Articulu in
LSC
Is
aborigenos australianos
o
kooris
sunt is populatziones nadias de s'
Australia
. Si podent distinghere duos tipos de aborigenos australianos: is de su continente e de Tasmania e is
isulanos de s'istrintu de Torres
, chi bivent intre sa punta de su cabu de York in su
Queensland
e is isulas de sa
Guinea Noa
. Custos urtimos, sunt cunsiderados diferentes, sende chi in linguisticamente comente fintzas culturalmente e fisicamente s'assimigiant prus a sos melanesos de
Guinea Noa
. Dae su
1988
, in sa die de is duoschentos annos de Australia, medas de issos refudant su faeddu aborigenu (dae su
latinu
ab origine
, 'in origine') impitadu sustetotus in tempu coladu cun sentidu dispretziadore e preferint su de kooris ('su populu nostru', in medas de sas limbas australianas).
Oe in die s'agatat ispartos in totu su continente, ma cuntrollant unu 29,7% de su
Territoriu de su Nord
(reservas de Arnheim Land, Tanami e Uluru), parte de
Queensland
(Cabu York) e parte de s'
Australia Otzidentale
e de s'
Australia Meridionale
(Mosgrave).
Si creet ca unos 40.000-50.000 annos a oe, in su
Pleistotzene
, siant arribados is primos australianos dae su sud-est de s'
Asia
. Custos primos bividores diant aere viagiadu dae isula in isula, impreende is pontes terrestres chi uniant medas de custas in cudd'epoca, e ricurrende fatu·fatu a medios maritimos fintzas a arribare a s'estremu orientale de is
Isulas Minores de sa Sonda
e de s'isula de
Guinea Noa
, pro a pustis movere a sa prataforma continentale australiana, in cuddu tempus subra su livellu de su mare. Is rastas umanas prus antigas agatadas fintzas a oe, s'
omine de Mungo
,
[1]
datant a 40.000 annos faghet, ma sos espertos cunsiderant chi is primas migratziones umanas diant podere remontare fintzas a 125.000 annos faghet, mancari custa data siat cuntierrada. Is rastas de s'omine de Mungo sunt istadas agatadas in su
Nou Galles de su Sud
, a unos 3.000 km de sa costera norte de
Australia
, in ue si creet chi si fiant realizadas is primos aposentamentos umanos.
Segundu un'istudiu de su biologu moleculare de genetica forense de s'
Universidade de sa Laguna
(
Tenerife
), Juan J. Sanchez, is aborigenos australianos sunt arribados diretamente dae
Africa
unos 45.000 annos a oe. Custos tenent unas linias geneticas cointzidentes cun sos primos colonos chi sunt essidos dae Africa.
[2]
Custa teoria contraighet s'opinione generale chi, fintzas a como, afirmaiat chi custos esserent arribados a Australia in diversas undadas dae s'
India
intre unos 50.000 e 75.000 annos faghet, dae chi Sanchez afirmat chi "No est esistidu unu protzessu de migratziones sihidas dae s'India fintzas a Australia").
[2]
Custa chirca si fundat subra s'analisi de 500 mustras de su
cromosoma Y
e unas 100 mustras de
DNA
mitocondriale de aborigenos cuntemporaneos in ue non b'aiant variatziones ispetzificas indianas.
[2]
Noantimes, in su nord de s'isula b'ant trassas tzertas de migratzions dae
Guinea Noa
de un'epoca cando is duas isulas fiant unidas in antis dae sa fine de s'urtima glatziatzione.
[2]
Unu ateru fatu chi diat apompiare a custa teoria est ca is aborigenos ant isvilupadu sa tecnologia peculiare de cosa sua.
