Coordinadas
:
40°24′24.12″N
9°22′09.4″E
/
40.406699°N 9.369278°E
40.406699; 9.369278
Pro praghere,
agiunghe
su template e boga custu avisu.
Pro is ateras paginas chi esigint custu template, bae a sa
categoria ligada
.
Orune
est una
bidda
de sa
Provintzia de Nugoro
in sa
Barbagia
, s'agatat a 745 metros subra su mare e contat 2.936 abitantes.
Sa bidda de Orune est a 745 metros de artaria dae mare. Su sartu comunale est pagu prus o mancu a forma retangulare, e at un'isterrida de 128,58 chilometros cuadrados. Orune faghet a lacana a nord cun
Nule
e
Bitzi
, a est cun
Luvula
e
Durgali
, a sud cun
Nugoro
e a ovest cun
Benetuti
.
Est unu tretu de monteras, cun baddes profundas e chimas chi nche tocant sos 700-800 metros, e s’agatat in mesu de sas parpaghines de su Gennargentu e de su campu de Bitzi. B’at padentes de suergiu e de elighe e funtanas meda.
A oriente de sa bidda bi colat unu trainu chi nche morit in su riu Isalle Sologo, chi rugrat sa badde chi partzit su sartu de Orune dae su monte
Ortobene
e dae
Nugoro
.
A sa bidda si bi lompet colende dae su biviu de Marreri in su caminu istatale 131 o in su caminu istatale 389
Nugoro
-
Bitzi
-
Budduso
.
In su sartu de Orune sa presentzia de s’omine est cunfirmada dae tempus antigu, difatis s’agatat una cantidade manna de istigas archeologicas, chi sunt testimonia de unu logu connotu dae su
neoliticu
, comente mustrant sos
dolmen
de
Istithi
, chi sunt a curtzu a sa
tumba de sos gigantes
omonima, sos
menhir
e sas predas fitas chi sunt in su logu.
Ma Orune si distinghet mescamente pro sas funtanas sacras e pro sos
putzos
tempios chi sunt isparghinados in totu su sartu: su tempiu a putzu de
Lorana
, a primu cun una cobertura a tzimboina, sa funtana templare de
Su bidone
, e su tempiu a putzu de
Su Tempiesu
, unicu e particulare, fraigadu cun un'aposentu a tholos, comente domo de sa bena de s'abba, bator gradinos, una corte cun setzidorgios, e totu impinnadu dae una fronte triangulare de trachite.
Sunt de importu mannu finas sos
nuraghes
de
Santa Lulla
,
Nunnale
,
Su Pradu
,
Galile
,
Curtu
,
Ederosu
,
Serra de Mesu
,
Ila Ila
e s'insediamentu
nuragicu
romanu
de Sant’Efis, chi arribat finas a s'
edade de mesu
arta.
Sa bidda de como est de so tempos de sos
giuigados
, e fiat parte de sa
curadoria
de
Bitzi
. A pustis de sa conchista
aragonesa
, si comente non fiant agradessidos, in su 1335 su sartu de Orune intrat in sos eretos cuntzedidos a Giuanne de Arborea pro los apasiguarent; in sos annos imbenientes Orune abarrat a su
giuigadu de Arborea
finas a s’agabbu de sas gherras. In su 1410 Orune est incluidu in su feudu cuntzedidu a Nicolo Turrigiti, chi lu bendeit a su
marchesu de Aristanis
in su 1430. Colat tando a sos Carroz e galu a sos Mazas de Licana, e dae custos a puslis de una disputa manna a sos Da silva chi lu pongeint in su feudu de Orane.
In su 1821 est incluidu in sa
Provintzia de Nugoro
, e in su 1848 in sa partzimenta amministrativa nugoresa, finas a su 1858, cando a sa torrada de sas provintzias intreit in sa
provintzia de Tatari
finas a su 1927 cando, torrada a pesare sa provintzia de Nugoro, bi torreit.
Santa Maria de su Nie est sa cresia parrochiale, fraigada in su milli e otighentos sighende su progetu de s'
architetu
nugoresu
Giagu Galfre. A bia de intro sa navada e sa boveda las at afriscadas Antoni Caboni. Un'atera cresia, la fraigheint in su seculu XIV in maneras goticas aragonesas: est sa de Santu Giagu, est de sas de a una navada cumprida dae su presbiteriu cun s'annanta de capellas laterales.
In meda istabiles de su tzentru istoricu b'ant impicadu, pagu tempus a como, targas ue b'at cantos de su romanzu de
Gratzia Deledda
Colombi e sparvieri
, chi contat de custos logos e de custa gente. Orune pro custu est in su parcu literariu chi est intituladu a su
Nobel
nugoresu.
