Coordinadas
:
40°23′06.46″N
9°36′42.92″E
/
40.385128°N 9.611921°E
40.385128; 9.611921
Pro praghere,
agiunghe
su template e boga custu avisu.
Pro is ateras paginas chi esigint custu template, bae a sa
categoria ligada
.
Garteddi
(in
italianu
Galtelli
) est una
bidda
de sa
Provintzia de Nugoro
, in sa
Baronia
, s'agatat a 35 metros subra su mare e tenet 2.407 abitantes.
Su numene paret chi siat de raighinas greco-bizantinas: Kastelli(on), chi diat cherrere narrere Casteddu, Crastu(f)orte.
Garteddi est a curtzu de su riu Cedrino e est in pees de su Monte Tuttavista chi est artu pagu prus o mancu 806 metros. Sos rastos archeologicos testimoniant chi Garteddi siet naschidu giai in
tempus preistoricu
.
Cun sa vetura, achirrende dae
Casteddu
si colat dae sa 131 andende conca a
Aristanis
. Si sighit conca a
Nugoro
finas a s’iscassadorgiu de
Luvula
. Dae
costo s’iscassat a manu destra e a pustis de una deghina de chilometros si lompet a Garteddi.
Dae
Tatari
si pigat sa 131 conca a
Macumere
; si sighit in sa 129 conca a Nugoro fintzas a Garteddi.
Dae
Aristanis
si colat in sa 131 colende dae Paule,
Ilartzi
e
Otzana
; si sighit conca a Nugoro e a pustis de s’iscassadorgiu de Luvula, si lompet a Garteddi.
Dae Nugoro si podet pigare sa 129 o fintzas sa 131.
In Garteddi sa gente at incumintzadu a b’istare dae tempos antigos e si bidet dae sos sitos archeologicos presentes galu como, a cumentzare dae su
prenuragicu
. In antis de sos
bizantinos
, in Garteddi bi sunt istados fintzas sos
cartaginesos
e sos
romanos
. In su de XI seculos, propiu in subra de una ruina
romana
, aiant fraigadu su Casteddu de Pontes pro amparare sa lacana meridionale de su
Giuigadu de Gaddura
ca Garteddi nde faghiat parte. Semper in su matessi tempus Garteddi fiat sea de Piscamu; sa Diotzesi l’aiant fata intre so de X e de XI seculos, a pustis suprimida in su 1495 e su sartu suo ghetadu a unu cun su de s'artzidiotzesi de
Casteddu
.
Tzentru de una
curadoria
de 15 bidditzolos, semper in sa matessi ocasione, Garteddi connoschet una creschida de importo mannu, cara a cara a sas biddas a furriu, in antis de nche colare suta su
dominiu pisanu
. Pro pagu tempus, pustis de su dominiu pisanu, sa bidda est parte de su
Giuigadu de Arborea
e a pustis de sa
corona catalanu-aragonesa
.
Sas raighinas de s’istoria sua si bident in intro de bidda: sa cresia romanica de Santu Pedru, de su de XII seculos.
De interessu architetonicu est sa Domo de Marras devennida Museu Etnograficu in ue est presentada sa cultura agropastorale. De importu mannu su Parcu Literariu Deleddianu.
Sa bidda est intrada in su giro de “i Borghi Autentici d’Italia”, e at pigadu sa bandera in colore de arantzu dae su Touring Club Italianu.
In Garteddi b'at logos meda de cultura. Tantu est chi
Gratzia Deledda
, premiu Nobel in su 1926 pro sa literadura, in sa bidda at ambientadu su romanzu
Canne al vento
.
Si podet incumintzare sa bisita moende dae cussa chi una borta fiat sa Catedrale de Santu Pedru (seculu XII) e sea finas a su 1495; una cresia fraigada cun moda romanica cun pintados antigos in sos muros artos. De capia est fintzas sa cresia de su Santissimu Crotzifissu, ue si faghent totu sos ritos de sa Chida Santa. Ma peri ateros logos batint sa gana de bisitare Garteddi: su chi abarrat de su Casteddu De Pontes (inoghe istaiant sos barones de sa bidda); su Parcu literariu
Gratzia Deledda
, sa domo de sos Marras, oe fata a Museu e chi antigamente fiat una domo de meres in su Setighentos.
In annanta a sos fraigos antigos, Garteddi tenet peri una traditzione de tessingiu de tapetes a telargiu. De meritu cheret cunsiderada fintzas totu sa traditzione religiosa, mescamente pro sa Chida Santa, cando sa gente de su logu dat a bidere sa devotzione chi at connotu dae seculos. In custu tempus sas cunfrarias de Sas Animas e de Santa Rughe sunt sas chi coordinant totu s'atividade religiosa traditzionale paris cun su ministru de sa cresia.
Onnia galania de sa natura chi intundat a Garteddi est a grabu de faghere acurtziare turistas meda. De numenare b'est su monte Tutavista, ricu de Iua. Sa Preta istampada, chi est un'arcu de pedra artu 300 metros, doladu e lisiadu in tempos antigos dae su bentu, s'aba e su sole. In campagna sa gente garteddesa ghetat trigumuriscu, trigu, orju, faghet ortalitzia; dat cara a ulivares, bingias; non mancat s'allevamentu, mancari pagu. De industria b'at pagu cosa, francu sas cavas de su marmaru de
Orosei
.
In Garteddi de importu mannu est sa festa de Su Santu Cristu,patronu de sa bidda. In custa festa su sacru e sa traditzione populare si giunghent a pare dae su sero de so trinta de
abrile
a su tres de
maju
. Ateras festas religiosas sunt: sa festa de Sant’Antoni, su 17 de
ghennargiu
in ue si faghet su fogulone; sa festa de Santa Maria de Turres, so 14 de
freargiu
; sas festas in sartu de Santu Giosepe (prima dominiga de
lampadas
) e de sa Madonna de Sa Itria (prima dominiga de
cabudanni
). In tempos de
istiu
si faghent ateras festas non religiosas: sa festa de s’emigradu e sa festa de su Burgu Antigu. In costas ocasiones, in su chirru istoricu de Garteddi si faghent ispetaculos e mandigos.
- Joyce Mattu,
Garteddi
, in
Biddas de sa provintzia de Nugoro
, Ufitziu Limba Sarda de sa Provintzia de Nugoro, 2014, pp. 37-38.