한국   대만   중국   일본 
Umanesimu - Wikipedia Va o cuntinutu

Umanesimu

Da Wikipedia, la nciclupidia libbira.
L' omu vitruvianu di Liunardu da Vinci

L' Umanismu (o Umanesimu ) e dd'ebbica, idintificata cu Quattrucentu talianu , ca segna la nisciuta du Mediuevu ‘n campu culturali e lu nizziu di lu Rinascimentu ‘n cui l'omu va a essiri lu puntu di rifirimentu da ntera riartati.

L’umanisti [ cancia | cancia la surgenti ]

Chiddi ca vinniru ‘n siquutu difinuti Umanisti , ossia li cultura quattrucintischi du latinu classicu, chiamaru umanesimu lu so muvimentu, traennu tali nomu da palora latina Humanitas , la quali sta a significari ≪tuttu zocch’e dignu di l'omu e ca lu faci civili, jisannulu susu la barbarie≫.

Li littrati du ‘500 ritinniru ca l'omu avissi junciutu l'apici di l’' humanitas nta l'ebbica classica, li tistimoni da quali foru Ciciruni , Virgiliu , Tacitu , Titu Liviu ; ‘n accordiu cu chiddi, ritinniru ca la civirtati avissi junciutu sulu ddi populi c’apprinneru a parrari latinu, lassannu tutti l’autri immersi/mmirgiuti nte tinebbri da barbarie: cunferma di chistu era lu mbarbarimentu di l'uccidenti europeu virificatu duranti lu mediu evu , quannu li vulgari avianu succhiantatu la lingua di Roma. Sulu la Cresia avia sarvaguardatu lu latinu, ma nun chiddu di classici, benzi lu tardu latinu ditiriuri, tramiti tra lu latinu classicu e chiddu parratu cu nfrissioni riggiunali prima e, cchiu tardu chi vulgari.

Danti stissu, cummintu prupugnaturi du vulgari, usau nu latinu nto quali e evidenti la ricerca stilistica da prupitati e di l'eliganza, carattiristichi da megghia tradizzioni classica. Cu pero subbiu a funnu lu fascinu di l'antica lingua fu lu Pitrarca , a tali puntu di putiri essiri cunziddiratu, nzemmula a l'amicu Boccacciu , nu pricursuri di ddu cultu da classicitati ca custituiu l'essenza du spiritu umanisticu.

Nto ‘400 l'omu cultu e lu scritturi eranu (secunnu lu Salutati) sulu chiddi ca sapianu usari lu latinu, ma nun la lingua liturgica o chidda sculastica, a li voti addirittura aciancata o vulgari, benzi chiddi ca si sirvianu da lingua di Ciciruni e di Virgilio. ‘N tali ottica li carrichi civili putianu spittari a bonu drittu sulamenti a cu sapissi ridiggiri littri e rilazzioni ‘n latinu classicu. Supra tali basi surciu la nova civirtati umanistica: lu latinu sculasticu, nzinu a ddu mumentu nzignatu pi cunzentiri e juvini abbiati a carrera ccrisiastica o nutarili la littura di testi e la stisura di ducumenti, divinni la basi pi nu studiu cchiu apprufunnutu da lingua, tali di pirmettiri na pirfetta e intima cumprinzioni du spiritu e nun solu di palori di l’antichi scrittura. Di tali primissa happi pero uriggini videmma lu disprezzu ca li novi littrati nutrianu/nutricavanu nte cunfrunti di chiddi ca, trascurannu la cultura classica, si didicavanu a autri studi o, peiu ancora, scrivianu ‘n vulgari.

Chistu richedia videmma nu novu modu d’affruntari lu studiu da storia, nu maiuri ricursu e fonti e a li resti antichi: a stu rinnuvamentu di studi storici si didicaru umanisti du calibbru di Flaviu Biunnu .

