Coordinadas
:
14°S
28°E
/
14°S 28°E
-14; 28
Su
Zambia
, ufitzialmente
Republica de Zambia
(in
inglesu
Republic of Zambia
), est un'istadu de s'
Africa
tzentru-meridionale. Sa capitale est
Lusaka
. Est una republica presidentziale in s'ambitu de su
Commonwealth
, membru de is
Natziones Unidas
e de s'
Unione Africana
. Sa limba ufitziale est s'
inglesu
.
S'istadu tirat a 752.614 km² pro uno 11.668.000 bividores e pigat lacana norte cun sa
Republica Democratica de su Congo
, a nord-estu cun sa
Tanzania
, a estu cun su
Malawi
, a sud cun
Mozambicu
,
Zimbabwe
,
Botswana
e
Namibia
, e a ovest cun s'
Angola
. Su Zambia non tenet essidas a mare. In passadu nodidu cun su numene de
Rhodesia Setentrionale
(dae
Cecil Rhodes
), su numene atuale si referit imbetzes a su frumene
Zambesi
.
Su territoriu atuale de su Zambia est istadu in origine populadu dae tribus
Khoisan
de cassadores-boddidores, chi sunt istados bogados unos duos migia annos a oe dae undadas migratorias de ateros populos, prus adelantados tecnologicamente. Partende dae su de 12 seculos, fiat comintzada una migratzione
Bantu
chi diat populare parte manna de su continente.
Intre custos populos s'agataiant is
Tonga
(puru denumenados
Batonga
) chi fiant istados is primos a s'aposentare in Zambia. Is
Nkoya
fortzis fint arribados fintzas in antis, aposentende·si in su territoriu dae is regnos Luba-Lunda de su norte.
Ateros grupos aiant sighidu a arribare, cun unu flussu mannu intre is de 17 e de 19 seculos. Custa migratzione protzediat dae is regnos de Luba e Lunda in s'atuale
Republica Democratica de su Congo
e de su norte de
Angola
. Durante su de 19 seculos fiant arribados is
nguni
dae sud, a cunsighentzia de is disordines politicos in su sud de su continente (su aici naradu
Mfecane
).
Visitadu dae is
portughesos
in su de 18 seculos, s'atuale Zambia fiat esploradu dae su britannicu
David Livingstone
. Sa penetratzione coloniale fiat cumintzada in su
1890
, pro mediu de sa
British South Africa Company
. suo grandu artifitze fiat istadu
Cecil Rhodes
, presidente de sa British South African Company, chi si fiat dedicadu a isfrutare is minerales de sa zona. Su sambenadu suo diat dare a pustsi numene a sa colonia.
Antiga
Rhodesia de su Norte
, su
1953
su
Regnu Unidu
aiat proadu a dd'unire cun sa
Rhodesia de su Sud
(atuale
Zimbabwe
) e a su
Nyasaland
(atuale
Malawi
), ma is interessios de is colonos biancos de sa Rhodesia de su Sud aiant fatu chi in su
1964
Rhodesia de su Norte si separaret, formende s'istadu nou de Zambia. In su
1964
Kenneth Kaunda
fiat istadu eligidu a primu e unicu primu ministru de sa Rhodesia de su Norte.
Kenneth Kaunda
fiat nominadu primu Presidente de Zambia. Pagu a pustis, su guvernu aiat decraradu unilateralmente s'indipendentzia, in su mese de onniasantu de su
1965
, contende tando cun unos 70.000 bividores de origine britannica. In su
1973
s'istadu aiat serradu is fronteras cun su
Zimbabwe
, in protesta contra de su regimene ratzista de
Ian Smith
. In su
1979
cumandamentos de sa Rhodesia ant isperdidu in
Lusaka
su cuarteri generale de su movimentu gherrilleri
Unione Africana de su Populu de Zimbawe
(ZAPU), chi cumbatiat su regimene biancu rhodesianu cun s'apogiu de su guvernu de Zambia. In su
1982
sas medidas de rigore economicu diant batire a un'iscioperu generale contra Kaunda. Sa crisi fiat peorada cun sa falada internatzionale de su pretziu de su
ramene
, metallu printzipale bogadu in is minas de s'istadu.
Kaunda fiat torradu e eligire diversas bortas, abarrende a sa presidentzia fintzas a su
1991
, annu cando fiat remplasadu dae
Frederick Chiluba
. Intre diversas acusas de malversatzione de fundos e ateros casos de corrutzione de s'amministratzione sua, Chiluba si fiat dimitidu de s'incarrigu in su ghennargiu de su 2002, sentit sutzedidu dae su visupresidente suo
Levy Patrick Mwanawasa
, chi aiat cumintzadu una campagna anticorrutzione, morende su 19 de austu de su 2008. Mwanawasa fiat remplasadu dae
Rupiah Banda
(chie fiat su visupresidente in su momentu de sa morte sua).
S'economia de su Zambia si basat subra sa messaria e s'isfrutu de is minas de
ramene
(de chi s'istadu est primu produtore de
Africa
) e de
cobaltu
, comente fintzas subra su
turismu
. Gratzias a is minas gigantes a sa frontera cun sa
Republica Democratica de su Congo
, chi ammuntant abundantemente is abbisongios natzionales de ramines, su Zambia est istadu, a palas de su
Cile
, su de tres esportadores mundiales de
ramene
in is annos 2010.
Su Zambia produit fintzas
trigainde
. Su guvernu est intentende de isvilupare s'agricultura e s'esportatzione de
cacao
e de
tabacu
. Est fintzas istadu su de oto produtores de
cotone
de s'Africa de s'estu, de su sud e de su norte in is annos 2010.
Istados de su mundu
·
Africa
|
---|
| | | Istados
de facto
indipendentes
| | | Territorios cun istatus indefinidu
| | | Dipendentzias
| | | Territorios africanos de istados no africanos
| | | |
|