Orosei

Dae Wikipedia, s'entziclopedia libera.

Coordinadas : 40°22′47″N 9°41′39″E  /  40.379722°N 9.694167°E 40.379722; 9.694167

Custu articulu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna . Abbaida sas ateras bariedades graficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu


Orosei
Numene ufitziale: Orosei
Istadu : Italia
Regione : Sardigna
Provintzia : Nugoro  (NU)
Ladiore: 40° 23' Nord
Longhiore: 9° 42' Est
Artiore: 20 m. subra su mare
Tirada: 90,43 km²
Populatzione: 6.790
64,91 biv./ km²
Apenditzios: Sos Alinos
Comunes lacanantes: Durgali , Garteddi , Oniai , Thiniscole
Codighe postale: 08028
Prefissu telefonicu: 0784
Codighe istat: 091063
Codighe catastale: G119
Bividores: Oroseinos
Patronu:
 - Santu
 - Die

Santu Jaccu
25 de Triulasa
Giassu web: [1]

Orosei est una bidda de 6.790 persones in sa provintzia de Nugoro .

Su sartu [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Orosei naschet in sa bassura de sa badde de su riu Tzedrinu chi dat su numene a sa costa mesu orientale sarda chi est longa degheoto chilometros. Su sartu suo s'isterret in totu sa costa pro belle noranta chilometros e nche collit fintzas sas fratziones de Sos Alinos , Cala Liberoto , Cala Ginepro e Bidderosa .

Sa bidda est rugrada dae sa carrera istatale 125, s’orientale sarda, e dae custa s’iscassat a sa 129, ateru caminu istatale chi nche leat a Nugoro .

Orosei, chi est sa bidda prus manna de sa Baronia arta, tenet unu tzentru istoricu bellu e dechidu, cun palatzitos de pedra nuda e carchina bianca cun cortes mannas e deghiles. Cresias, arcos, pratzitas e iscalas (estinas) la faghent galu prus galana.

Su Gulfu de Orosei, chi in sas lacanas suas est inghiriadu dae costas e montes, est cunsideradu intra sos parcos natzionales prus bellos e de balia manna. S’ispiagia prus a curtzu est Marina de Orosei, longa duos chilometros e lada una trintina de metros.

A curtzu de s’istaniu chi naschet dae su riu Tzedrinu b’at manera de bidere un'avifauna chi est sa cuntentesa de sos naturalistas.

Conca a Durgali b’at s'ispiagia de Osala e a palas suas b’at una pineta chi regalat umbra dechida. Currende in palas conca a Thiniscole s’agatant ateras ispiagias galanas: Santa Maria , Fuile de mare ; prus a dae in antis, a 12 chilometros dae Orosei, b’est Cala Liberoto , lacanada dae iscollieras de granitu in colore de rosa. Custu s'agatat fintzas in ateras ispiagias chi sighint in su litorale e nodidas a totus: Cala Ginepro , Sa Curcurica e Bidderosa , lacanante cun Thiniscole .

Sa cresia parrochiale est Santu Jacu Majore, cun sa fatzada de su Setighentos e cun bovedas carrargiadas cun matone cruu. A s’atera banda b’est sa cresia de su Rosariu, cun una fatzada baroca; sa cresia de Sas animas; Sa cresia de Sant’Antoni, chi una borta fiat unu santuariu de campagna, ma oe si podet mirare chi siat in mesu de sa bidda ca a in tundu est totu fraigadu a domos tziviles; de mentovare est sa turre pisana, chi est in intro de sa corte.

In Orosei b’at fintzas su museu Don Nanni Guiso. E non si nche depet ismentigare su santuariu de Nostra Segnora de su Remediu, intundadu dae sas cumbessias chi si prenant de gente dae sas primas dies de cabudanni pro faghere sa novena.

A curtzu de sa foghe de su riu Tzedrinu b’est sa Cresia de Santa Maria, incumintzada in su de XIII seculos dae sos benduleris pisanos . In custa cresia bi sunt ex voto meda e s’urtima dominiga de su mese de maju devennet logu de pellegrinagiu: si leat s'istatua de Nostra Segnora in barca colende riu-riu.

S'istoria [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In su sartu de Orosei sunt medas sos arrastos archeologicos moende dae su tempus prenuragicu e chi testimoniant presentzia de s'omine in su giassu oroseinu.

Sas istigas archeologicas suas andant dae s’epoca prenuragica e arribant a sa romana ; mentovamus sos nuraghes de Casteddu de Loche , Chilivri , Dudurri , Gabriele , Linna Arta , Murie , Nererie , Nurru , Ordignai , Orgoi , Papacasu , Portu , Rampinu , Santa Lughia , Strullio , Su Nurache , Tendone ; intre custos est de importu mannu su Linnarta .

Sunt medas sos giassos de epoca romana e mescamente rastos de una bidda imperiale e necropolis diferentes. Sa bidda de oe si podet narrere chi naschet in su giassu de s'antigu Fanum Carisi chi in s’ edade de mesu arta est divennida unu bighinadu de importu inghiriadu dae muros e dae turres.

At fatu parte de su Giuigadu de Gaddura in intro de sa Curadoria de Garteddi . Sos Giuighes aiant fraigadu unu casteddu e in su tempus fiant andadas a in antis atividades portuales medas, mandadas a in antis dae una comunidade de benduleris de su logu in su de su de XIV seculos.

