Aborigenos australianos

Custu est un'artìculu de su mese
Dae Wikipedia, s'entziclopedia libera.


Articulu in LSC

Omines de s'isula de Bathurst (1939)

Is aborigenos australianos o kooris sunt is populatziones nadias de s' Australia . Si podent distinghere duos tipos de aborigenos australianos: is de su continente e de Tasmania e is isulanos de s'istrintu de Torres , chi bivent intre sa punta de su cabu de York in su Queensland e is isulas de sa Guinea Noa . Custos urtimos, sunt cunsiderados diferentes, sende chi in linguisticamente comente fintzas culturalmente e fisicamente s'assimigiant prus a sos melanesos de Guinea Noa . Dae su 1988 , in sa die de is duoschentos annos de Australia, medas de issos refudant su faeddu aborigenu (dae su latinu ab origine , 'in origine') impitadu sustetotus in tempu coladu cun sentidu dispretziadore e preferint su de kooris ('su populu nostru', in medas de sas limbas australianas).

Localizatzione [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Oe in die s'agatat ispartos in totu su continente, ma cuntrollant unu 29,7% de su Territoriu de su Nord (reservas de Arnheim Land, Tanami e Uluru), parte de Queensland (Cabu York) e parte de s' Australia Otzidentale e de s' Australia Meridionale (Mosgrave).

Istoria [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Origines [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Si creet ca unos 40.000-50.000 annos a oe, in su Pleistotzene , siant arribados is primos australianos dae su sud-est de s' Asia . Custos primos bividores diant aere viagiadu dae isula in isula, impreende is pontes terrestres chi uniant medas de custas in cudd'epoca, e ricurrende fatu·fatu a medios maritimos fintzas a arribare a s'estremu orientale de is Isulas Minores de sa Sonda e de s'isula de Guinea Noa , pro a pustis movere a sa prataforma continentale australiana, in cuddu tempus subra su livellu de su mare. Is rastas umanas prus antigas agatadas fintzas a oe, s' omine de Mungo , [1] datant a 40.000 annos faghet, ma sos espertos cunsiderant chi is primas migratziones umanas diant podere remontare fintzas a 125.000 annos faghet, mancari custa data siat cuntierrada. Is rastas de s'omine de Mungo sunt istadas agatadas in su Nou Galles de su Sud , a unos 3.000 km de sa costera norte de Australia , in ue si creet chi si fiant realizadas is primos aposentamentos umanos.

Origines africanas [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Segundu un'istudiu de su biologu moleculare de genetica forense de s' Universidade de sa Laguna ( Tenerife ), Juan J. Sanchez, is aborigenos australianos sunt arribados diretamente dae Africa unos 45.000 annos a oe. Custos tenent unas linias geneticas cointzidentes cun sos primos colonos chi sunt essidos dae Africa. [2] Custa teoria contraighet s'opinione generale chi, fintzas a como, afirmaiat chi custos esserent arribados a Australia in diversas undadas dae s' India intre unos 50.000 e 75.000 annos faghet, dae chi Sanchez afirmat chi "No est esistidu unu protzessu de migratziones sihidas dae s'India fintzas a Australia"). [2] Custa chirca si fundat subra s'analisi de 500 mustras de su cromosoma Y e unas 100 mustras de DNA mitocondriale de aborigenos cuntemporaneos in ue non b'aiant variatziones ispetzificas indianas. [2] Noantimes, in su nord de s'isula b'ant trassas tzertas de migratzions dae Guinea Noa de un'epoca cando is duas isulas fiant unidas in antis dae sa fine de s'urtima glatziatzione. [2] Unu ateru fatu chi diat apompiare a custa teoria est ca is aborigenos ant isvilupadu sa tecnologia peculiare de cosa sua. [2]

Australia aborigena [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Cando is inglesos sunt arribados a Australia, a sa fine de su de 18 seculos, s'istimat chi bi biviant intre 300.000 e 750.000 aborigenos, partzidos in unas 250 natziones cuntzentradas mescamente in su sud e in s'estu de su continente. Sa densidade majore de populatzione aborigena s'agataiat in sa badde de su riu Murray . Custas natziones fiant unidas dae alliantzias, e cadauna teniat costumas e limba propia. Cada natzione si cumponiat de diversos clans su numeru de sos cales podiat variare de 5 o 6 a 30 o 40.

