한국   대만   중국   일본 
Garteddi - Wikipedia Jump to content

Garteddi

Dae Wikipedia, s'entziclopedia libera.

Coordinadas : 40°23′06.46″N 9°36′42.92″E  /  40.385128°N 9.611921°E 40.385128; 9.611921

Custu articulu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna . Abbaida sas ateras bariedades graficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Garteddi (in italianu Galtelli ) est una bidda de sa Provintzia de Nugoro , in sa Baronia , s'agatat a 35 metros subra su mare e tenet 2.407 abitantes.

Su numene [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Su numene paret chi siat de raighinas greco-bizantinas: Kastelli(on), chi diat cherrere narrere Casteddu, Crastu(f)orte.

Su sartu [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Garteddi est a curtzu de su riu Cedrino e est in pees de su Monte Tuttavista chi est artu pagu prus o mancu 806 metros. Sos rastos archeologicos testimoniant chi Garteddi siet naschidu giai in tempus preistoricu .

Cun sa vetura, achirrende dae Casteddu si colat dae sa 131 andende conca a Aristanis . Si sighit conca a Nugoro finas a s’iscassadorgiu de Luvula . Dae

costo s’iscassat a manu destra e a pustis de una deghina de chilometros si lompet a Garteddi.

Dae Tatari si pigat sa 131 conca a Macumere ; si sighit in sa 129 conca a Nugoro fintzas a Garteddi.

Dae Aristanis si colat in sa 131 colende dae Paule, Ilartzi e Otzana ; si sighit conca a Nugoro e a pustis de s’iscassadorgiu de Luvula, si lompet a Garteddi.

Dae Nugoro si podet pigare sa 129 o fintzas sa 131.

S'istoria [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In Garteddi sa gente at incumintzadu a b’istare dae tempos antigos e si bidet dae sos sitos archeologicos presentes galu como, a cumentzare dae su prenuragicu . In antis de sos bizantinos , in Garteddi bi sunt istados fintzas sos cartaginesos e sos romanos . In su de XI seculos, propiu in subra de una ruina romana , aiant fraigadu su Casteddu de Pontes pro amparare sa lacana meridionale de su Giuigadu de Gaddura ca Garteddi nde faghiat parte. Semper in su matessi tempus Garteddi fiat sea de Piscamu; sa Diotzesi l’aiant fata intre so de X e de XI seculos, a pustis suprimida in su 1495 e su sartu suo ghetadu a unu cun su de s'artzidiotzesi de Casteddu .

Tzentru de una curadoria de 15 bidditzolos, semper in sa matessi ocasione, Garteddi connoschet una creschida de importo mannu, cara a cara a sas biddas a furriu, in antis de nche colare suta su dominiu pisanu . Pro pagu tempus, pustis de su dominiu pisanu, sa bidda est parte de su Giuigadu de Arborea e a pustis de sa corona catalanu-aragonesa .

Sas raighinas de s’istoria sua si bident in intro de bidda: sa cresia romanica de Santu Pedru, de su de XII seculos.

De interessu architetonicu est sa Domo de Marras devennida Museu Etnograficu in ue est presentada sa cultura agro­pastorale. De importu mannu su Parcu Literariu Deleddianu.

Sa bidda est intrada in su giro de “i Borghi Autentici d’Italia”, e at pigadu sa bandera in colore de arantzu dae su Touring Club Italianu.

Sa cultura [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In Garteddi b'at logos meda de cultura. Tantu est chi Gratzia Deledda , premiu Nobel in su 1926 pro sa literadura, in sa bidda at ambientadu su romanzu Canne al vento .

Si podet incumintzare sa bisita moende dae cussa chi una borta fiat sa Catedrale de Santu Pedru (seculu XII) e sea finas a su 1495; una cresia fraigada cun moda romanica cun pintados antigos in sos muros artos. De capia est fintzas sa cresia de su Santissimu Crotzifissu, ue si faghent totu sos ritos de sa Chida Santa. Ma peri ateros logos batint sa gana de bisitare Garteddi: su chi abarrat de su Casteddu De Pontes (inoghe istaiant sos barones de sa bidda); su Parcu literariu Gratzia Deledda , sa domo de sos Marras, oe fata a Museu e chi antigamente fiat una domo de meres in su Setighentos.

In annanta a sos fraigos antigos, Garteddi tenet peri una traditzione de tessingiu de tapetes a telargiu. De meritu cheret cunsiderada fintzas totu sa traditzione religiosa, mescamente pro sa Chida Santa, cando sa gente de su logu dat a bidere sa devotzione chi at connotu dae seculos. In custu tempus sas cunfrarias de Sas Animas e de Santa Rughe sunt sas chi coordinant totu s'atividade religiosa traditzionale paris cun su ministru de sa cresia.

S'economia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

Onnia galania de sa natura chi intundat a Garteddi est a grabu de faghere acurtziare turistas meda. De numenare b'est su monte Tutavista, ricu de Iua. Sa Preta istampada, chi est un'arcu de pedra artu 300 metros, doladu e lisiadu in tempos antigos dae su bentu, s'aba e su sole. In campagna sa gente garteddesa ghetat trigumuriscu, trigu, orju, faghet ortalitzia; dat cara a ulivares, bingias; non mancat s'allevamentu, mancari pagu. De industria b'at pagu cosa, francu sas cavas de su marmaru de Orosei .

Sas festas [ modifica | modifica su codighe de origine ]

In Garteddi de importu mannu est sa festa de Su Santu Cristu,patronu de sa bidda. In custa festa su sacru e sa traditzione populare si giunghent a pare dae su sero de so trinta de abrile a su tres de maju . Ateras festas religiosas sunt: sa festa de Sant’Antoni, su 17 de ghennargiu in ue si faghet su fogulone; sa festa de Santa Maria de Turres, so 14 de freargiu ; sas festas in sartu de Santu Giosepe (prima dominiga de lampadas ) e de sa Madonna de Sa Itria (prima dominiga de cabudanni ). In tempos de istiu si faghent ateras festas non religiosas: sa festa de s’emigradu e sa festa de su Burgu Antigu. In costas ocasiones, in su chirru istoricu de Garteddi si faghent ispetaculos e mandigos.

Bibliografia [ modifica | modifica su codighe de origine ]

  • Joyce Mattu, Garteddi , in Biddas de sa provintzia de Nugoro , Ufitziu Limba Sarda de sa Provintzia de Nugoro, 2014, pp. 37-38.

Ligamenes esternos [ modifica | modifica su codighe de origine ]