Du triunfu di studi umanistici lu muvimentu pigghiau adunca lu nomu e poichi pariu a ddi littrati d’aviri finarmenti arrinisciuti a libbirarisi di formi da barbarie, fu ‘n siquutu chiamatu Rinascimentu a significari ca l'umanitati, doppu seculi di aggrancari ntillittuali avia finarmenti rinasciutu a na nova, luminusa asistenza. E chistu lu significatu funnamintali di l'umanesimu, muvimentu ca tanta mpurtanza happi nto sviluppu da sucitati muderna. Ancora oi, nfatti, si parra di "studi umanistici", e si riteni viramenti culta la pirsuna ca, puru avennu scigghiutu autri campi d’attivitati, basa pero la so cultura supra lu studiu di classici.

Oltri lu pinzeru mediuevali [ cancia | cancia la surgenti ]

L'umanesimu, natu ‘n Italia, si diffunniu appoi ‘n tutta Europa (nun e veru); lu studiu di classici sustituiu, lu nzignamentu ccrisiasticu mediuevali, basatu supra li sacri Scritturi e supra la sculastica: tiuluggia e filosufia mediuevali aristutelica ( Buezziu , Grigoriu Magnu , Scotu ). Novi idei, favuriti macari da mminzioni da stampa (1450), accuminzaru a circulari, e l'omu abbannunau lu misticismu mediuevali pi vorciri la propia attinzioni a zoccu lu circunnava.

‘N effetti, lu cuncettu di l'asistenza di n’"etati di menzu", ntisa comu piriudu scuru e turbbulentu, carattirizzatu di na ginirali dicadenza, e fruttu da cultura umanistica e rinascimintali, ca ntinnia riculligarisi a l'etati classica, cancillannu nu millenniu di storia. Oi lu termini mediu evu havi addimuratu nta l'usu, puru siddu s’havi oramai supiratu lu judizziu umanisticu ntigrarmenti nigativu, poichi sununu nun nigabbili li faticusi sintisi upirati, duranti tali piriudu, tra li tradizzioni e li stituzzioni rumani, l’apporti da cultura cristiana e li stituzzioni di populi "barbari", accussi comu e di nutevuli mpurtanza la funzioni splicata di munasteri, quali scrigni da vistiggia da cultura classica, la rinascita culturali carulingia, la diffusioni da filosufia greca e ‘n particulari di l'aristutilismu.

Nun abbisogna scurdarisi ca fu propiu la scummigghiata di testi classici, di quali li monuci s’avianu faciuti custodi, a dari l'abbii a cultura umanistica. Tali testi avianu statu spissu ubbliati, e talora altirati, pirchi li monici nun avianu esitatu a cinzurari parecchi opiri pi mutivi etici, o poichi li ritinianu ‘n antitisi ca duttrina cristiana. Purtroppu a causa di tali cinzura tanti testi jeru pirduti, o pirchi judicati nun murali, o pirchi ritinuti nutili, o picca mpurtanti vinniru erasi unni riutilizzari la prizziusa cartapecura (palinzesti) oppuru foru arduti ‘n quarchi ncendiu o dispersi duranti li scurrerii barbarichi.

Abbisogna pero cunziddirari la funnamintali diffirenza tra l'omu mediuevali e l'umanista. Lu stili dimisu du latinu, ‘n effetti, era videmma fruttu di na mutata sinzibbilitati di spiriti, duvuta o sintimentu cristianu c’avia rivuluzziunatu prufunnamenti la spiritualitati. Duranti lu mediuevu, la pircizzioni di cosi divinni cchiu uniformi, cuncritannusi nto sintimentu di Diu, mentri la murali assuggittau ogni judizziu e ogni sintimentu. La lutta, svurciuta duranti l’autu mediuevu, p’addifenniri lu pinzeru cristianu di l’eresii, ditirminau lu privaliri da fidi supra la raggiuni.