A pustis de sos Aragonesos in su 1324 su portu de Orosei l’aiant dadu in feudu a Galcerando de Sentmenat chi aiat ghetadu unu pore de goddetas chi aiant postu in crisi totu sas atividades portuales. Naschida sa gherra intre Genova e Aragona , su portu l’ant atacadu e iscontzu pustis de su 1342; sos eredes de Sentmenat aiant bendidu Orosei e su portu suo a Timbora de Rocaberti , mugere de Marianu IV . Su re catalanu-aragonesu si fiat postu pero contra a custa lassa ca aiat cumpresu su perigulu chi su portu nche podiat rughere in manos de sa mugere de su giuighe de Arborea .

Pustis de su cumintzu de sa prima gherra intre Arborea e Aragona sa bidda l’ant ocupada sas trupas arborensas chi l’ant mantesa fintzas a sa fine de sa gherra, collende·la in su Giuigadu de Arborea . Pustis de sa fine de su giuigadu, sa bidda, intzuida dae su Visconte de Barbona, est abarrada ostile a sos Aragonesos. In su 1432 Orosei faghiat parte de su feudu codiadu a Ferdinando Dalmanciano chi pero si nche fiat mortu in su 1438. A pustis si l’at comporadu Enrico Guevara e custu in su 1449 l’at codiadu a Salvatore Guiso. Guiso, tando, aiat fatu de Orosei su cabu-de-logu de su feudu preferende·lu a Garteddi giai postu a banda, e chirchende de torrare a bogare a campu, amparare e dare balia a sas atividades de su portu chi, mancari derrutu, sighiat a traballare. Una borta mortos sos Guisos, in su 1590, Orosei est coladu in manos de sos Manca-Guiso e custos l’ant mantesu pro tantos seculos.

Sas atividades portuales in fines, tzelant pro semper in su de XXII seculos, cando su male istare de sa gente s’est bortadu contra a su malu faghere de sos barones e s'amministratzione issoro. Sos Manca-Guiso sunt bennidos mancu in su 1788 e sos Ama ant chircadu de pigare possessu de sa bidda, ma sena bi resessere, a pustis de un’epoca de brigas cun sos de su datziu. Su tempus megius, in ogni casu, Orosei l’at bividu in s’epoca de sos pisanos, cando, in suta de su dominiu de sos barones Guiso, est divennidu unu portu de importu mannu cun ancoragios in su riu Tzedrinu. A pustis de su tempus de sos aragonesos est incumintzada sa ruina sua, mescamente pro more de sa malaria e fintzas de sas bardanas de sos moros e de s’arenongiu de su riu.

Ebbia in su 1808 sa bidda si podet cunsiderare a beru libera dae sos pesos feudales. In su 1821 at incumintzadu a faghere parte de sa Provintzia de Nugoro e dae su 1848, una borta serradas sas Provintzias, a fatu parte de sa matessi amministratzione fintzas a su 1859.

S'economia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Sas atividades economicas nodidas sunt sa massaria, mescamente s'ortalitzia, sa fruticultura, sas bingias e sos ulivares: no est a mancu su pastoriu. In custas urtimas deghinas de annos ant ismanniadu fintzas atividades industriales; sa bogada e su contivigiu de su marmaru, in logu de mare su piscadu, atividades de maistros de linna e de muru. Fintzas s'industria turistica est bene ammaniada.

Sa cultura e sas festas [ modifica | modifica su codighe de origine ]

De ammentare est sa professone de sa Chida Santa: moet sa giobia santa dae sa cresia parrochiale, pustis de sa missa in Coena Domini , e sighit in sas sete cresias de sa bidda. Aberint sos cunfrades de sos Oratorios de sas Animas, de su Rosariu e de Santa Rughe bestidos de ruju, chi giughent sas lantias antigas allutas e baculos cun istatueddas traballadas; sighint sas feminas in costumene, chi bestint su gipone nieddu pro su dolu, deretu a pustis sighit su Cristu in su brassolu. Pustis de aere fatu su caminu de sas sete cresias, sa gente torrat a sa prima cresia ue nche ponent su Cristu.

Bella est sa festa de Sant'Antoni, su 16 e su 17 de ghennargiu , cando alluent su fogu mannu cantu sa turre in sa Corte de Sant'Antoni. Sas fasches cumintzant a si collire dae su 6 de ghennargiu, e benint ammuntonadas a pagu a pagu in su pirone. In su tempus si creiat chi segundu ue afilaiat de su fumu si podiat divinare subra s'annada agraria. Pro sa festa benint distribuidos su pistiddu e su pane nieddu.

De importu mannu est sa festa de Nostra Segnora de su Rimediu. Su santuariu est abitadu pro prus de unu mese dae sas familias chi abarrant in sas cumbessias , sa festa si faghet sa segunda dominiga de cabudanni . Gratzia Deledda ammentat in Canne al vento su novenariu, cando sas cumbessias sunt animadas, e momentos religiosos s'intreverant a festas folcloristicas ue totu sa traditzione de Orosei, de ballos e istrumentos musicales, dae sas boghes de sos tenores, a su tumbarinu, su pitiolu, a sas launeddas, a s'organeddu, a sa chiterra, acumpangiant s'aera magica de su Rimediu.

Dae su 1976 sa familia Guiso at torradu a bogare a campu sa Festa de Santa Maria de Mare, s'urtima dominiga de maju , chi agabbat cun sa professione de sas barcas totus froridas chi giughent sa Birghine in su Tzedrinu.

Bibliografia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

  • Joyce Mattu, Orosei , in Biddas de sa provintzia de Nugoro , Ufitziu Limba Sarda de sa Provintzia de Nugoro, 2014, pp. 74-77.

Ligamenes esternos [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Controllu de autoridade VIAF ( EN 246569570  · GND ( DE 4116788-0  · LCCN ( EN n93101875  · NKC ( EN CS xx0122797  · WorldCat Identities ( EN n93-101875