[2]
Cando is inglesos sunt arribados a Australia, a sa fine de su de 18 seculos, s'istimat chi bi biviant intre 300.000 e 750.000 aborigenos, partzidos in unas 250 natziones cuntzentradas mescamente in su sud e in s'estu de su continente. Sa densidade majore de populatzione aborigena s'agataiat in sa badde de su
riu Murray
. Custas natziones fiant unidas dae alliantzias, e cadauna teniat costumas e limba propia. Cada natzione si cumponiat de diversos clans su numeru de sos cales podiat variare de 5 o 6 a 30 o 40.
In su 1770, su capitanu
James Cook
at pigadu poderiu de is duas de tres partes de s'
Australia
in numene de sa corona de Inghilterra, partende dae su printzipiu de
Terra nullius
, chi presuponiat chi sa terra non teniat mere.
In su
1788
, fiat cumintzada sa colonizatzione britannica cun s'isbarcu in s'atuale
Nou Galles de su Sud
de su
First Fleet
('prima flota'), una flota de undighi naves cun casi 1.500 pessones a intro. Fiant pigados migrantes chi fiant istados autorizados a fundare una prima colonia penitentziaria.
In antis de s'arribu improvvisu de is colonos britannicos, sos aborigenos aiant tentu reatziones diferentes, ma si fiant fatas a fortza ostiles cando aiant depidu cumpetere pro cunserbare is risorsas vitales suas, e cando aiant assistidu a s'ocupatzione e su secuestru de is territorios issoros comente andaiat avantzende sa "frontera" a manu de s'internu de su continente. Pro sos colonos, si podiat bogare sos aborigenos de sas terras chi cheriant destinare a sa messaria e a su paschidorgiu, ca fiant nomades e disconnoschiant su cuntzetu de poderiu de sa terra. Ma sa cultura aborigena fiat intrinsecamente relatzionada cun sa terra in ue biviant, de manera ca depende abbandonare is territorios traditzionales issoros non podiant mantennere sas praticas sotziales e ispirituales chi asseguraiant sa coesione de sos clans e is interrelatziones intre is grupos. Foras de sa destruturatzione de sa sotziedade aborigena, sa perdida de sos territorios suos de cassa e de regorta aiat provocadu una caristia grae.
S'annu a fatu de s'arribu de is primos colonos, un'epidemia de
pigota
aiat postu fine a sa vida de su 90% de sa populatzione aborigena
darug
chi biviat in sa regione. Is britannicos ant atribuidu a pustis s'epidemia a piscadores
macasaros
chi beniant dae sas
isulas Celebes
,
[3]
mancari non siant istadas bidas imbarcatziones macasaras in cudda parte de sas regiones de su norte de s'
Australia
fintzas a su 1869.
[4]
Is maladias europeas chi is colonos si portaiant a fatu (comente sa
pigota
, sa
pigota burda
, su
rusetu
, s'
influentzia
e sa
tisichentzia
) aiant postu fine a sa vida de millis de aborigenos. In is regiones in ue biviant impare ambaduas is comunidades, is maladias venereas aiant minimadu in graemente su tassu de fertilidade e su tassu de natalidade aborigenos. Cun is colonos, sos aborigenos aiant iscobertu puru s'
alcol
, su
tabacu
e s'
opiu
, s'abusu de sustantzias tossicas chi s'est generalizadu durante su de 19 seculos at sighidu a essere unu problema meda ispaniadu intre is comunidades indigenas australianas de su de 20 seculos.
Is efetos cumbinados dae sas maladias, de sa perdida de sas terras issoro e de sa violentzia dereta aiat minimadu sa populatzione aborigena de unu 90% intre 1788 e 1900.
A diferentzia de
Noa Zelanda
, in ue su
tratadu de Waitangi
fiat istadu atibidu che una legitimatzione de sa colonizatzione, in
Australia
non fiat firmadu tratadu perunu cun sos populos autoctonos, e custos no aiant mai permitidu ne atzetare sa colonizatzione de sa terra issoro. Su casu solu documentadu de patu cun sas populatziones autoctonas diat essere connotu che
tratadu de Batman
,
[5]
pro mediu de chi su fatore e mercante John Batman aiat comporadu 2.000 km² a su populu
Wurundjeri
in su 1835, in sa regione de
Port Phillip
.