Su de 18 e de 19 Seculos: sa colonizatzione britannica [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In su 1770, su capitanu James Cook at pigadu poderiu de is duas de tres partes de s' Australia in numene de sa corona de Inghilterra, partende dae su printzipiu de Terra nullius , chi presuponiat chi sa terra non teniat mere.

In su 1788 , fiat cumintzada sa colonizatzione britannica cun s'isbarcu in s'atuale Nou Galles de su Sud de su First Fleet ('prima flota'), una flota de undighi naves cun casi 1.500 pessones a intro. Fiant pigados migrantes chi fiant istados autorizados a fundare una prima colonia penitentziaria.

In antis de s'arribu improvvisu de is colonos britannicos, sos aborigenos aiant tentu reatziones diferentes, ma si fiant fatas a fortza ostiles cando aiant depidu cumpetere pro cunserbare is risorsas vitales suas, e cando aiant assistidu a s'ocupatzione e su secuestru de is territorios issoros comente andaiat avantzende sa "frontera" a manu de s'internu de su continente. Pro sos colonos, si podiat bogare sos aborigenos de sas terras chi cheriant destinare a sa messaria e a su paschidorgiu, ca fiant nomades e disconnoschiant su cuntzetu de poderiu de sa terra. Ma sa cultura aborigena fiat intrinsecamente relatzionada cun sa terra in ue biviant, de manera ca depende abbandonare is territorios traditzionales issoros non podiant mantennere sas praticas sotziales e ispirituales chi asseguraiant sa coesione de sos clans e is interrelatziones intre is grupos. Foras de sa destruturatzione de sa sotziedade aborigena, sa perdida de sos territorios suos de cassa e de regorta aiat provocadu una caristia grae.

Maladias [ modifica | modifica su codighe de origine ]

S'annu a fatu de s'arribu de is primos colonos, un'epidemia de pigota aiat postu fine a sa vida de su 90% de sa populatzione aborigena darug chi biviat in sa regione. Is britannicos ant atribuidu a pustis s'epidemia a piscadores macasaros chi beniant dae sas isulas Celebes , [3] mancari non siant istadas bidas imbarcatziones macasaras in cudda parte de sas regiones de su norte de s' Australia fintzas a su 1869. [4]

Is maladias europeas chi is colonos si portaiant a fatu (comente sa pigota , sa pigota burda , su rusetu , s' influentzia e sa tisichentzia ) aiant postu fine a sa vida de millis de aborigenos. In is regiones in ue biviant impare ambaduas is comunidades, is maladias venereas aiant minimadu in graemente su tassu de fertilidade e su tassu de natalidade aborigenos. Cun is colonos, sos aborigenos aiant iscobertu puru s' alcol , su tabacu e s' opiu , s'abusu de sustantzias tossicas chi s'est generalizadu durante su de 19 seculos at sighidu a essere unu problema meda ispaniadu intre is comunidades indigenas australianas de su de 20 seculos.

Is efetos cumbinados dae sas maladias, de sa perdida de sas terras issoro e de sa violentzia dereta aiat minimadu sa populatzione aborigena de unu 90% intre 1788 e 1900.

