Su
dalmaticu
o
dalmata
fit una
limba romanza
chi unu tempus si chistionabat peri sas costas de sa Dalmatzia. Fit una de sas limbas romanzas balcanicas.
Sa documentassione istorica chi tenimus faveddat de duas macro-variedades printzipales:
- Su limbazu de su nord o
vegliotu
, custu ca fit de s'isula de Veglia;
- Su limbazu de su sud o
raguseu
: pro custu b'at finas documentos e iscritos de sa Repubrica de Ragusa.
Cando s'
imperiu romanu de otzidente
fit rutu, sa zente latinitzada de s'Illiria fit abbarrada in podere de sos invasores
Avaros
e
Islavos
. In su seculu de VII sa regione fit partia in duos: sa
Dalmatzia
(su tretu acant'e mare) e sa zona montagnina; sa secunda fit oramai islavitzada, sa prima aiat resistiu a sas invasiones mantenende s'identidade sua; sa populassione fit resessia a si che fughire a sos portos fortificaos comente
Zara
,
Spalato
e
Ragusa
. Galu oje, in su
Montenegru
, bi sunt toponimos de ladina orizine latina comente Durmitor, Visitor e Cipitor.
Sicund'a s'istoricu
Giovanni de Castro
, in su seculu de XI galu prus de 50.000 pessones chistionabant su dalmaticu. Peroe, chin totus sas conchistas de sa
Repubrica de Venetzia
su dalmaticu fit in sa prus parte bocau in locu de su
venetu
: paret chi in sa tzitade de
Zara
custu siat accadiu ja in antis de su
Rinaschimentu
. Su dalmaticu raguseu fit imbetzes sa limba egemone de sa
Repubrica de Ragusa
finas a su seculu de XI, e isparta finas a sa meitade de su Battoschentos. Est grassias a Giovanni Conversini de Ravenna (1343-1408), chi si chessabat chi non podiat prus faveddare chin sa zente de Ragusa, semus a connoschentzia chi ja a s'acabbu de su seculu de XIV sa limba prus allegada in cughe non fit prus su dalmaticu. Sa classe arta, a dontzi modu, fit bilimbe si non trilimbe, capassa de faveddare siat su latinu, siat s'italianu, siat su limbazu islavu de
Ragusa
. Filippo de Diversis nat chi in sos annos 1434-1440, cando imparabat sa grammatica latina in Ragusa, in sos tribunales galu si chistionabat in dalmaticu, ma sos zuiches etotu chin issu faveddabant in italianu.
Su dalmaticu raguseu si che fit estintu in s'acabu de su Battoschentos. Pro s'umanista raguseu Elio Lampridio Cerva (1460 - 1520) su dalmaticu fit una limba belle irmenticada, un'ammentu de pitzinnia. In carchi trettu isolau, comente sas isulas de Quarnero e fortzis Lissa, su dalmaticu bi l'aiat fatta a supravvivere chin tottu probabilidade finas a s'artziada de
Napolione
che limba chistionada dae comunidades de numeru mannu. S'urtimu a chistionare su limbazu de su nord,
Tuone Udaina
, si che fit mortu in
Veglia
pro s'iscopiu de una mina de terra in su
1898
; ma, prima de si che morrere, su glottologu Matteo Bartoli li aiat fattu un'intervista, prubicande prima in
italianu
(versione perdia e torrada a bortare petzi dae pacu) e poi in
tedescu
unu sagiu in supra de su dalmaticu (
Das Dalmatische: altromanische Sprachreste von Veglia bis Ragusa und ihre Stellung in der apennino-balkanischen Romania
), galu un'opera de importu mannu pro cumprender e istudiare custa limba antica.
Edduncas, su dalmaticu che
limba nou-latina
est oje iscumpartu de su totu. Chin "dalmaticu" oje si nat su
limbazu croatu
narau
?akavo-ikavo
, chi faveddant sos croatos de Dalmatzia e chi at picau medas faveddos italianos e venetos e si bi podent galu bier in intro medas elementos lessicales de probabile orizine dalmatica. Pro cantu pertocat sas populassiones de
limba veneta
e
italiana
de sa
Dalmatzia
, sunt como pacas e ispartas.
Latinu
|
Sardu
|
Dalmaticu
|
Italianu
|
Romunu
|
aperire
|
abberrere
|
apiar
|
aprire
|
deschis
|
aqua
|
abba
|
jacqua
|
acqua
|
ap?
|
acappare
|
acabbare
|
acappur
|
finire
|
finalizarea
|
atentio
|
atentzione
|
atentiaun
|
atenzione
|
aten?ie
|
absentis
|
assente
|
absent
|
assente
|
absent
|
annus
|
annu
|
jain
|
anno
|
an
|
argentum
|
arghentu
|
argaint
|
argento
|
argint
|
aurum
|
oru
|
jaur
|
oro
|
aur
|
basilica
|
cresia
|
baselca
|
chiesa
|
biseric?
|
veclus
|
betzu
|
vieclo
|
vecchio
|
vechi
|
canis
|
cane
|
cuon
|
cane
|
can
|
casa
|
domu
|
cuosa
|
casa
|
cas?