[6]
Su guvernadore de su
Nou Galles de su Sud
aiat annulladu custu cuntratu pro no contravennere a sa dotrina
Terra nullius
.
[7]
Chi non bi fiat istada gherra de conchista propriamente narada, is britannicos, aiant depidu acarare medas episodios de resistentzia. Intre su
1790
e su
1802
, Pemulwuy, un'aborigenu de etnia
Bidjigal
o Bediagal, aiat cumpridu repitidos atacos contra aposentamentos britannicos, in generale in risposta a bochiduras de aborigenas o arrobatorios de pipios. Fiat istadu bochiu in su
1802
, e est cunsideradu che su primu eroe de sa resistentzia aborigena.
Intre is cumbatos de is medas comunidades aborigenas chi si sunt opostas a s'avantzada de is colonos, si distinghet puru sa de is
noongar
ghiada dae Yagan, chi fiat istadu bochidu in su
1833
.
Partende dae
1813
, cando is britannicos andaiant a esplorare is
montes biaitos
de su
Nou Galles de su Sud
pro s'intrusire in su territoriu de sos
Wiradjuri
, custos ddis aiant opostu una resistentzia forte, fintzas a cando Windradyne, su cabu issoro, aiat acabadu patuende cun su guvernadore inglesu.
Sa conchista de s'isula de
Tasmania
, partende dae su
1803
, est istada puru motivu de graes e illonghiados cunflitos a sos cales s'est dadu su numene de
Black War
(Guerra niedda). In su 1830, a pustis de agiomai 20 annos de gherra, unu difensore de is aborigenos,
George Augustus Robinson
, fiat intervennidu pro sarbare sa chentina de bividores aborigenos (de sos 6.000 bividores initziales) chi aiant subrabividu a su massacru, e los aiat tramudadu a s'
Isula Flinders
fintzas a cando fiat acabada sa gherra. Disterrados e abbandonados a sa sorte issoro, medas fiant mortos de epidemias e is pagos iscampados no aiant podidu mai prus torrare a sa terra issoro. Robinson at ricurridu a primitziu a s'agiudu de una mediadora aborigena de Tasmania, Truganini, pro tramudare is congeneres suo e intentare a pustis de creare unu campu in su continente australianu in ue allogare is amparados de Tasmania. Sa Gherra niedda est cunsiderada genotzidiu, giai chi aiat batidu a s'estintzione totale de sos aborigenos de s'isula. Truganini, morta in su
1876
, est istada s'urtima subrabivida.
Is cunflitos fiant sihidos fintzas a su de 20 seculos. In su
1884
, si fiat postu fine a sa resistentzia de su populu
Kalkadoon
de su
Queensland
cun unu massacru de prus de 200 pessones in
Battle Mountain
. Un'ateru massacru de aborigenos aiat tentu logu in su
1928
in
Coniston
, in su
Territoriu de su Nord
.
Is tzifras de mortes violentas de aborigenos pro manu de colonos biancos est galu tema de debatimentos. Carchi istoricu comente Henry Reynolds sustenent chi diant podere asummare a 10.000 o 20.000 persones. De s'ateru cantone istimant chi is cumbatos in sa frontera aiant fatu unas 3.000 vitimas intre sos colonos biancos.
[8]
Dae s'atera banda, dae is primos annos de sa colonizatzione, diversos aborigenos si fiant fatos famados faghende a intermediarios cun is britannicos:
Baneelon
o
Bennelong
(1764-1813), unu
eora
chi est istadu su primu aborigenu chi a imparare a iscriere in
inglesu
,
Bungaree
, unu diplomaticu e esploradore de sa tribu de Broken Bay mortu in su 1830, e
Mokare
, unu
noongar
mortu in su
1831
.
