Kromozomet jane komponentat me komplekse funksionale te berthames, meqe ato permbajne vetite trasheguese ? gjenet, te cilat me aktivitetin e vet veprojne mbi proceset metabolike dhe morfogjenetike ne qeliza. Koromozomet jane komponenta te perhershme dhe te obligueshme te berthamave morfologjikisht te diferencuara.

Kromatina paraqet formen nderfazore te kromozomeve ose kromozomeve ne gjendje te despiralizuar. Ato jane struktura te cilat e ruajne individualitetin e vet gjate ndarjes qelizore. Meqe jane te afta per vetreplikim (vetdyfishim) dhe gjate ndarjes qelizore te ndahen ne menyre te rregullt, bejne te mundshme ruajtjen e kontinuitetit te tyre nga njera qelize ne tjetren, e me ate edhe bartjen e vetive trasheguese prej njeres ne gjeneraten tjeter te organizmave.

Emri kromozom eshte ne lidhje me aftesite per ngjyrosje me ngjyra te caktuara (nga fjalet greke, hroma-ngjyre dhe soma-trup ). Kromozomet e ngjyrosura me se miri mund te verehen gjate kohes se ndarjes berthamore edhe ate ne metafaze kur kemi kromozome perfundimisht te formuara apo morfologjikisht  te diferencuara.Njeri kromozom eshte me i gjat se tjetri dhe i mungon njeri krah

Morfologjia e kromozomeve [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Gjate ciklit qelizor kromozomet kane pamje, respektivisht forma te ndryshme. Ne interfaze kromozomet jane fije te gjata dhe te holla ne gjendje te despiralizuar kur nuk mund te dallohen vecmas. Meqe nga aspekti biokimik ? fiziologjik jane mjaft aktive per ato thuhet se jane ne forme funksionale. Gjate kohes se ndarjes berthamore (kariokinezes) kromozomet kane formen e strukturave shkopthore, e quajtur forme bartese.

Kromozomet ne metafaze si struktura perfundimisht te formuara me forme te caktuar (me se shpeshti shkopthore) karakterizohen me diferencime te caktuara morfofunksionale.

Ngushtica (konstriksioni) primar [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Te secili kromozom gjendet nga nje ngushtice primare ose konstriksion me te cilen kromozomet jane te ndara ne dy pjese (krahe) te quajtura krahe kromozomik. Ne ngushticen primare gjendet nje strukture e rendesishme e quajtur centromera (ose regjion i centromeres). Me centromeren gjate ndarjes se berthames kromozomet lidhen per fijet e boshtit te ndarjes, me cka mundesohet levizja e kromozomeve drejt poleve dhe radhitja e tyre e rregullt ne dy berthamat e rikrijuara.

Zakonisht te kromozomet gjendet nga nje centromer i vendosur ne vend te caktuar, ndersa kromozomet e atilla jane monocentrike.

Sipas pozites se ngushtices primare respektivisht centromeres dhe raportit te gjatesise se kraheve dallohen tipat vijuese te kromozomeve:

Metacentrike (M ose m) kur centromera eshte ne mes dhe kromozomin e ndan ne dy krahe te barabarte.              

Submetacentrike (sm) kur centromera eshte e larguar nga mesi dhe kromozomin e ndan ne dy krahe jo te barabarte sipas gjatesise se tyre.             

Akrocentrike (subtelocentrike) (nc, st) kur centromera eshte subterminale dhe njeri krah i kromozomit ka dimensione shume me te vogla krahas krahut tjeter, me crast mezi verehet.       

               Telocentrike (T ose t) ku centromera eshte terminale (ne vet skajin)  dhe kromozomi i atille nuk ka dy krahe.

Ekzistojne kromozome me dy centromere (ose dycentrike) si dhe me me teper centromere (policentrike).