Sulu nton secunnu tempu, ricircannu na justificazzioni razziunali a li dogmi da fidi, si tintau di cunciliari li testi sacri ca duttrina aristutelica ( Sant'Austinu , San Tomasi d'Aquinu , Platoni , Aristotili ) e platonica. L'assimilazzioni di l'aristutilismu purtau a na cuncizzioni di l'universu comu accabbatu e o giocintrismu. L'omu s’abbituau a cunziddirari ogni fattu prucidennu du particulari o ginirali e, pi seculi, accittau acriticamenti li cuncetti sustinuti da duttrina ufficiali prupugnata da Cresia. Lu spiritu di l'omu cultu ‘n ogni so manifistazzioni, avia a essiri vurciutu a l'edificazzioni murali, la stissa arti avia a essiri menzu d’elivazzioni e di nzignamentu murali. Lu dugmatismu mpirau ma fu d'autra parti la forza ca cunzintiu a Cresia di manteniri lu propiu primatu, cummattennu l’eresii e ditinennu lu monopoliu da cultura. Nfatti, e assai cchiu facili cuvirnari nu populu gnuranti e eruditi cunzinzenti pirchi furgiati a scola ufficiali.

Pero a fini du ‘300 l'omu era oramai maturu pi circari novi risposti, macari diffirenti du nzignamentu canonicu. Fu tannu ca fu riprupunutu lu platunismu, ca gia Tomasi d'Aquinu avia circatu di ntigrari a l'aristutilismu. L'umanesimu poni o centru da rifrissioni nun cchiu Diu ma l'omu, si devi nfatti a l’umanisti la scummigghiata du senzu storicu e da filoluggia

Lu passaggiu a l'etati da raggiuni [ cancia | cancia la surgenti ]

L’umanisti, mmeci, prupugnavanu n’universu nfinitu, privu dun centru, ca s’uppunia quindi a lu giocintrismu, e nto quali la Terra era mobbili, o pari di l’autri corpi cilesti, scardinannu ‘n tali modu unu di punti funnamintali di l'aristutilismu. La Putenza da Raggiuni privaliu supra la fidi e si sviluppau lu principiu da libbirtati murali comu menzu d'elivazzioni di l'omu e da libbirtati ntillittuali ca ci cunzenti di canusciri e di duminari la natura. L’umanisti affirmaru ca videmma la storia havi a essiri vagghiata secunnu li fatti ducumintati, asircitannu libbirtati di critica e di judizziu, e nun siquennu acriticamenti li cumminzioni tradizziunali, e ribbadennu altresi ca la scenza nun havi cchiu a acciari li propi basi nte dogmi e supra li cuncetti cristallizzati da tradizzioni, benzi nta spirimintazzioni.

Nizziau ‘n tali modu la scenza muderna scummigghiata di l'ecletticu Liunardu da Vinci . L'omu di l'umanesimu si vurciu a l'universu razziunarmenti, senza idei pricuncetti, esaltannu la propia ndividualitati nton munnu ‘n cuntinuu mutamentu. L'umanista ‘n tali modu scanciau li cirtizzi rassicuranti di l'omu mediuevali ca ncirtizza, l'anzia e la nquitutini esistinziali di l'omu mudernu. L'umanesimu nun fu quinni surtantu amuri da cultura classica, ma macari cuscenza da libbirtati di l’omu e da capacitati di st'urtimu di svincularisi di l’idei pricuncetti.