Sa resistentzia aborigena [ modifica | modifica su codighe de origine ]

A diferentzia de Noa Zelanda , in ue su tratadu de Waitangi fiat istadu atibidu che una legitimatzione de sa colonizatzione, in Australia non fiat firmadu tratadu perunu cun sos populos autoctonos, e custos no aiant mai permitidu ne atzetare sa colonizatzione de sa terra issoro. Su casu solu documentadu de patu cun sas populatziones autoctonas diat essere connotu che tratadu de Batman , [5] pro mediu de chi su fatore e mercante John Batman aiat comporadu 2.000 km² a su populu Wurundjeri in su 1835, in sa regione de Port Phillip . [6] Su guvernadore de su Nou Galles de su Sud aiat annulladu custu cuntratu pro no contravennere a sa dotrina Terra nullius . [7]

Chi non bi fiat istada gherra de conchista propriamente narada, is britannicos, aiant depidu acarare medas episodios de resistentzia. Intre su 1790 e su 1802 , Pemulwuy, un'aborigenu de etnia Bidjigal o Bediagal, aiat cumpridu repitidos atacos contra aposentamentos britannicos, in generale in risposta a bochiduras de aborigenas o arrobatorios de pipios. Fiat istadu bochiu in su 1802 , e est cunsideradu che su primu eroe de sa resistentzia aborigena.

Intre is cumbatos de is medas comunidades aborigenas chi si sunt opostas a s'avantzada de is colonos, si distinghet puru sa de is noongar ghiada dae Yagan, chi fiat istadu bochidu in su 1833 .

Partende dae 1813 , cando is britannicos andaiant a esplorare is montes biaitos de su Nou Galles de su Sud pro s'intrusire in su territoriu de sos Wiradjuri , custos ddis aiant opostu una resistentzia forte, fintzas a cando Windradyne, su cabu issoro, aiat acabadu patuende cun su guvernadore inglesu.

Sa conchista de s'isula de Tasmania , partende dae su 1803 , est istada puru motivu de graes e illonghiados cunflitos a sos cales s'est dadu su numene de Black War (Guerra niedda). In su 1830, a pustis de agiomai 20 annos de gherra, unu difensore de is aborigenos, George Augustus Robinson , fiat intervennidu pro sarbare sa chentina de bividores aborigenos (de sos 6.000 bividores initziales) chi aiant subrabividu a su massacru, e los aiat tramudadu a s' Isula Flinders fintzas a cando fiat acabada sa gherra. Disterrados e abbandonados a sa sorte issoro, medas fiant mortos de epidemias e is pagos iscampados no aiant podidu mai prus torrare a sa terra issoro. Robinson at ricurridu a primitziu a s'agiudu de una mediadora aborigena de Tasmania, Truganini, pro tramudare is congeneres suo e intentare a pustis de creare unu campu in su continente australianu in ue allogare is amparados de Tasmania. Sa Gherra niedda est cunsiderada genotzidiu, giai chi aiat batidu a s'estintzione totale de sos aborigenos de s'isula. Truganini, morta in su 1876 , est istada s'urtima subrabivida.

Is cunflitos fiant sihidos fintzas a su de 20 seculos. In su 1884 , si fiat postu fine a sa resistentzia de su populu Kalkadoon de su Queensland cun unu massacru de prus de 200 pessones in Battle Mountain . Un'ateru massacru de aborigenos aiat tentu logu in su 1928 in Coniston , in su Territoriu de su Nord .

Is tzifras de mortes violentas de aborigenos pro manu de colonos biancos est galu tema de debatimentos. Carchi istoricu comente Henry Reynolds sustenent chi diant podere asummare a 10.000 o 20.000 persones. De s'ateru cantone istimant chi is cumbatos in sa frontera aiant fatu unas 3.000 vitimas intre sos colonos biancos. [8]

Primas singias de intregatzione [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Dae s'atera banda, dae is primos annos de sa colonizatzione, diversos aborigenos si fiant fatos famados faghende a intermediarios cun is britannicos: Baneelon o Bennelong (1764-1813), unu eora chi est istadu su primu aborigenu chi a imparare a iscriere in inglesu , Bungaree , unu diplomaticu e esploradore de sa tribu de Broken Bay mortu in su 1830, e Mokare , unu noongar mortu in su 1831 .