Partende dae su
1834
,
[9]
is colonos ant comintzadu a recurrere a ghias aborigenas pro esplorare e s'orientare in s'internu de Australia. Fiant impreados puru pro ristellare sos bandidos numerosos, narados
bushrangers
, chi fuiant dae sa giustitzia cuende·si in s'internu de su continente.
In su 1838, a cunsighentzia de una informativa elaborada a petitzione dae sa
Cambara de sos Comunos de su Rennu Unidu
subra sa situatzione grae de is aborigenos, su secretariu britannicu de sa Gherra e is Colonias aiat racumandadu sa nomina de "protetores de sos aborigenos" (Protector of Aborigines), chi diant guvernare unas zonas naradas protetorados. Su primu capu protetore de sos aborigenos fiat istadu
George Augustus Robinson
. Is protetores depiant imparare sa limba de is aborigenos bivende in su protetoradu issoro, e depiant castiare ca non si violarent is pagos deretos issoro nen chi esserent isfrutados. Teniant fintzas unu rolu detzisivu in s'intregatzione de is aborigenos in sa sotziedade coloniale. Custa figura, chi est bennida a s'agatare fintzas a su
1970
, est istada meda cuntrastada a causa de su cuntrollu etzessivu chi esertzitaiant subra sos aborigenos e sos benes de cosa issoro, e a causa de su pagu efetu. Partende dae sa decada
1860
, cun is istudios
antropologicos
, si fiant contdos casos medas de chircadores internatzionales chi andaiant desinterrare cranios e ischeletros aborigenas, susetotus in s'isula de
Tasmania
, pro s'istudiu issoro e a segus s'esibitzione in museos europeos. Dae fines de su de 20 seculos, si sunt cumprende campagnas reclamende sa devolutzione de custos corpos a su logu suo de origine pro ddis dare interramentu dinniu.
Is populos aborigenos si fiant bidos cunfinados a is logos prus inospitales de su continente, bivende in reservas o amparados in missiones in ue si ddis fruniat de mandigu e roba. Carchi missione aiat abertu iscolas pro indigenas e orfanotrofios. S'impiantu de fatorias noas de pesamentu e zonas de paschidorgiu fiat istada a primitziu motivu de atacos e de cunflitos, fintzas a cando cun su tempus is pesadores aiant comintzadu a impreare sos aborigenos che pastores e guardias de su bestiamene. Privados dae sos medios traditzionales issoro de sussistentzia, is aborigenos aiat acabado pro dipendere prus e prus dae is colonos.
In cuss'epoca, is traballadores aborigenos de is fatorias aiant comintzadu a praticare su
cricket
, isport in su cale si distinghiant pro sas abilidades fisicas. In un'epoca in ue casi no bi fiant incontros isportivos internatzionales, sa prima iscuadra australiana de cricket chi aiat viagiadu a
Inghilterra
fiat istada un'iscuadra de su totu cumposta dae giogadores aborigenos, su
1868
.
A partire dae su
1850
, is colonias australianas andaiant achirende a pagu a pagu unu sistema de autoguvernu, e is istados de
Australia de su Sud
,
Nou Galles de su Sud
,
Victoria
e
Tasmania
aiant cuntzedidu su deretu de votu a totu is persones cun prus de 21 annos, includende·nche sos aborigenos, mancari non si fiant ammostados particularmente interessados a s'iscriere in sas listas eletorales. In su
Territoriu de su Norte
, in su
Queensland
e in
Australia Otzidentale
, in cambiu, si ddis sighiat a denegare su deretu de votu.
