Articulu in
LSC
Bandera
Territorios de sa Corona de Aragona in su 1385
Sa
Corona de Aragona
(
Corona Aragonensis
) est istadu su numene de s'impare de rennios e territorios sugetos a sa giurisditzione de sos
soberanos de Aragona
de su 1134 a su 1715.
Naschida dae sa
unione dinastica
intre su
Renniu de Aragona
e sa
Contea de Bartzellona
(a pustis naradu
Printzipadu de Catalugna
), sa Corona de Aragona si fiat ammanniada in sos seculos de unos ateros territorios: sos rennios de
Majorca
,
Valencia
,
Napoli
,
Sardigna
,
Sitzilia
,
Contea de Proventza
, e fintzas sos ducados de
Atene
e de
Neopatria
.
S'unione de sos territorios de sa contea de Bartzellona e de su
renniu de Aragona
at acontessidu gratzias a sa coja de
Ramon Berenguer IV
, conte de Bartzellona, cun
Petronilla de Aragona
(
1137
). De cussu momentu sos duos territorios, mancari autonomos, si fiant sutamitidos a sa figura de sos res de Aragona e fiant andados a formare sa gai narada "Corona de Aragona". Su figiu de Ramon Berenguer IV e Petronilla,
Alfonsu II
, aiat eredadu ambos sos titulos, chi fiant istados assuntados dae totu sos suos sighidores. S'unione personale aiat antimes cumportadu su respetu de sas istitutziones preesistentes e de sos
arresonet
de ambos territorios.
A pustis de sa perdida de influentzia de sa Corona de Aragona in
Otzitania
, che cusseguentzia de sa
batalla de Muret
, su re
Giagu I
, naradu
su Conchistadore
, aiat dadu cumintzu in su [su de 13 seculos]] a s'ispaniadura de su renniu cara a su
Mediterraneu
e su levante peninsulare in s'ambitu de sa
Reconchista
, resissende a bogare a sos arabos dae
Majorca
e una parte bella de s'atuale
Comunidade Valenciana
.
Valencia
fiat istada decrarada capitale de unu noucostituidu renniu de matessi numene e dotada de istitutziones propias, agatende·si aici a essere su de tres istados a intrare in sa Corona de Aragona. S'isula de Majorca, paris a sa
Tzerdagna
, a su
Rossillione
e a sa tzitade de
Montpellier
, fiant tzedidos a su figiu Giagu cun su numene de
Renniu de Majorca
, pro essere a fatu torrados a incorporare in su 1349.
Sighende un'istrategia comuna a sos unos ateros rennios de sa
penisula iberica
, sos res de Aragona aiant dotadu sos rennios de sa Corona de leges e
fueros
' (constumenes) propios, a su fine de limitare s'influentzia de sa nobilesa e afiantzare fidelidade majore a sa monarchia.
S'ispaniadura aragonesa in su
Mediterraneu
aiat ammanniadu sa Corona de Aragona de territorios noos: sa
Sitzilia
(
1282
), sos Ducados de
Atene
(
1311
) e
Neopatria
(
1319
), e sa
Sardigna
intre su
1323
e su 1326] (in realidade fiat iscopiada una
gherra longa
contra su
giuigadu de Arbaree
chi diat binchere unu seculu a pustis), non prus, in su 1442, su
Renniu de Napoli
. Dada s'istesiamentu geograficu de s'Aragona, custos territorios non fiant sugetos a unu guvernu tzentrale, canto fidados a sas
elites
locales.
In sos possedimentos italianos su controllu aragonesu fiat istadu tando prus a prestu nominale, de natura prus economica chi politica. Diferente fiat istada sa sorte pro sa Sardigna, chi a pustis de una gherra durada unos chent'annos fiat conchistada a su
giuigadu de Arbaree
. S'isula fiat integrada a titulu prenu in sa Corona, e sas classes ghiadoras locales remprasadas dae nobiles aproliende dae
Catalugna
, numenados de su re in cambiapare de s'agiudu dadu durante sa gherra de conchista. Cun sa colonizatzione aragonesa sas cunditziones sotziu-economicas de sa Sardigna diant a impeorare meda, sende chi su sistema de in antis fiat cambiadu cun unu
feudale
, cabudianamente disconnotu. Sa nobilesa catalana si fiat tramudada a bivere mescamente in sas tzitades, in ue sas cunditziones economicas de sa populatzione si fiant mantennere artas, gratzias fintzas a s'arribu de artesanos istrangios. In sas zonas rurales sa calidade de sa vida fiat incuida forte, sende chi sa populatzione depiat sutaistare a sa boluntade de sennores ispoticos, tassas artas, e non prus si depiat adatare a su sistema feudale. Tales diferentzias intre campagnas e tzitades sighint a aguantare in sa
Sardigna
de oe in die.
