Universu

Artìculu n vitrina
Da Wikipedia, la nciclupidia libbira.

L' universu eni difinitu comu tuttu chiddu ca isisti fisicamenti : la tutalitati di lu spazziu e di lu tempu , tutti i formi di materia , inirgia e mumentu , e li liggi fisichi e li custanti ca li cuvernanu.

Ossirvazzioni astrunomichi innicanu ca l'etati di l'universu eni di 13.73 ± 0.12 miliarda di anni. [1] .
Nta l'istanti in cui nasciu tutta a materia elementari ca cumponi l' universu , si spriggiunau e aspludiu. St'abbinimentu pugghia lu nomu di big bang . Di ssu mumentu, idda nun s'ha firmatu mai cchiu d'alluntanarisi du puntu cintrali, e cuntinuamenti s'allarga e si spanni nto nenti e ngrannisci li limiti di l'universu.

Nto mentri ca l'universu si spanneva e s'arriffriddava, l'enirgia si traspurmo nta particeddi di materia e antimateria . Sti dui diversi tipi di particeddi, si distrussiru quasi tutti l'una cu l'autra, ma na parti di materia arrinisciu a supravviviri e li particeddi cchiu stabbili, ditti protoni e neutroni , quannu l'universu avia nu sulu secunnu di vita, ncuminciaru a furmarisi .
Doppu tri minuti, la timpiratura calo a 1 miliardu di gradi cintigradi, abbastanza pi pirmettiri e protoni e e neutroni di juncirisi e furmari nucli di idrogginu e eliu .
Passannu quarchi 300.000 anni, la timpiratura di l'universu calo ntornu e 3.000 gradi. I nucli arrinisceru finarmenti a catturari l' elettroni pi furmari l' atumi e l'universu si jinchiu di nuvula di gassi di idrogginu e eliu; chisti s'addinzaru custituennu li primi nucli de galassi, ca, rutannu ntornu a iddi stissi, attraeru sempri cchiu gassi, aumintannu accussi la diminzioni e ginirannu li primi stiddi .
La forza ca trasiu 'n campu nta ssu finominu di aggricazzioni fu la gravita, zoe la forza ca fa attrari dui corpi, l'unu cu l'autru.

Lu risurtatu di ssu granni bottu (chiamatu Big Bang , na parola ca diriva du ngrisi e chi significa "bottu granni"), purtau a la furmazzioni di miliardi di gruppi di stiddi , li galassi , ca ancora ora si spannunu e s'alluntananu tra d'iddi cuntinuamenti.

Nte stiddi, ca nun sunnnu autru ca grannissimi ammassi di gassi ncandiscenti, unni l’enirgia e accussi forti ca fa nniscari riazzioni di fusioni atomica, si furmaru elimenti cchiu pisanti, comu lu carboniu e lu ferru , ca si spanneru nto spazziu, dannu uriggini a corpi cilesti novi.

Galassi e stiddi [ cancia | cancia la surgenti ]

Lu "Suli", una de 150 miliardi di stiddi da Via Lattia .
Galassia di Andromida, misa a dui miliuna di anni-luci di nuatri

Di notti, luntanu de citati e di unni ci sunnu luci artificiali, si po vidiri nu velu finu-finu di stiddi ca arrischiara lu celu: e la Via Lattea , la nostra Galassia . Idda havi la furma di na gicantesca spirali, furmata di 150 miliardi di stiddi e lu nostru Suli , misu a quarchi dui terzi do centru da galassia, e una di ssi stiddi.
La Via Lattea gira comu na strummula , cu tanti ramificazzioni ca s’avvorgiunu a spirali. Lu suli ca s’attrova nta unu di sti rami, fa n’orbita ntornu o centru galatticu ogni 225 miliuna di anni. Lu nostru sistema sulari e misu nta n’aria assai menu denza di materia, pupulata di stiddi tranquilli, accussi com’e lu Suli ca nun fa accizzioni: e na cumuni stidda gialla di etati media.
Pi dari n’idia de grannizzi, la luci do Suli ci sta 8 minuti e menzu p’agghicari nta Terra , mentri ca la luci da stidda cchiu vicina a nuatri, ci sta quattr’anni e tri misi. Lu diamitru da Via Lattea e di 100 mila anni luci , mentri la distanza tra nuatri e lu centru da galassia e di 30 mila anni-luci. Stiddi ca n’apparunu accussi vicini a la Terra, nta rialta sunnu luntani cintinara di anni-luci, ma ‘n cunfruntu a mmensita da Galassia, semu ancora vicini.