[10]
A cumintzu de sa decada 1920, s'istimat chi sa populatzione aborigena australiana si fiat reduida a unu numeru intre 50.000 e 90.000 persones, e su sentimentu generale de sa populatzione europea fiat ca fiant destinados a s'isperdere. Mancari s'efetu de s'aposentadura e de sa manera de vida europeos, carchi comunidade aborigena chi istaiat isulada in regiones remotas subrabiviat mantenende sa forma traditzionale sua de vida fintzas a bene intradu su de 20 seculos. Dae s'ateru cantone, s'immunidade issoro a in antis de is maladias aiat megioradu, de manera chi su tassu de natalidade aborigena at torradu a comintzare a creschere partinde dae sos annos trinta.
In su cumintzu su de 20 seculos, sa majoria de sos aborigenos biviat in reservas e in zonas controlladas, e is movidas suas fiant limitados dae lege. Teniant pagas possibilidades de su traballu e sighiant a s'ocupare de is isfrutamentos agriculos in ue non balangiaiant dinari (in carchi casu, si ddis daiat unu cumpensu minore) e retziant mandigare, roba e allogu segundu de su traballu.
In su
1901
, s'Australia si fiat costituida in federatzione e sa Costitutzione de su
Commonwealth
fiat intradu in vigore. Su
Commonwealth Franchise Act
, intradu in su 1902, aiat denegadu su deretu de votu a sos aborigenos a mancu chi esserent istados iscritos in sas listas eletorales de un'istadu in antis de su
1901
, cosa chi nde lassaiat a foras sa manna majoria. Partende dae su
1915
, si ddis permitiat de votare cun limitatziones in carchi istadu, ma is pagos deretos tziviles suos variaiant meda de un'istadu federale a un'ateru.
In is annos
1932
-
1934
, una serie de bochiduras in legitima defensa perpetrados dae aborigenos de su
Territoriu de su Norte
, gasi comente is respetivos protzessos, aiant marcadu una furriada in is relatziones intre aborigenos e no aborigenos. Connoschidos che
crisi de Caledon Bay
, custos eventos e totu su chi nde fiat cunsighidu aiant supostu un'alligerada passigera in is relatziones tendidas intre ambas is comunidades.
Est in custa matessi decada chi is cumbatos a favore de is deretos tziviles de is aborigenos aiant comintzadu a pigare una tzerta rilevantzia. In su 1938, pro su de 150 anniversarios de s'isbarcu de sa
First Fleet
, su movimentu
Aborigines Advancement League
(AAL) ('Lega pro s'Adelantadura de is Aborigenos'), fundadu dae su giogadore de fubalu de etnia
Yorta Yorta
,
Douglas Nicholls
, aiat organizadu una manifestatzione pro tzelebrare su chi fiat istadu torradu a batiare
Day of Mourning
('Die de Lutu'), e aiat fatu unu bandu a favore de sos deretos tziviles de sos aborigenos. Partende dae is annos 1940, su professore A. P. Elkin
[11]
e diversos assotzios australianos pro is deretos tziviles aiant afortiadu is campagnas pro chi megiorarent is cunditziones de vida de is aborigenos e aiant otentu su deretu a su votu in totu su territoriu natzionale. S'
iscioperu de Pilbara
aiat contribuidu a su megioru de is deretos de su traballu.
In sa
prima
e in sa
Segunda Guerra mundiale
, medas aborigenos si fiant arroladas in s'esertzitu, cun totu chi aiant esistidu limitatziones a allistamentu fintzas a su 1917. In su 1949, fiat istada cunferida sa natzionalidade australiana a is pagos ex-cumbatentes aborigenos, ma in cuss'epoca is aborigenos de
Queensland
,
Territorios de su Norte
e
Australia Otzidentale
sihiant chene podere votare.
Annos sessanta: caminu pro s'apaghiadura
Sunt petzi is annos
1960
cando su guvernu australianu comintzat a reconnoschere is dimandas territoriales de is aborigenos. Custa situatzione aiat cambiadu mediante unu referendum natzionale, cosa chi aiat permitidu unu tzensu de sa populatzione e chi si biderent reconnotos deretos primarios comente su de votu.