L’effetti di tali finominu si palisaru cchiu tardu ca riforma prutistanti , cu l'elabburazzioni du Machiavelli ca svinculau la murali da pulitica, cu rinnuvatu firvuri di studi fisici, astronomici e scintifici ‘n ginirali. Lu prugressu mudernu happi adunca nizziau cu l'ebbica di Liunardu (1452 ? 1519), Galileu , Kepleru . Lu studiu entusiasticu di l’opiri di granni autura latini, addimurati pi seculi sipilluti nte bibliotechi abbazziali, e di l’autura greci ripurtati ‘n uccidenti di Custantinopuli, purtau ddi studiusi laici a staccarisi da mintalitati mediuevali, ma paradussarmenti, lu gustu pi l'eliganza furmali, la musicalitati, lu disideriu d’emulazzioni, la ricerca du spiritu di l’antichi l’ammuttau a usari privalintimenti na lingua faticusamenti apprinnuta supra li libbra, ma lu cui spiritu ci arristava, nta quasi tutalitati di casi, alienu, poichi lu so pinzeru, benchi furmarmenti espressu ‘n latinu, nun era intimamenti tali.

Chistu cunnannau l’opiri da maiuri parti di sti littrati, liggiuti sulu di na sparuta minuranza culta, a l'obbliu; nun pero, chiddi du Pitrarca, lu quali, latinista e umanista ‘n spiritu, puru ritinennu li so puisii ‘n vulgari simprici "nugae" (bazzeculi) affidau propiu a chisti, di tutti cumprinnuti, e nun a l’opiri latini, la so fama di pueta.

L’umanisti sustinniru pi circa un seculu la nicissitati di l'usu du latinu comu lingua littraria, ma gia a fini du ‘400 cu Pulizzianu e lu Magnificu e nto ‘500 cu Ariostu e Machiavelli, la lingua parrata si cunfirmau comu lingua littraria.

Li novi urizzonti [ cancia | cancia la surgenti ]

Arcuni fatti storici favureru lu diffunnirisi di l'umanesimu: li Concili di Firrara e di Firenzi (1438 ? 1439) nditti p’unificari la cresia Urtudossa e Rumana, richiamaru ‘n Italia valenti studiusi c’arruspigghiaru lu ntiressu nun sulu pi l'antichitati rumana, ma videmma pi chidda d'urienti. Quannu appoi Bisanziu cadiu ‘n manu a li turchi (1453) omini di granni cultura si rifuggiaru ‘n Italia, purtannu cu iddi ricchi bibliotechi e grapennu scoli.

N’autru fatturi ca favuriu l'affirmarisi di l'umanesimu, fu lul diffunnirisi di principati e, cu chisti, du finominu du micinatismu; Napuli , Firenzi e la Roma di papi-re divinniru altrittanti centri da civirtati umanistica.

Lu firvuri umanisticu grapiu novi urizzonti supra cui s’avissi appoi funnatu la cultura muderna: si penza - sulu pi citarinni arcuni - a filoluggia , ca purtau a lu ricuperu di nummarusi testi antichi e a cumprinzioni di l'esiggenza di ripristinarinni, unni nicissariu, la forma urigginali (Niccolo Niccoli dittau li normi pa ricerca di manuscritti); o ricuperu da filosufia platonica contrapposta a filosufia aristutelica ca pi seculi avia duminatu lu pinzeru filusoficu (" ipse dixit "...); a nu novu cuncettu da storia e da critica, c’affirmava la ndipinnenza du judizziu umanu da priscrizzioni e di l'upinioni riliggiusa; a l' archioluggia , "mmintata" du rinatu ntiressu pa civirtati classica (unu di primi archiologgi fu Flaviu Biunnu ); a l' architittura , ca fu ntiramenti rivuluzziunata da scummigghiata di Vitruviu .

Macari la puisia latina risurciu pi quarchi dicenniu, attruvannu accenti nun sulu furmarmenti squisiti, ma videmma sinceri nto Puntanu e nto Sannazzaru .

L'Umanesimu cuntimpuraniu [ cancia | cancia la surgenti ]

A latu du significatu da palora Umanesimu, ntinnuta comu piriudu storicu, arcuni autura cuntimpuranei nn’allargaru lu significatu, accussi ca putemu difiniri umanisti tutti ddi currenti ca pruclamaru la sulidaritati e la libbirtati di scigghiuta di l'essiri umanu. Tra chisti si ponnu annuvirari: