한국   대만   중국   일본 
Limba dalmatica - Wikipedia Jump to content

Limba dalmatica

Dae Wikipedia, s'entziclopedia libera.


Articulu in nugoresu

Su dalmaticu o dalmata fit una limba romanza chi unu tempus si chistionabat peri sas costas de sa Dalmatzia. Fit una de sas limbas romanzas balcanicas. Sa documentassione istorica chi tenimus faveddat de duas macro-variedades printzipales:

  • Su limbazu de su nord o vegliotu , custu ca fit de s'isula de Veglia;
  • Su limbazu de su sud o raguseu : pro custu b'at finas documentos e iscritos de sa Repubrica de Ragusa.

Istoria [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Sas limbas romanzas in sa penisula balcanica de su seculu de XIV.

Cando s' imperiu romanu de otzidente fit rutu, sa zente latinitzada de s'Illiria fit abbarrada in podere de sos invasores Avaros e Islavos . In su seculu de VII sa regione fit partia in duos: sa Dalmatzia (su tretu acant'e mare) e sa zona montagnina; sa secunda fit oramai islavitzada, sa prima aiat resistiu a sas invasiones mantenende s'identidade sua; sa populassione fit resessia a si che fughire a sos portos fortificaos comente Zara , Spalato e Ragusa . Galu oje, in su Montenegru , bi sunt toponimos de ladina orizine latina comente Durmitor, Visitor e Cipitor.

Sicund'a s'istoricu Giovanni de Castro , in su seculu de XI galu prus de 50.000 pessones chistionabant su dalmaticu. Peroe, chin totus sas conchistas de sa Repubrica de Venetzia su dalmaticu fit in sa prus parte bocau in locu de su venetu : paret chi in sa tzitade de Zara custu siat accadiu ja in antis de su Rinaschimentu . Su dalmaticu raguseu fit imbetzes sa limba egemone de sa Repubrica de Ragusa finas a su seculu de XI, e isparta finas a sa meitade de su Battoschentos. Est grassias a Giovanni Conversini de Ravenna (1343-1408), chi si chessabat chi non podiat prus faveddare chin sa zente de Ragusa, semus a connoschentzia chi ja a s'acabbu de su seculu de XIV sa limba prus allegada in cughe non fit prus su dalmaticu. Sa classe arta, a dontzi modu, fit bilimbe si non trilimbe, capassa de faveddare siat su latinu, siat s'italianu, siat su limbazu islavu de Ragusa . Filippo de Diversis nat chi in sos annos 1434-1440, cando imparabat sa grammatica latina in Ragusa, in sos tribunales galu si chistionabat in dalmaticu, ma sos zuiches etotu chin issu faveddabant in italianu.

Su dalmaticu raguseu si che fit estintu in s'acabu de su Battoschentos. Pro s'umanista raguseu Elio Lampridio Cerva (1460 - 1520) su dalmaticu fit una limba belle irmenticada, un'ammentu de pitzinnia. In carchi trettu isolau, comente sas isulas de Quarnero e fortzis Lissa, su dalmaticu bi l'aiat fatta a supravvivere chin tottu probabilidade finas a s'artziada de Napolione che limba chistionada dae comunidades de numeru mannu. S'urtimu a chistionare su limbazu de su nord, Tuone Udaina , si che fit mortu in Veglia pro s'iscopiu de una mina de terra in su 1898 ; ma, prima de si che morrere, su glottologu Matteo Bartoli li aiat fattu un'intervista, prubicande prima in italianu (versione perdia e torrada a bortare petzi dae pacu) e poi in tedescu unu sagiu in supra de su dalmaticu ( Das Dalmatische: altromanische Sprachreste von Veglia bis Ragusa und ihre Stellung in der apennino-balkanischen Romania ), galu un'opera de importu mannu pro cumprender e istudiare custa limba antica.

Edduncas, su dalmaticu che limba nou-latina est oje iscumpartu de su totu. Chin "dalmaticu" oje si nat su limbazu croatu narau ?akavo-ikavo , chi faveddant sos croatos de Dalmatzia e chi at picau medas faveddos italianos e venetos e si bi podent galu bier in intro medas elementos lessicales de probabile orizine dalmatica. Pro cantu pertocat sas populassiones de limba veneta e italiana de sa Dalmatzia , sunt como pacas e ispartas.

Vocabolariu [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Latinu Sardu Dalmaticu Italianu Romunu
aperire abberrere apiar aprire deschis
aqua abba jacqua acqua ap?
acappare acabbare acappur finire finalizarea
atentio atentzione atentiaun atenzione aten?ie
absentis assente absent assente absent
annus annu jain anno an
argentum arghentu argaint argento argint
aurum oru jaur oro aur
basilica cresia baselca chiesa biseric?
veclus betzu vieclo vecchio vechi
canis cane cuon cane can
casa domu cuosa casa cas?
coxa cossa copsa coscia coaps?
cognatus connadu comnut cognato cumnat
capsa cassa cupsa cassa caps?
causa cosa causa cosa chesie
cochlearium cociare coclar cucchiaio linguret?
cera chera caira cera cear?
cena chena caina cena cina
cepulla chibudha capula cipolla ceap?
certus certu cairt certo cert
civitatem tzitade ?ituot citta cetate
caelum chelu ?il cielo cer
quinque chimbe ?enc cinque cinci
cum cun co con cu
cantare cantare cantur cantare canta
dulcis durche dulco dolce dulce
elegire eliggire elagur eleggere alege
functio funtzione functiaun funzione func?ie
facere fachere facrar fare face
genuclum genugu denaclo ginocchio genunchi
inteligere cumprendhere inteliguar capire intelege
iocare giogare jocur giocare juca
inter inter intra tra intre
insegnare indetare insemnar insegnare insemna
lactem latte lapto latte lapte
lignus linna lamn legno lemn
legere leghere leguar leggere citi
potere podere putar potere putea
protegere badrare proteguar proteggere protege
pugnus puntzu poimn pugno pumn
pettia petzu petta pezzo bucat?
quando candu cand quando cand
quantus cantu cont quanto cat
quadrus cuadru cadrial quadro cadri
quis chie ?in chi cine
quinta cuinta ?incta quinta cincea
quietare acaire ?etur chetare inceta
pariclus paritzu paraclo parecchio pereche
si ei sa si da
non none na no nu
noctem notte nuapto notte noapte
undis uba unde dove unde
vacca baca vacca vacca vac?
placere prachere plucar piacere place
vigilare tentare vegur vigilare veghea
lingua limba langa lingua limb?
manducare madhicare mancuor mangiare manca
cattus gatu cuot gatto pisic?
vita bidda vaita vita viat?
super suba saupra sopra sespre
solis sole saul sole soare

Numerus in su dalmaticu [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Sardu Dalmaticu Italianu Romunu
unu join uno unu
duos doi due doi
tres tra tre trei
batoro catro quattro patru
chimbe ?enc cinque cinci
ses si sei ?ase
sete sapto sette ?apte
oto guapto otto opt
nobe nu nove nou?
deghe dico diece zece
undaghi jonco undici unsprezece
doghi dotco dodici doisprezece
treghi tretco tredici treisprezece
batordighi catuartco quattordici paisprezece
bindhighi ?onco quindici cincisprezece
seghi sitco sedici ?aisprezece
dighisete dichisapto diciasete ?aptesprezece
dighioto dichiguapto diaciaotto optsprezece
dighinobe dichinu dicianove nou?sprezece
binti vent venti vent

Notas [ modifica | modifica su codighe de origine ]