Si carculat chi in su
1992
b'aiant 275.000 aborigenos in
Australia
(1,5% de sa populatzione totale australiana), medas ammesturados. Su 25% bivet in is trighingios de is tzitades mannas, su 33% bivet in is areas rurales, e su 15% in is reservas sighende sa manera traditzionale (unos 40.000 individuos). In su
1996
, aiant aumentadu a 353.000 individuos, de chie petzi 40-50.000 faeddaiant limbas autoctonas.
Pro su chi pertocat s'antighidade, si carculat chi in su
Nou Galles de su Sud
nd'aiat unos 7.434 in su
1901
, in
Victoria
unos 586 in su
1921
(si carculaiant 15.000 in s'annu
1834
) e unos 20.000 in su
Queensland
in su
1911
. Si carculat chi pro su
2006
ant a lompere a 470.000 individuos. De issos, su 12% faeddat regularmente calicunas de is limbas aborigenas, de issos 20.833 (12,06%) omines e 21.552 (12,09%) feminas, cun totu chi si creet chi su numeru de aborigenos chi est capatzu de allega calicunas limbas podet arribare a su 21% (51.000 persones in su
1996
).
S'aumentu forte (de su 42,4%) chi los at fatu passare de su 1,1% de sa populatzione totale australiana a su 1,44% (su 22% in su
Territoriu de su Norte
e su 75% in Kimberley), s'est produida non petzi pro more de is naschidas si nono ca comomai non timent prus a si decrarare aborigenos. Unu 15% de is aborigenos bivet in
Sydney
o
Melbourne
.
B'at prus de 400 populos aborigenos australianos, cadaunu cun carateristicas culturales diferentziados e una localizatzione geografica propia.
[12]
Sunt identificados pro su numene de sa limba indigena issoro o pro sa paraula cun sa cale issos s'autodenominant. Intre sos printzipales tenimus:
Custos grupos podent essere issos e totu divididos in sutagrupos. Pro esempru, is Anangu (chi significat 'persone de sa regione de su desertu de s'Australia tzentrale') includet sas partziduras locales
Yankunytjatjara
,
Pitjantjatjara
,
Ngaanyatjara
,
Luritja
e
Antikirinya
.
In antis de sa colonizatzione europea, si faeddaiant prus de 250 limbas aborigenas in Australia, chi in su cursu de 20 seculos si sunt reduidas a prus pagu de 20 (e calicunas in grae perigulu de s'isperdere).
Carchi linguista cunsiderat chi casi totu is limbas aborigenas sunt imparentadas, mancari de a tesu, e ddas classificant in duas familias mannas: is
limbas pama-nyunganes
, faeddadas in sa majoria de s'
Australia
, e is
limbas non pama-nyunganes
, faeddadas in su norte de su continente. Ma a causa de sa dificultade de istabilire una filogenia crara, ateros istimant chi is limbas aborigenas non formant familias linguisticas a berus, si nono chi costituint un'area linguistica, est a narrere, unu grupu de limbagios simigiantes a causa de sa prossimidade geografica issoro e de is cuntatos fitianos.
[13]
Unas cantas limbas aborigenas sunt cunsideradas limbas isoladas, comente est in su casu de sa
limba Tiwi
faeddada in s'isula de matessi numene, in su
Territoriu de su Norte
. Pro su chi pertocat sas limbas de sos aborigenos de Tasmania, si connoschent tropu pagu pro ddas podere relatzionare.
Is comunidades indigenas australianas (aborigenos e isulanos de s'
istrintu de Torres
) presentant graes defitzentzias sanitarias e economicas, e is inditadores sotziales ddos ponent in posiduras inferiores pro su chi pertocat sa salude, la educatzione, s'impreu, sa poberesa e sa delincuentzia.