Partende dae su 1834 , [9] is colonos ant comintzadu a recurrere a ghias aborigenas pro esplorare e s'orientare in s'internu de Australia. Fiant impreados puru pro ristellare sos bandidos numerosos, narados bushrangers , chi fuiant dae sa giustitzia cuende·si in s'internu de su continente.

In su 1838, a cunsighentzia de una informativa elaborada a petitzione dae sa Cambara de sos Comunos de su Rennu Unidu subra sa situatzione grae de is aborigenos, su secretariu britannicu de sa Gherra e is Colonias aiat racumandadu sa nomina de "protetores de sos aborigenos" (Protector of Aborigines), chi diant guvernare unas zonas naradas protetorados. Su primu capu protetore de sos aborigenos fiat istadu George Augustus Robinson . Is protetores depiant imparare sa limba de is aborigenos bivende in su protetoradu issoro, e depiant castiare ca non si violarent is pagos deretos issoro nen chi esserent isfrutados. Teniant fintzas unu rolu detzisivu in s'intregatzione de is aborigenos in sa sotziedade coloniale. Custa figura, chi est bennida a s'agatare fintzas a su 1970 , est istada meda cuntrastada a causa de su cuntrollu etzessivu chi esertzitaiant subra sos aborigenos e sos benes de cosa issoro, e a causa de su pagu efetu. Partende dae sa decada 1860 , cun is istudios antropologicos , si fiant contdos casos medas de chircadores internatzionales chi andaiant desinterrare cranios e ischeletros aborigenas, susetotus in s'isula de Tasmania , pro s'istudiu issoro e a segus s'esibitzione in museos europeos. Dae fines de su de 20 seculos, si sunt cumprende campagnas reclamende sa devolutzione de custos corpos a su logu suo de origine pro ddis dare interramentu dinniu. Is populos aborigenos si fiant bidos cunfinados a is logos prus inospitales de su continente, bivende in reservas o amparados in missiones in ue si ddis fruniat de mandigu e roba. Carchi missione aiat abertu iscolas pro indigenas e orfanotrofios. S'impiantu de fatorias noas de pesamentu e zonas de paschidorgiu fiat istada a primitziu motivu de atacos e de cunflitos, fintzas a cando cun su tempus is pesadores aiant comintzadu a impreare sos aborigenos che pastores e guardias de su bestiamene. Privados dae sos medios traditzionales issoro de sussistentzia, is aborigenos aiat acabado pro dipendere prus e prus dae is colonos.

In cuss'epoca, is traballadores aborigenos de is fatorias aiant comintzadu a praticare su cricket , isport in su cale si distinghiant pro sas abilidades fisicas. In un'epoca in ue casi no bi fiant incontros isportivos internatzionales, sa prima iscuadra australiana de cricket chi aiat viagiadu a Inghilterra fiat istada un'iscuadra de su totu cumposta dae giogadores aborigenos, su 1868 .

A partire dae su 1850 , is colonias australianas andaiant achirende a pagu a pagu unu sistema de autoguvernu, e is istados de Australia de su Sud , Nou Galles de su Sud , Victoria e Tasmania aiant cuntzedidu su deretu de votu a totu is persones cun prus de 21 annos, includende·nche sos aborigenos, mancari non si fiant ammostados particularmente interessados a s'iscriere in sas listas eletorales. In su Territoriu de su Norte , in su Queensland e in Australia Otzidentale , in cambiu, si ddis sighiat a denegare su deretu de votu. [10]

Su de 20 Seculos [ modifica | modifica su codighe de origine ]

A cumintzu de sa decada 1920, s'istimat chi sa populatzione aborigena australiana si fiat reduida a unu numeru intre 50.000 e 90.000 persones, e su sentimentu generale de sa populatzione europea fiat ca fiant destinados a s'isperdere. Mancari s'efetu de s'aposentadura e de sa manera de vida europeos, carchi comunidade aborigena chi istaiat isulada in regiones remotas subrabiviat mantenende sa forma traditzionale sua de vida fintzas a bene intradu su de 20 seculos. Dae s'ateru cantone, s'immunidade issoro a in antis de is maladias aiat megioradu, de manera chi su tassu de natalidade aborigena at torradu a comintzare a creschere partinde dae sos annos trinta.