Istemmas de sos istados chi perteniant a sa Corona
In su
1410
su re
Martine I
fiat mortu chene ereu: a segus de su Cumpromissu de
Caspe
, Ferdinandu de Antequera (de sa dinastia castilliana de sos
Trastamara
)fiat coronadu cun titulu de
Ferrante I de Aragona
. Prus a in antis, su nebode suo
Ferrante II
aiat torradu a achirire sa
Catalugna de su Nord
(incluende fintzas su Rossillione), chi fiat passada a sa
Frantza
, e su
Renniu de Navarra
, chi mancari de pagu unidu a sa Corona de Aragona, fiat istadu perdidu pro causa de brigas dinasticas internas.
Ferrante II at cojuadu in su 1469 s'infanta
Pisabella de Castillia
, creende sos presupostos pro s'unione benidora de sos duos rennios. Noantamas, in cuss'epoca, siat sa
Castillia
siat s'Aragona fiant abarradas entidades istatuales autonomas, cadauna dotada de istitutziones propias, parlamentos e leges traditzionales.
Sa Corona de Aragona e cussa de Castillia fiant passadas a fatu a sos
Asburgu
(
Carolu V de Ispagna
, naradu Carolu I in Aragona, fiat nebode de sos Res catolicos), chi las aiant torradas a unire suta de sa Corona de Ispagna (fintzamentas in custu casu sas istitutziones de sas duas Coronas, abarradas distintas, no aiant perdidu sa balida propia). Cun s'isperdida de sa linia de sos Asburgu de Ispagna (
1700
), fintzas sa Corona de Aragona fiat abarrada chene titulares. Fiat tando iscopiada sa
gherra de sutzessione ispagnola
(
1701
-
1714
), chi aiat bidu binchende de su pretendente
borbonicu
,
Filipu de Angiou
, artziadu a su tronu cun su numene de Filipu V de Ispagna.
A penas cunsolidadu su podere, Filipu V aiat mudadu s'Ispagna in una monarchia tzentralizada e aiat emanadu sos
decretos de Nueva Planta
, pro efetu de sos cales sas terras de sa Corona de Aragona (chi si fiant arringheradas in favoressimentu de s'ateru pretendente a su tronu durante sa gherra de sutzessione) fiant brivadas de totu sas istitutziones e legislatziones traditzionales pro essere sutamitidas a un'amministratzione ispagnola unida. Partende dae in cue sa Corona de Aragona aiat sessadu formalmente de esistere.
Sas "Barras de Aragona" (in
ispagnolu
Barras de Aragon
) sunt s'antigu simbulu araldicu de su condomadu de sos Res de Aragona. In
catalanu
sunt narados
sa senyera reial
("sas bator barras" o sos bator
palos
).
Sunt assentadas dae bator frongias verticales rujas subra fundu doradu o grogu. Sa descritzione curreta in araldica est:
de oro a bator palos de ruju
.
- Rafael Altamira, Ispagna, 1412-1516, in Istoria de su mundu medievale, vol. VII, 1999, pp. 546?575
- Charles Petit-Dutaillis, Frantza: Luisu XI, in Istoria de su mundu medievale, vol. VII, 1999, pp. 657?695
- Edward Armstrong
, Su papadu e Napoli in su de 15 seculos, in Istoria de su mundu medievale, vol. VII, 1999, pp. 696?751
- Del Treppo Mario, La Corona d'Aragona e il Mediterraneo, Congresso di Storia della Corona d'Aragona, (Napoli abrile 1973), pp. 301?331.