In su 2004, su tando Primu Ministru,
John Howard
, aiat istabilidu una serie de cuntratos cun is comunidades aborigenas in is cales si ddis cuntzediant agiudos economicos sustantziales a cambiu de una serie de cumpromissos, comente s'iscolarizatzione de is pipios. Custos cuntratos sunt connotos che
Shared Responsibility Agreements
(Contratos de Responsabilidade Partzida). Ant marcadu unu furriu importante in sa politica aborigena chi at pasadu de s'"autodeterminatzione" subra is temas de sa comunidade issoro a s'"obligatzione mutua" cun is comunidades no aborigenas.
[14]
Unos cantos setores ant calificadu custos acordos che "acordos paternalistas e ditatoriales".
[15]
Su cuntzetu de "obligatzione mutua" est istadu intradu reghentemente e s'aplicat a totu is australianos benefitziarios de s'assistentzia sotziale e sanitaria, chentza distintzione de origines, semper che non siant disabiles nen betzos.
Is istatisticas publicadas dae su guvernu de Australia assortant is aborigenos e is isulanos de s'istrintu de Torres suta denominatzione "indigenos australianos". Is tzifras faghent riferimentu duncas a totu is bividores autoctonos de Australia, foras pro cando s'ispetzifichet su contrariu.
Sa populatzione indigena de Australia est meda prus giovana de sa populatzione no indigena, a causa de is tassos de mortalidade e de naschimentos majores. S'edade media istimada est de 21 annos pro is indigenos e de 37 pro is non indigenos. Pro custa resone, si introduint a s'ispissu fatores de curretores (
age standardization
) in su momentu de cumparare istatisticas subra ambas is populatziones.
Resurta fintzas difitzile cantificare s'isperu de vida de is indigenos cun pretzisione, sende chi ammancant datos subra su numeru esatu de mortes.S'ufitziu de istatistica australianas aiat cambiadu pro custa resone is medidas de analisi de is datos regortos, e abisat che non si podent cumparare is urtimas tzifras publicadas cun is publicadas in editziones anteriores.
[16]
In su 2009, s'isperu de vida s'istimaiat in 67,2 annos pro is omines (11,5 annos prus pagu che pro is omines no indigenos) e in 72,9 annos pro is feminas (9,7 annos prus pagu chi non pro is feminas no indigenas).
[17]
Sende chi tenent pagu passu a s'assistentzia sanitaria, is aborigenos tenent prus problemas de salude. Annotamala, fatores comente poberesa, educatzione insufitziente, abusu de drogas, su passu basciu a istruturas sanitarias in is zonas isuladas e sa pressione culturale (chi resurtat in meda pagu comunicatzione intre comunidades indigenas e traballadores sanitarios) implicant una disugualadura pro su chi pertocat s'isperu de vida. Guvernos federales sighidos ant rispostu a custos problemas cun s'implementatzione de programmas comente pro esempru s'Ufitziu de Salude de Aborigenos e Isulanos de s'Istrintu de Torres, cosa chi implicat prus assistentzia sanitaria intre is comunidades indigenas, pero is problemas galu abarrant tales.
Su tassu de impresonamentu intre aborigenos est chimbe bortas prus artu chi no intre is omines nieddos de
Sudafrica
durante s'
Apartheid
. In su 2002, fiant duas bortas prus a fitianu vitimas de agressiones violentas chi no is no indigenos. In s'annu 2001 unu 24% de sa populatzione indigena aiat denuntziadu de essere vitima de violentzia. In su mese de lampadas de su 2004 unu 21% de is presoneris fiant indigenos. B'ant relatziones frecuentes de violentzia domestica e istorbos in is comunidades.
Medas comunidades indigenas sufrint de mannas cantidades de problemas sotziales, sanitarios e legales assotziados cun s'abusu de drogas illegales.