In su cumintzu su de 20 seculos, sa majoria de sos aborigenos biviat in reservas e in zonas controlladas, e is movidas suas fiant limitados dae lege. Teniant pagas possibilidades de su traballu e sighiant a s'ocupare de is isfrutamentos agriculos in ue non balangiaiant dinari (in carchi casu, si ddis daiat unu cumpensu minore) e retziant mandigare, roba e allogu segundu de su traballu.

In su 1901 , s'Australia si fiat costituida in federatzione e sa Costitutzione de su Commonwealth fiat intradu in vigore. Su Commonwealth Franchise Act , intradu in su 1902, aiat denegadu su deretu de votu a sos aborigenos a mancu chi esserent istados iscritos in sas listas eletorales de un'istadu in antis de su 1901 , cosa chi nde lassaiat a foras sa manna majoria. Partende dae su 1915 , si ddis permitiat de votare cun limitatziones in carchi istadu, ma is pagos deretos tziviles suos variaiant meda de un'istadu federale a un'ateru.

In is annos 1932 - 1934 , una serie de bochiduras in legitima defensa perpetrados dae aborigenos de su Territoriu de su Norte , gasi comente is respetivos protzessos, aiant marcadu una furriada in is relatziones intre aborigenos e no aborigenos. Connoschidos che crisi de Caledon Bay , custos eventos e totu su chi nde fiat cunsighidu aiant supostu un'alligerada passigera in is relatziones tendidas intre ambas is comunidades.

Est in custa matessi decada chi is cumbatos a favore de is deretos tziviles de is aborigenos aiant comintzadu a pigare una tzerta rilevantzia. In su 1938, pro su de 150 anniversarios de s'isbarcu de sa First Fleet , su movimentu Aborigines Advancement League (AAL) ('Lega pro s'Adelantadura de is Aborigenos'), fundadu dae su giogadore de fubalu de etnia Yorta Yorta , Douglas Nicholls , aiat organizadu una manifestatzione pro tzelebrare su chi fiat istadu torradu a batiare Day of Mourning ('Die de Lutu'), e aiat fatu unu bandu a favore de sos deretos tziviles de sos aborigenos. Partende dae is annos 1940, su professore A. P. Elkin [11] e diversos assotzios australianos pro is deretos tziviles aiant afortiadu is campagnas pro chi megiorarent is cunditziones de vida de is aborigenos e aiant otentu su deretu a su votu in totu su territoriu natzionale. S' iscioperu de Pilbara aiat contribuidu a su megioru de is deretos de su traballu.

In sa prima e in sa Segunda Guerra mundiale , medas aborigenos si fiant arroladas in s'esertzitu, cun totu chi aiant esistidu limitatziones a allistamentu fintzas a su 1917. In su 1949, fiat istada cunferida sa natzionalidade australiana a is pagos ex-cumbatentes aborigenos, ma in cuss'epoca is aborigenos de Queensland , Territorios de su Norte e Australia Otzidentale sihiant chene podere votare.

Annos sessanta: caminu pro s'apaghiadura Sunt petzi is annos 1960 cando su guvernu australianu comintzat a reconnoschere is dimandas territoriales de is aborigenos. Custa situatzione aiat cambiadu mediante unu referendum natzionale, cosa chi aiat permitidu unu tzensu de sa populatzione e chi si biderent reconnotos deretos primarios comente su de votu.