|
coxa
|
cossa
|
copsa
|
coscia
|
coaps?
|
cognatus
|
connadu
|
comnut
|
cognato
|
cumnat
|
capsa
|
cassa
|
cupsa
|
cassa
|
caps?
|
causa
|
cosa
|
causa
|
cosa
|
chesie
|
cochlearium
|
cociare
|
coclar
|
cucchiaio
|
linguret?
|
cera
|
chera
|
caira
|
cera
|
cear?
|
cena
|
chena
|
caina
|
cena
|
cina
|
cepulla
|
chibudha
|
capula
|
cipolla
|
ceap?
|
certus
|
certu
|
cairt
|
certo
|
cert
|
civitatem
|
tzitade
|
?ituot
|
citta
|
cetate
|
caelum
|
chelu
|
?il
|
cielo
|
cer
|
quinque
|
chimbe
|
?enc
|
cinque
|
cinci
|
cum
|
cun
|
co
|
con
|
cu
|
cantare
|
cantare
|
cantur
|
cantare
|
canta
|
dulcis
|
durche
|
dulco
|
dolce
|
dulce
|
elegire
|
eliggire
|
elagur
|
eleggere
|
alege
|
functio
|
funtzione
|
functiaun
|
funzione
|
func?ie
|
facere
|
fachere
|
facrar
|
fare
|
face
|
genuclum
|
genugu
|
denaclo
|
ginocchio
|
genunchi
|
inteligere
|
cumprendhere
|
inteliguar
|
capire
|
intelege
|
iocare
|
giogare
|
jocur
|
giocare
|
juca
|
inter
|
inter
|
intra
|
tra
|
intre
|
insegnare
|
indetare
|
insemnar
|
insegnare
|
insemna
|
lactem
|
latte
|
lapto
|
latte
|
lapte
|
lignus
|
linna
|
lamn
|
legno
|
lemn
|
legere
|
leghere
|
leguar
|
leggere
|
citi
|
potere
|
podere
|
putar
|
potere
|
putea
|
protegere
|
badrare
|
proteguar
|
proteggere
|
protege
|
pugnus
|
puntzu
|
poimn
|
pugno
|
pumn
|
pettia
|
petzu
|
petta
|
pezzo
|
bucat?
|
quando
|
candu
|
cand
|
quando
|
cand
|
quantus
|
cantu
|
cont
|
quanto
|
cat
|
quadrus
|
cuadru
|
cadrial
|
quadro
|
cadri
|
quis
|
chie
|
?in
|
chi
|
cine
|
quinta
|
cuinta
|
?incta
|
quinta
|
cincea
|
quietare
|
acaire
|
?etur
|
chetare
|
inceta
|
pariclus
|
paritzu
|
paraclo
|
parecchio
|
pereche
|
si
|
ei
|
sa
|
si
|
da
|
non
|
none
|
na
|
no
|
nu
|
noctem
|
notte
|
nuapto
|
notte
|
noapte
|
undis
|
uba
|
unde
|
dove
|
unde
|
vacca
|
baca
|
vacca
|
vacca
|
vac?
|
placere
|
prachere
|
plucar
|
piacere
|
place
|
vigilare
|
tentare
|
vegur
|
vigilare
|
veghea
|
lingua
|
limba
|
langa
|
lingua
|
limb?
|
manducare
|
madhicare
|
mancuor
|
mangiare
|
manca
|
cattus
|
gatu
|
cuot
|
gatto
|
pisic?
|
vita
|
bidda
|
vaita
|
vita
|
viat?
|
super
|
suba
|
saupra
|
sopra
|
sespre
|
solis
|
sole
|
saul
|
sole
|
soare
|
Sardu
|
Dalmaticu
|
Italianu
|
Romunu
|
unu
|
join
|
uno
|
unu
|
duos
|
doi
|
due
|
doi
|
tres
|
tra
|
tre
|
trei
|
batoro
|
catro
|
quattro
|
patru
|
chimbe
|
?enc
|
cinque
|
cinci
|
ses
|
si
|
sei
|
?ase
|
sete
|
sapto
|
sette
|
?apte
|
oto
|
guapto
|
otto
|
opt
|
nobe
|
nu
|
nove
|
nou?
|
deghe
|
dico
|
diece
|
zece
|
undaghi
|
jonco
|
undici
|
unsprezece
|
doghi
|
dotco
|
dodici
|
doisprezece
|
treghi
|
tretco
|
tredici
|
treisprezece
|
batordighi
|
catuartco
|
quattordici
|
paisprezece
|
bindhighi
|
?onco
|
quindici
|
cincisprezece
|
seghi
|
sitco
|
sedici
|
?aisprezece
|
dighisete
|
dichisapto
|
diciasete
|
?aptesprezece
|
dighioto
|
dichiguapto
|
diaciaotto
|
optsprezece
|
dighinobe
|
dichinu
|
dicianove
|
nou?sprezece
|
binti
|
vent
|
venti
|
vent
|