Su costumene de s'omine est coloradu, sena essere iscrasumadu, su de sa femina giughet su solopatu ricamadu cun colores bios, sa gunnedda de pannu ruju ricamadu, sa farda de rasu niedda, ricamada.
Su
cantigu a tenore
in Orune est praticadu meda. A banda de sos tenores chi bi sunt dae meda, custos annos si b'at pesadu ateros sotzios chi faghent andare a dae in antis su traju orunesu.
S'economia de sa bidda de Orune est fundada in su pastoriu, mescamente
berbeghinu
e vuvulu. De importu est finas s'agricultura, mescamente pro su trigu, sa frutora e s'agatat finas bingias, a su solitu in sa badde de Marreri.
In custos urtimos annos est naschende finas una atividade industriale, mancari de pagu contu, cun unas cantas aziendas in su setore de su late e de su casu, de s'alimentare e edile. No est contivigiada bene sa distributzione cummertziale.
In s'artesania si distinghent sas tramas, e de importu mannu est su traballu de su belludu, bestes e cartzones, siat pro campu chi pro bonos, e sos iscarpones mastrinos. Sende unu tretu mannu de su sartu comunale, est de importu su cummertziu de s'ortigru.
Sas cunditziones de s'economia ant fatu a manera chi sos orunesos siant unu populu de emigrantes, a banda de sos chi sunt in sos paris bonos de Sardigna (in
Campidanu
, in sa
Nurra
e in
su de Otieri
) meda sunt emigrados a continente, mescamente in su
Latziu
e in sa
Toscana
.
Medas sunt sas festas chi si faghent in Orune, e su bonu sunt ligadas a sa religione. In su mese de
ghennargiu
si festat a sant’Antoni de su fogu e si faghent sas foghinas in sa bidda, su 3 de freargiu si festat a santu Biasu cun sa professone e cun cantigos. In su mese de
maju
, a su solitu a bia de su deghe, b’est sa festa de Santu Sidore, patronu de sos massajos, torrada in possa una deghina de annos, sa festa est sentida meda dae sa bidda.
Ma sunt in su mese de
austu
sas festas mannas de Orune: difatis in sa prima chida si festat Su Cossolu, in sa cresia chi est in s’essida de sa bidda, e bi faghent sa novena e meda manifestatziones siat religiosas siat tziviles. S’urtima dominiga de austu imbetzes b’est sa festa de Nostra Segnora de su Carminu, chi si faghet intro de bidda, e inoghe puru b’at manifestatziones religiosas e tziviles de importu mannu.
In ambas festas b’est su palu de sos caddos in Su Pradu, cun unu monte premios artu meda chi faghet a manera chi b'addobiet caddos e curridores meda.
A sas festas mannas de austu a su solitu bi ghirat emigrados meda dae continente.
De sas persones nodidas de Orune est pretzisu a ammentare a
Antoni Pigliaru
, professore de dotrina de s’istadu in s’
Universidade de Tatari
, at istudiadu meda su Codighe Barbaritzinu, est a narrere unu rugru de normas chene iscritas chi si respetant in su mundu de sos pastores de Barbagia.
Cherent ammentados finas
Innassiu Sanna
, archipiscamu de
Aristanis
, est istadu proretore e professore in s’universidade pontifitzia lateranensa, e Bachiseddu Zizi, iscritore de cabale, in sas operas suas “Il Ponte di Marreri" “Erthole”, “Santi di creta”.
De sos politicos Carmelo Porcu est essidu Deputadu cun
Alleanza Nazionale
.
- Jorgi Rusta,
Orune
, in
Biddas de sa provintzia de Nugoro
, Ufitziu Limba Sarda de sa Provintzia de Nugoro, 2014, pp. 82-83.
- (
IT
)
Manlio Brigaglia
e Salvatore Tola (a incuru de),
Orune
, in
Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna
, vol. 4, Tatari,
Carlo Delfino editore
, 2006,
ISBN
978-88-7138-430-6
,
OCLC
888708482
.
URL consultadu su 30 nadale 2021
(archiviadu dae s'
url originale
su 28 nadale 2021)
.
- (
IT
) Francesco Floris,
Orune
, in
La Grande Enciclopedia della Sardegna
, vol. 7, Tatari,
La Nuova Sardegna
, 2007,
OCLC
879939459
.
URL consultadu su 30 nadale 2021
(archiviadu dae s'
url originale
s'11 lampadas 2012)
.