Demografia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Si carculat chi in su 1992 b'aiant 275.000 aborigenos in Australia (1,5% de sa populatzione totale australiana), medas ammesturados. Su 25% bivet in is trighingios de is tzitades mannas, su 33% bivet in is areas rurales, e su 15% in is reservas sighende sa manera traditzionale (unos 40.000 individuos). In su 1996 , aiant aumentadu a 353.000 individuos, de chie petzi 40-50.000 faeddaiant limbas autoctonas.

Pro su chi pertocat s'antighidade, si carculat chi in su Nou Galles de su Sud nd'aiat unos 7.434 in su 1901 , in Victoria unos 586 in su 1921 (si carculaiant 15.000 in s'annu 1834 ) e unos 20.000 in su Queensland in su 1911 . Si carculat chi pro su 2006 ant a lompere a 470.000 individuos. De issos, su 12% faeddat regularmente calicunas de is limbas aborigenas, de issos 20.833 (12,06%) omines e 21.552 (12,09%) feminas, cun totu chi si creet chi su numeru de aborigenos chi est capatzu de allega calicunas limbas podet arribare a su 21% (51.000 persones in su 1996 ).

S'aumentu forte (de su 42,4%) chi los at fatu passare de su 1,1% de sa populatzione totale australiana a su 1,44% (su 22% in su Territoriu de su Norte e su 75% in Kimberley), s'est produida non petzi pro more de is naschidas si nono ca comomai non timent prus a si decrarare aborigenos. Unu 15% de is aborigenos bivet in Sydney o Melbourne .

Is populos aborigenos diferentes [ modifica | modifica su codighe de origine ]

areas de ispaniadura de is aborigenos in s'Australia

B'at prus de 400 populos aborigenos australianos, cadaunu cun carateristicas culturales diferentziados e una localizatzione geografica propia. [12] Sunt identificados pro su numene de sa limba indigena issoro o pro sa paraula cun sa cale issos s'autodenominant. Intre sos printzipales tenimus:

Custos grupos podent essere issos e totu divididos in sutagrupos. Pro esempru, is Anangu (chi significat 'persone de sa regione de su desertu de s'Australia tzentrale') includet sas partziduras locales Yankunytjatjara , Pitjantjatjara , Ngaanyatjara , Luritja e Antikirinya .

Limbas [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In antis de sa colonizatzione europea, si faeddaiant prus de 250 limbas aborigenas in Australia, chi in su cursu de 20 seculos si sunt reduidas a prus pagu de 20 (e calicunas in grae perigulu de s'isperdere).

Carchi linguista cunsiderat chi casi totu is limbas aborigenas sunt imparentadas, mancari de a tesu, e ddas classificant in duas familias mannas: is limbas pama-nyunganes , faeddadas in sa majoria de s' Australia , e is limbas non pama-nyunganes , faeddadas in su norte de su continente. Ma a causa de sa dificultade de istabilire una filogenia crara, ateros istimant chi is limbas aborigenas non formant familias linguisticas a berus, si nono chi costituint un'area linguistica, est a narrere, unu grupu de limbagios simigiantes a causa de sa prossimidade geografica issoro e de is cuntatos fitianos. [13]

Unas cantas limbas aborigenas sunt cunsideradas limbas isoladas, comente est in su casu de sa limba Tiwi faeddada in s'isula de matessi numene, in su Territoriu de su Norte . Pro su chi pertocat sas limbas de sos aborigenos de Tasmania, si connoschent tropu pagu pro ddas podere relatzionare.

Situatzione in su de 21 seculos [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Is comunidades indigenas australianas (aborigenos e isulanos de s' istrintu de Torres ) presentant graes defitzentzias sanitarias e economicas, e is inditadores sotziales ddos ponent in posiduras inferiores pro su chi pertocat sa salude, la educatzione, s'impreu, sa poberesa e sa delincuentzia.