Ngushtica (konstriksioni) sekondar [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Pervec ngushtices primare disa nga kromozomet kane edhe ngushtice sekondare, e cila nuk ka aftesi te lidhet per fijet e boshtit te ndarjes. Per kete ngushtice me se shpeshti eshte e lidhur nje shtese e kromozomit me forme topthore e quajtur satelit, ndersa kromozomet te cilat e posedojne quhen kromozome satelite. Pasi qe si zakonisht te ngushtica sekondare formohet berthameza (ne telofaze), ky konstriksion eshte i quajtur organizues nukleolar.

Telomeret [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Pjeset terminale te kraheve kromozomik edhe pse nuk tregojne diferencime te dukshme morfologjike, sipas sjelljes se tyre dallohen nga pjesa tjeter e kraheve. Keto pjese jane te quajtura telomere. Telomeret si pjese specifike mundesojne mbrojtjen e individualitetit dhe teresise se kromozomeve gjate ciklit te ndarjes. Duke iu falenderuar telomereve nuk behet bashkangjitja e pakontrolluar dhe kaotike e kromozomeve. Nese telomeret nuk do te kishin funksion te tille, gjate kohes se ciklit qelizor do te paraqiteshin formacione kromozomike te llojllojshme.

Gjate levizjes anafaze te dy pjeset telomere te secilit kromozom orientohen dhe levizin drejt njerit pol, respektivisht jane unipolare. Per kromozomet do te ishte katastrofale nese telomeret do te ishin bipolare.

Organizimi struktural i kromozomeve [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Njesite strukturale dhe funksionale jane fibrilet kromozomike te brendshme (elementare) te quajtura kromoneme, qe jane te dukshme edhe me mikroskop ndricues. Kromozomet pas periodit sintetik te interfazes jane te ndertuara prej dy kromatideve, e ajo me se miri shihet ne metafaze, ndersa secila kromatide ose kromozom i ardhshem i anafazes eshte i ndertuar nga kromonema e spiralizuar (ose fibrila kromatinike) dhe matriksi.

               Matriksi si mbeshtjelles akromatinik i kromonemes paraqitet ne profaze me zhdukjen e berthamezes, ndersa zhduket ne fund te kariokinezes, me fillimin e despiralizimit.

Kromonema ka aftesi te spiralizohet dhe despiralizohet, me cka ndryshohet gjatesia e kromozomeve ne kariokineze. Per se gjati kromonemes verehen nyjezime te trasha te quajtura kromomere, numri dhe radhitja e te cileve jane te perhershme per secilin kromozom.

Organizimi molekular i kromozomeve tregon se kromonemat jane te ndertuara nga nen-njesite strukturale te quajtura nukleozome. Secili nukleozom sipas struktures paraqet kompleksin nukleoproteinik, meqe molekula e ADN eshte e lidhur me nje globule prej B proteinave. Kromonema, respektivisht fibrilet kromatinike kane pamjen e numratoreve ne me teper nivele qe ne fund te fitohen trupat kompakt kromozomik.

Nder vetite me te rendesishme te kromozomeve eshte aftesia per replikim, respektivisht dyfishimit struktural edhe nga strukturat njekromatideshe kalojne ne strukturen dykromatideshe.

Ne realitet ai eshte proces i dyfishimit te struktures se tyre ndertuese themelore, molekules se ADN me crast kromozomet plotesisht i ruajne vetite e veta specifike. Replikimi ose dyfishimi strukturor i kromozomeve kryhet ne ndermjetfazen (interfazen) e ciklit qelizor.

Numri i kromozomeve [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Per secilin lloj ekziston numer i caktuar kromozomesh, nga i cili nuk duhet te kete leshime, vetem ne qofte se nuk behet fjale per ndonje mutacion kromozomesh. Numri i kromozomeve ne nje berthame quhet kariotip. Per identifikim me te lehte te kromozomeve homologe (te njejte) ne kariotip behet kariogram, qe paraqet grupim te kromozomeve ne grupe homologe (ne cifte ). Te njeriu ka 46 kromozome (23 cifte), edhe ate 22 cifte kromozomesh autozome dhe 1 cift kromozome seksuale, qe e percaktojne gjinine sipas asaj ne qofte se cifti do te jete XX (gjini femrore) ose XY (gjini mashkullore).