In su 2007 una cherta de s'Istrategia Natzionale de Drogas aiat informadu chi is indigenos s'astenent prus de s'alcol chi no is no indigenos (unu 23,4% contra unu 16,8%), pero chi consumant alcol sunt prus in perigulu de bufare a unu livellu meda elevadu (unu 27,4% contra unu 20,1%)
Pro cumbatere contra a custu problema s'est intentadu de implementare una serie de programmas de preventzione e reduida de s'abusu de alcol. Medas de custos programmas sunt istados cumintzados dae is comunidades e totu. Is istrategias incluint decraratziones de "Zonas chentza de alcol" in sinu a is comunidades indigenas, proibiduras e astringhiduras de atzessu a puntos de benta e collaboratziones de sa tzitadinantzia. Mancari in una cantas comunidades at basciadu su numeru de problemas acapiados a s'alcolismu, pro ateras galu est unu problema atuale. Ateru problema est s'inalatzione de petroliu intre unas cantas comunidades isuladas.
- ↑
(
EN
)
Mungo National Park
, in
Visit NSW
, 6 santugaine 2009.
URL consultadu s'11 austu 2021
(archiviadu dae s'
url originale
su 6 santugaine 2009)
.
- ↑
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
(
ES
)
Los primeros pobladores de Australia llegaron de Africa
, in
historiadeafrica.com
.
URL consultadu su 13 maju 2019
(archiviadu dae s'
url originale
su 29 santandria 2014)
.
- ↑
JUDY CAMPBELL, Invisible Invaders, 2002,
ISBN 0-522-84939-3
- ↑
CHARLES CAMPBELL McKNIGHT, The Voyage to Marege: Macassar Trepangers in Northern Australia, Melbourne University Press, 1976,
ISBN 0-522-84088-4
- ↑
Testu de su Tratadu de Batman in Wikitext (in inglesu)
Tractat
[
ligamene interrumpidu
]
- ↑
RICHARD BROOME,
Aboriginal Victorians: A History Since 1800
, Pags. 10-14, Allen & Unwin, 2005,
ISBN 1-74114-569-4
- ↑
Leghere sa declaratzione de su guvernadore Bourke in Wikitext (in inglesu)
Bourke's Proclamation, 26 austu 1835
[
ligamene interrumpidu
]
- ↑
RICHARD BROOME,
Is istatisticas de su conflitu in sa frontera
Archiviadu
su 6 cabudanni 2009 in s'
Internet Archive
. (in inglesu)
- ↑
Data de su primu casu documentadu
- ↑
Biere cronologia de s'evolutzione de su votu aborigenu in sa pagina de sa Comissione Eletorale Australiana
Milestones - Timetable for Indigenous Australians - Australian Electoral Commission≫
[Consultadu: 1 de triulas 2012]
- ↑
Adolphus Peter Elkin, connotu che A. P. Elkin, fiat unu pastore anglicanu e antropologu famadu.S'ativismu suo in defensa de is aborigenos at a tennere una influentzia detzisiva subra sa politica de integratzione de is aborigenos portada a termine dae su guvernu australianu a partire de is annos 1950.
- ↑
DAVID HORTON,The Encyclopedia of Aboriginal Australia: Aboriginal and Torres Strait Islander History, Society, and Culture, Aboriginal Studies Press, Canberra, 1994,
ISBN 0-85575-234-3
- ↑
ROBERT MALCOLM WARD DIXON, The rise and fall of languages, Cambridge University Press, 1997
- ↑
Articulu de Ian P.S. Anderson,
Obligatzione mutua, acordos de responsabilidade partzida e istrategia sanitaria
[1]
- ↑
Biere articulu
Non b'at nudda de mutuu in su denegare a is aborigenos de tennere boghe propia
, de Larissa Behrendt, professora de deretu e de istudios aborigenos in s'Universidade de Sidney
[2]
- ↑
Biere tzifras e isplicatziones a su 25 de maju de su 2009
[3]
- ↑
Tzifras istimadas de s'Australian Bureau of Statistics pro 2005-2007
[4]