In su 2004, su tando Primu Ministru, John Howard , aiat istabilidu una serie de cuntratos cun is comunidades aborigenas in is cales si ddis cuntzediant agiudos economicos sustantziales a cambiu de una serie de cumpromissos, comente s'iscolarizatzione de is pipios. Custos cuntratos sunt connotos che Shared Responsibility Agreements (Contratos de Responsabilidade Partzida). Ant marcadu unu furriu importante in sa politica aborigena chi at pasadu de s'"autodeterminatzione" subra is temas de sa comunidade issoro a s'"obligatzione mutua" cun is comunidades no aborigenas. [14] Unos cantos setores ant calificadu custos acordos che "acordos paternalistas e ditatoriales". [15] Su cuntzetu de "obligatzione mutua" est istadu intradu reghentemente e s'aplicat a totu is australianos benefitziarios de s'assistentzia sotziale e sanitaria, chentza distintzione de origines, semper che non siant disabiles nen betzos.

Is istatisticas publicadas dae su guvernu de Australia assortant is aborigenos e is isulanos de s'istrintu de Torres suta denominatzione "indigenos australianos". Is tzifras faghent riferimentu duncas a totu is bividores autoctonos de Australia, foras pro cando s'ispetzifichet su contrariu.

Edade media e isperu de vida [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Sa populatzione indigena de Australia est meda prus giovana de sa populatzione no indigena, a causa de is tassos de mortalidade e de naschimentos majores. S'edade media istimada est de 21 annos pro is indigenos e de 37 pro is non indigenos. Pro custa resone, si introduint a s'ispissu fatores de curretores ( age standardization ) in su momentu de cumparare istatisticas subra ambas is populatziones.

Resurta fintzas difitzile cantificare s'isperu de vida de is indigenos cun pretzisione, sende chi ammancant datos subra su numeru esatu de mortes.S'ufitziu de istatistica australianas aiat cambiadu pro custa resone is medidas de analisi de is datos regortos, e abisat che non si podent cumparare is urtimas tzifras publicadas cun is publicadas in editziones anteriores. [16] In su 2009, s'isperu de vida s'istimaiat in 67,2 annos pro is omines (11,5 annos prus pagu che pro is omines no indigenos) e in 72,9 annos pro is feminas (9,7 annos prus pagu chi non pro is feminas no indigenas). [17]

Salude [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Sende chi tenent pagu passu a s'assistentzia sanitaria, is aborigenos tenent prus problemas de salude. Annotamala, fatores comente poberesa, educatzione insufitziente, abusu de drogas, su passu basciu a istruturas sanitarias in is zonas isuladas e sa pressione culturale (chi resurtat in meda pagu comunicatzione intre comunidades indigenas e traballadores sanitarios) implicant una disugualadura pro su chi pertocat s'isperu de vida. Guvernos federales sighidos ant rispostu a custos problemas cun s'implementatzione de programmas comente pro esempru s'Ufitziu de Salude de Aborigenos e Isulanos de s'Istrintu de Torres, cosa chi implicat prus assistentzia sanitaria intre is comunidades indigenas, pero is problemas galu abarrant tales.

Criminalidade e impresonamentu [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Su tassu de impresonamentu intre aborigenos est chimbe bortas prus artu chi no intre is omines nieddos de Sudafrica durante s' Apartheid . In su 2002, fiant duas bortas prus a fitianu vitimas de agressiones violentas chi no is no indigenos. In s'annu 2001 unu 24% de sa populatzione indigena aiat denuntziadu de essere vitima de violentzia. In su mese de lampadas de su 2004 unu 21% de is presoneris fiant indigenos. B'ant relatziones frecuentes de violentzia domestica e istorbos in is comunidades.