Li Pleiadi , giuvani gruppu di stiddi, sunnu luntani 380 anni-luci. CChiu vicinu, a 150 anni-luci, avemu li Iadi , nu gruppu di stiddi cchiu vecchi e menu luminusi, mentri ca Aldebaran , ca e na stidda gicanti aranciuni centu voti cchiu liminusa do suli, s’attrova a menu da mitati da distanza. Siriu , ca e la stidda cchiu luminusa de nostri notti, e luntana menu di 9 anni-luci. Lu gruppu di stiddi cchiu vicinu e chiddu di Alpha Centauri , tri stiddi luntanu quattru anni-luci e nu quartu.

La galassia di Andromida , luntana dui miliuna di anni luci da Terra, e una de cchiu vicini a nuatri. A deci miliuna di anni luci s’attrova la galassia da Muneta d’Argentu fatta a spirali comu Andromida e comu la nostra stissa Via Lattea, ca e una di li miliardi di galassi ca ci sunnu nta tuttu l’universu.

Li galassi, ortri a aviri na furma a spirali, accussi comu la nostra, hannu tanti autri furmi: galassi sferichi , galassi a spirali barrati , galassi no-regulari e galassi nani .

Nascita de Galassi e Stiddi [ cancia | cancia la surgenti ]

Nte primi centumila anni du Big Bang, la timpiratura era accussi auta ca la materia era tutta dissuciata 'n particeddi, comu elettroni, prutoni, futoni, neutrini. L'Universu, quannu nun s'avianu furmatu l'atumi, era affuscatu: l'elettroni, nun lijati a nenti, spannevanu li radiazzioni comu la negghia spanni la luci. Passannu quarchi autri cintinara di anni, cu l'aspanzioni di l'Universu, la timpiratura calo o puntu di pirmettiri a l'elettroni di juncirisi e nucli pi furmari l'atumi di idrogginu e eliu; scala macari l'affuscamentu e la prissioni di radiazzioni. A ssu puntu trasi 'n campu l'attrazzioni gravitazziunali. Ogni disomuggenita ca s'havia furmatu pi casu nta materia, ncumincia a attrari la materia vicina: chista s'aggreca a la disomuggenita e accussi l'attrazzioni gravitazzionali asercitata di chissa aumenta ancora. Chistu e lu finominu chimatu "cullassu gravitazzionali" .

Nta littiratura siciliana [ cancia | cancia la surgenti ]

Di L'Origini du lu Munnu [2] di Giuvanni Meli , l'argumentu:

Spiega lu primu statu di li Dei,
prima chi fussi fattu l'Universu,
li soi primi pinseri e primi idei,
pri stabiliri li cosi cu versu.

Rifirimenti [ cancia | cancia la surgenti ]

  1. Chang, Kenneth. " A stima di l'itati di l'universu addiventa cchiu pricisa ", New York Times .  
  2. Meli, Giuvanni (1995) Moral Fables and Other Poems: A Bilingual Anthology (Sicilian/English) , Legas (antoluggia bilinguali, traduciuta di Prof. Gaitanu Cipolla)


Wikimedaglia
Wikimedaglia
Chista e na vuci nzirita nni l'articulu n vitrina , zoe una di megghiu vuci criati da cumunita .
Fu arricanusciuta lu primu di nuvemmiru 2011

S'hai traduciutu n'articulu o hai criatu na vuci e riteni ca sia lu casu di farila canusciri picchi e cumpreta n tuttu, signalila. Naturalmenti, sunnu boni accittati suggirimenti e canciamenti chi migghiuranu lu travagghiu.

Signala na vuci          Archiviu          Talia tutti l'articuli n vitrina