload ?e te cilat bejne deme te konsiderueshme. Shembuj te krimbave virusal jane: PSWBugbear. B, Lovgate. F, Trile. C, Sobig. D, Mapson dhe Code Red [4].
?
Trojanet ose kuajt Trojan (Trojans or Trojan horses):
Nje tjeter lloj i viruseve shkaterruese dhe te demshme jane Trojanet ose kuajt Trojane, te cilet ndryshojne nga viruset tjere dhe nuk e replikojne veten. Ngjajne pothuajse teresishte me krimbat virusal [4].
?
Bombat logjike (Logic Bombs):
Keto nuk konsiderohen si viruse, sepse nuk e replikojne vetveten. Keto nuk jane as programe, nese e themi realisht, por me shume kryejn rolin e levizjes se me teper segmenteve te programeve. Objektivi i tyre eshte te shkaterroje te dhenat ne kompjuter ne kushte te caktuara. Bombat logjike aktivizohen pa u vene re nga shfrytezuesi dhe rezultatet e tyre jane shkaterruese [8].
Autoret e viruseve jane zakonishte meshkuj 14-24(26) vjec, te cilet kalojne kohe te gjate ne kompjuteret e tyre. Disa prej tyre duan te provojne se a jane programues te mire. Te tjeret duan te tregojne se ata kane fuqi per te shkatuar probleme te shumeta. Por, shumica e viruseve kane qellime shkaterruese. Shume nga verzionet e vjetra te programeve virusale jane “ripertrire” (re-hashed), nga shkaku se kerkojne me pak pune per tu riprodhuar [13].
Shumica e perdoruesve instalojne antivirusin qe te detektojne dhe eleminojne viruset. Ekzistojne dy metoda, te cilat i perdore nje aplikacion antivirusi per te zbuluar viruset. E para, kjo metode antivirusi perdoret per te detektuar viruset duke perdorur listen e definicioneve te nenshkrimeve te virusit (virus signature definition). Kjo punon duke kontrolluar permbajtjen e memories se kompjuterit, fajllat e ruajtur ne disqe te fiksuara ose levizese (fixed or removable drives) (hard disqe, flopi disqe) dhe duke krahasuar ato fajlla me nje baze te dhenash te “nenshkrimeve” te virusit. Mangesia e kesaj metode te zbulimit eshte se perdoruesit jane te mbrojtur nga viruset vetem atehere kur antivirusi azhurnohet me te dhenat e fundit te definicioneve te nenshkrimeve te virusit. Metoda e dyte perdore algoritme deduktive (udheheqese) (heuristic algorithms) per te zbuluar viruset. Kjo metode ka aftesi per te zbuluar viruset permes nenshkrimeve te cilat jane krijuar nga firma e antivirusit. Disa antiviruse jane ne gjendje te skanojne fajllat e hapur, po ashtu edhe fajllat dhe e-mailat te cilet i dergojme permes Internetit. Kjo menyre eshte quajtur si “skanim ne qasje (on-access scanning)”. Perdoruesit duhet t`i azhurnojne rregullisht antiviruset e tyre per te rregulluar “vrimat” e sigurise. Me azhurnimin e perditshem te antiviruseve parandaloni kercnimet, te cilat u kanosen ne sistemit tuaj kompjuterik [14].
- Nje virus kompjuteri nuk eshte i rrezikshem deri atehere kur ne nuk e hapim e-mailin e infketuar.
- Fshini cdo e-mail, i cili mendoni se eshte i infektuar dhe pastaj boshatiseni folderin e mbeturinave (shporten recikluese).
- Lexoni paraprakisht emrin e e-mailit. Kontolloni nese permbajtja e mesazhit ka kuptim para se te hapeni ndonje skedar te futur ne e-mail.
- Kujdes nga mashtrimet! Ka shume e-maile paralajmeruese me shkresen “virusi me deduktiv qe keni pare ndonjehere”, por shpesh keto viruse nuk ekzistojne.
- Dergoni e-mail kompanise se antivirusit, nese mendoni se kompjuteri juaj eshte infektuar me nje lloj virusi qe deri me tani nuk keni degjuar per te. Ata do t`ju tregojne a eshte virus apo jo.
- Beni backup gjerat me rendesi ne kompjuterin tuaj, qe te jeni me te sigurt.
- Ne qofte se merrni nje virus ne kompjuterin tuaj, eshte e nevojshme te skanoni kompjuterin, per te shpetuar nga infektimi i tij [14].
- Mos hap atacmentin (fajllin e bashkangjitur) ne e-mail, nese nuk jeni i sigurt se eshte plotesishte i painfektuar me virus, edhe ne qofte se keni ne kompjuterin tuaj antivirus.
- Mos dergo ndonje atacment mikut tuaj, nese nuk jeni i sigurt se fajlli perkates eshte teresishte i paster.
- Mos dergo e-mail me “virus te ri” pa e kontrolluar ate.
- Mos dergo e-maile me qellime shkaterruese.
- Mos dergoni e-mail i cili permban virus, tek personat tjere e sidomos tek kompania e antivirusit. Sistemi i mesazheve te kesaj kompanie ka mekanizma filtrues, qe ne njefare menyre do ta fshije ate.
- Mos zevendesoni backup-in e krijuar, nese mendoni se ai ne vete posedon virus.
- Mos u bazoni vetem ne antivirus, qe ai te kujdeset teresishte per kompjuterin tuaj! Ju duhet mbajtur syte hapur ne rast se paraqitet ndonje virus shkaterrues [14].
Virusi i kompjuterit shkakton dobesi dhe kaos ne industrin e kompjutereve dhe se efekti i tij eshte mjafte shkaterrues. Per kete arsye, ne shumicen e shteteve te botes eshte ndaluar me ligj krijimi i viruseve me qellim shkaterrues. Viruset jane rreth e rrotull planetit, qe nga zbulimi i tyre, disa dekada me pare dhe do te mbeten njeri nga kercnimet me efekt te brisht per programet softuerike. Duke ndermarrur masat e duhura dhe procedurat parandaluese, individi mund te kujdeset ndaj demeve qe shaktojne viruset. Viruset jane duke kryer veprime ilegale ne sisteme te ndryshme kompjuterike, por nese perdoren masat adekuate-parandaluese, efekti i tyre do te menjanohet plotesishte dhe sistemet tona kompjuterike do te jene me te sigurta.