Abusu de drogas [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Medas comunidades indigenas sufrint de mannas cantidades de problemas sotziales, sanitarios e legales assotziados cun s'abusu de drogas illegales. In su 2007 una cherta de s'Istrategia Natzionale de Drogas aiat informadu chi is indigenos s'astenent prus de s'alcol chi no is no indigenos (unu 23,4% contra unu 16,8%), pero chi consumant alcol sunt prus in perigulu de bufare a unu livellu meda elevadu (unu 27,4% contra unu 20,1%) Pro cumbatere contra a custu problema s'est intentadu de implementare una serie de programmas de preventzione e reduida de s'abusu de alcol. Medas de custos programmas sunt istados cumintzados dae is comunidades e totu. Is istrategias incluint decraratziones de "Zonas chentza de alcol" in sinu a is comunidades indigenas, proibiduras e astringhiduras de atzessu a puntos de benta e collaboratziones de sa tzitadinantzia. Mancari in una cantas comunidades at basciadu su numeru de problemas acapiados a s'alcolismu, pro ateras galu est unu problema atuale. Ateru problema est s'inalatzione de petroliu intre unas cantas comunidades isuladas.

Riferimentos [ modifica | modifica su codighe de origine ]

  1. ( EN ) Mungo National Park , in Visit NSW , 6 santugaine 2009. URL consultadu s'11 austu 2021 (archiviadu dae s' url originale su 6 santugaine 2009) .
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 ( ES ) Los primeros pobladores de Australia llegaron de Africa , in historiadeafrica.com . URL consultadu su 13 maju 2019 (archiviadu dae s' url originale su 29 santandria 2014) .
  3. JUDY CAMPBELL, Invisible Invaders, 2002, ISBN 0-522-84939-3
  4. CHARLES CAMPBELL McKNIGHT, The Voyage to Marege: Macassar Trepangers in Northern Australia, Melbourne University Press, 1976, ISBN 0-522-84088-4
  5. Testu de su Tratadu de Batman in Wikitext (in inglesu) Tractat [ ligamene interrumpidu ]
  6. RICHARD BROOME, Aboriginal Victorians: A History Since 1800 , Pags. 10-14, Allen & Unwin, 2005, ISBN 1-74114-569-4
  7. Leghere sa declaratzione de su guvernadore Bourke in Wikitext (in inglesu) Bourke's Proclamation, 26 austu 1835 [ ligamene interrumpidu ]
  8. RICHARD BROOME, Is istatisticas de su conflitu in sa frontera Archiviadu su 6 cabudanni 2009 in s' Internet Archive . (in inglesu)
  9. Data de su primu casu documentadu
  10. Biere cronologia de s'evolutzione de su votu aborigenu in sa pagina de sa Comissione Eletorale Australiana Milestones - Timetable for Indigenous Australians - Australian Electoral Commission≫ [Consultadu: 1 de triulas 2012]
  11. Adolphus Peter Elkin, connotu che A. P. Elkin, fiat unu pastore anglicanu e antropologu famadu.S'ativismu suo in defensa de is aborigenos at a tennere una influentzia detzisiva subra sa politica de integratzione de is aborigenos portada a termine dae su guvernu australianu a partire de is annos 1950.
  12. DAVID HORTON,The Encyclopedia of Aboriginal Australia: Aboriginal and Torres Strait Islander History, Society, and Culture, Aboriginal Studies Press, Canberra, 1994, ISBN 0-85575-234-3
  13. ROBERT MALCOLM WARD DIXON, The rise and fall of languages, Cambridge University Press, 1997
  14. Articulu de Ian P.S. Anderson, Obligatzione mutua, acordos de responsabilidade partzida e istrategia sanitaria [1]
  15. Biere articulu Non b'at nudda de mutuu in su denegare a is aborigenos de tennere boghe propia , de Larissa Behrendt, professora de deretu e de istudios aborigenos in s'Universidade de Sidney [2]
  16. Biere tzifras e isplicatziones a su 25 de maju de su 2009 [3]
  17. Tzifras istimadas de s'Australian Bureau of Statistics pro 2005-2007 [4]

Wikimedaglia
Wikimedaglia
Custu est unu de sos articulos de su mese , est a narrere unu de sos megius articulos creados e postos in sa pagina printzipale dae sa comunidade, chi l'at isseberadu pro su mese de ghennargiu de su 2020

Candidados pro sos meses benidores

Totu sos articulos de su mese