Zambia

Dae Wikipedia, s'entziclopedia libera.
Custu articulu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna . Abbaida sas ateras bariedades graficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Coordinadas : 14°S 28°E  /  14°S 28°E -14; 28

Bandera
Posidura in su continente africanu

Su Zambia , ufitzialmente Republica de Zambia (in inglesu Republic of Zambia ), est un'istadu de s' Africa tzentru-meridionale. Sa capitale est Lusaka . Est una republica presidentziale in s'ambitu de su Commonwealth , membru de is Natziones Unidas e de s' Unione Africana . Sa limba ufitziale est s' inglesu .

Geografia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

S'istadu tirat a 752.614 km² pro uno 11.668.000 bividores e pigat lacana norte cun sa Republica Democratica de su Congo , a nord-estu cun sa Tanzania , a estu cun su Malawi , a sud cun Mozambicu , Zimbabwe , Botswana e Namibia , e a ovest cun s' Angola . Su Zambia non tenet essidas a mare. In passadu nodidu cun su numene de Rhodesia Setentrionale (dae Cecil Rhodes ), su numene atuale si referit imbetzes a su frumene Zambesi .

Istoria [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Su territoriu atuale de su Zambia est istadu in origine populadu dae tribus Khoisan de cassadores-boddidores, chi sunt istados bogados unos duos migia annos a oe dae undadas migratorias de ateros populos, prus adelantados tecnologicamente. Partende dae su de 12 seculos, fiat comintzada una migratzione Bantu chi diat populare parte manna de su continente.

Intre custos populos s'agataiant is Tonga (puru denumenados Batonga ) chi fiant istados is primos a s'aposentare in Zambia. Is Nkoya fortzis fint arribados fintzas in antis, aposentende·si in su territoriu dae is regnos Luba-Lunda de su norte.

Ateros grupos aiant sighidu a arribare, cun unu flussu mannu intre is de 17 e de 19 seculos. Custa migratzione protzediat dae is regnos de Luba e Lunda in s'atuale Republica Democratica de su Congo e de su norte de Angola . Durante su de 19 seculos fiant arribados is nguni dae sud, a cunsighentzia de is disordines politicos in su sud de su continente (su aici naradu Mfecane ).

Colonizatzione europea [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Visitadu dae is portughesos in su de 18 seculos, s'atuale Zambia fiat esploradu dae su britannicu David Livingstone . Sa penetratzione coloniale fiat cumintzada in su 1890 , pro mediu de sa British South Africa Company . suo grandu artifitze fiat istadu Cecil Rhodes , presidente de sa British South African Company, chi si fiat dedicadu a isfrutare is minerales de sa zona. Su sambenadu suo diat dare a pustsi numene a sa colonia.

Antiga Rhodesia de su Norte , su 1953 su Regnu Unidu aiat proadu a dd'unire cun sa Rhodesia de su Sud (atuale Zimbabwe ) e a su Nyasaland (atuale Malawi ), ma is interessios de is colonos biancos de sa Rhodesia de su Sud aiant fatu chi in su 1964 Rhodesia de su Norte si separaret, formende s'istadu nou de Zambia. In su 1964 Kenneth Kaunda fiat istadu eligidu a primu e unicu primu ministru de sa Rhodesia de su Norte.

Republica de Zambia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Kenneth Kaunda fiat nominadu primu Presidente de Zambia. Pagu a pustis, su guvernu aiat decraradu unilateralmente s'indipendentzia, in su mese de onniasantu de su 1965 , contende tando cun unos 70.000 bividores de origine britannica. In su 1973 s'istadu aiat serradu is fronteras cun su Zimbabwe , in protesta contra de su regimene ratzista de Ian Smith . In su 1979 cumandamentos de sa Rhodesia ant isperdidu in Lusaka su cuarteri generale de su movimentu gherrilleri Unione Africana de su Populu de Zimbawe (ZAPU), chi cumbatiat su regimene biancu rhodesianu cun s'apogiu de su guvernu de Zambia. In su 1982 sas medidas de rigore economicu diant batire a un'iscioperu generale contra Kaunda. Sa crisi fiat peorada cun sa falada internatzionale de su pretziu de su ramene , metallu printzipale bogadu in is minas de s'istadu.

Kaunda fiat torradu e eligire diversas bortas, abarrende a sa presidentzia fintzas a su 1991 , annu cando fiat remplasadu dae Frederick Chiluba . Intre diversas acusas de malversatzione de fundos e ateros casos de corrutzione de s'amministratzione sua, Chiluba si fiat dimitidu de s'incarrigu in su ghennargiu de su 2002, sentit sutzedidu dae su visupresidente suo Levy Patrick Mwanawasa , chi aiat cumintzadu una campagna anticorrutzione, morende su 19 de austu de su 2008. Mwanawasa fiat remplasadu dae Rupiah Banda (chie fiat su visupresidente in su momentu de sa morte sua).

Economia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

S'economia de su Zambia si basat subra sa messaria e s'isfrutu de is minas de ramene (de chi s'istadu est primu produtore de Africa ) e de cobaltu , comente fintzas subra su turismu . Gratzias a is minas gigantes a sa frontera cun sa Republica Democratica de su Congo , chi ammuntant abundantemente is abbisongios natzionales de ramines, su Zambia est istadu, a palas de su Cile , su de tres esportadores mundiales de ramene in is annos 2010.

Su Zambia produit fintzas trigainde . Su guvernu est intentende de isvilupare s'agricultura e s'esportatzione de cacao e de tabacu . Est fintzas istadu su de oto produtores de cotone de s'Africa de s'estu, de su sud e de su norte in is annos 2010.

Ateros progetos [ modifica | modifica su codighe de origine ]