Хазардар

Хазардар ( ивр. ?????? ? "кузарим", араб. ????? ‎ "ал- хазар", перс. ??? "хазар", гир. Χ?ζαροι "хазарой", эрм . ????? "хазир", был.-нууч. козаре , лат. chazari, caziri, gazari ) ? т?рк тыллаах к?с омуга. Хуннар кэннилэриттэн Дагестаантан хоту ?тт?гэр олорбуттар.

Аат [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Хазар диэн аат бу омук бэйэтэ бэйэтин ааттанар аата буолар уонна кини т?рд? чопчу биллибэт. Хазар аат т?рд? т??рд?? kaz ("к?с") диэн тыл буолуон с?п ^[1]. Ону та?ынан бу аат т?рд?н ту?унан атын саба?алаа?ыннар бааллар, холобур:

перс. ??????? , hazar "ты?ыынча" диэнтэн ??скээбит (А. П. Новосельцев),
"кесарь" диэн Рим ыраахтаа?ытын аатыттан тахсыбыт (А. Поляк, А. Рона-Таш),
т??рд?? "баттыыр", "?т?р?йэр" диэн суолталаах тыл (Л. Базен).

Т?рд? [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Сорох чинчийээччилэр саныылларынан (холобур, Б. Н. Заходер), хазар омуга икки улахан биискэ арахсар этэ: ма?ан уонна хара хазардар (калис-хазардар уонна кара-хазардар). Атын чинчийээччилэр этэллэринэн (холобур, М. И. Артамонов, А. П. Новосельцев) бу арахсыы бии?инэнэ буолбакка социальнай туругунан этэ уонна хазар уопсастыбата сайдыылаах тэрээ?иннээ?ин туо?улуур. Хазардар кытта барсила, савир, баландьар биистэрэ ыкса ситимнээх этилэр. Кэлин соро?олоро хазардары кытта булкуспуттара. Хазардарга ордук чугас барсила бии?э этэ.

Хазардар т?рд?лэрин уонна былыргы дойдуларын ту?унан элбэх санаа баар. С?р?н теориялар манныктар:

Хазардар V ?йэ?э Европа?а олорбут акацир диэн ааттаах гунн бии?иттэн ??скээбиттэр (А. В. Гадло, О. Прицак).
Хазардар былыргы уйгуурдартан ??скээбиттэр (Д. Данлоп).
Хазардар Хорасантан Кавказка к?сп?т эфталиттар сыдьааннара буолаллар (Д. Людвиг).
Хазардар о?ур, савир, алтаай биистэрин холбо?ууларыттан ??скээбиттэр (П. Голден, М. И. Артамонов, А. П. Новосельцев, Д. Немет).

Арассыыйа чинчийээччилэрэ с?р?ннээн б?тэ?ик версияны ылыналлар ^[2].

Хазар тыла т??р тыллар бул?ар б?л???р киирэр, ону былыргы кинигэлэргэ суруллан хаалбыт хазар тыллара туо?улууллар ^[3].

Олорбут сирдэрэ [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

VII ?йэ?э диэри хазардар араас омуктартан тутулуктаах этилэр. 560 сылларга хазардар Т??р ха?анатыгар бас бэриммиттэр. Кэлин, VII ?йэ ортотугар Т??р ха?аната ы?ыллыбытын кэннэ хазардар бэйэлэрин дойдуларын, ол аата Хазар ха?анатын (650?969) тэриммиттэрэ ^[4].

Аан ма?най хазардар Дагестаа??а баар Дэрбэнт диэн куорат хоту ?тт?гэр олорбуттара. Онтон кэлин Дагестаан сириттэн Кырыым , Дон уонна Поволжье диэки олохсуйбуттара. VII ?йэ?э Хазар ха?анатын киин куората Поволжье?а к???р?лл?б?тэ.

Итэ?эллэрэ [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Хазардар ?кс?лэрэ уопсай т??р Та?ара?а итэ?эллээх этилэр уонна ха?аны Та?араттан айдарыылаах диэннэр ытыктыыр буолаллара. Ону та?ынан Хазар ха?аната христиан уонна ислам итэ?эллээх дойдулары кытта ыаллыы сытар буолан уонна хазардар атын итэ?эллээх дьо??о эйэлээхтик сы?ыанна?ар буоланнар бу дойдуга христиан , ислам уонна иудаизм тар?аммыт. VII?IX ?йэлэргэ хазардар ха?аннара иудаизмы ылыммыттара.

Эбии к?р [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бы?аарыылар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

↑ Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар. М., 1937. ? С. 84.
↑ Обзор мнений см. Голден. П. Достижения и перспективы хазарских исследований // Хазары. М. ? Иерусалим, 2005. ? С. 57. См. также Комар О. В. Хозари та уйгури (нотатки до ≪телесько?≫ верс?? походження хозар) // Надчорномор’я: студ?? з ?стор?? та археолог?? (з IX ст. до н.е. по XIX ст. н.е.). ? Ки?в, 2008. ? С. 109?123 .
↑ Эрдаль М. Хазарский язык // Хазары, сб. статей. ? М., 2005. ? С. 125?139.
↑ Голден. П. Достижения и перспективы хазарских исследований // Хазары. М.?Иерусалим, 2005. ? С. 27.; Тортика А. А. Хазароведение в современной иудаике: к постановке проблемы // Матер?али Х?I м?жнародно? науково? конференц?? "?врейська ?стор?я та культура в кра?нах Центрально? та Сх?дно? ?вропи ? ?врейське кра?знавство та колекц?онування Архыыптаммыт 2008, Олунньу 20 к?н?гэр.

Кинигэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Артамонов М. И. История хазар / Под ред. и с примеч. Л. Н. Гумилёва. ? Л. : Изд-во Гос. Эрмитажа, 1962. ? 523 с.
Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе. [Т. 1. Горган и Поволжье в IX-X вв.]. ? М .: Наука (издательство)|Наука, 1962. ? 279 с.
Ивик О., Ключников В. Хазары / Олег Ивик, Владимир Ключников. ? М .: Ломоносовъ, 2013. ? 336 с. ? (История. География. Этнография). ? 1500 экз. ? ISBN 978-5-91678-148-9 (в пер.)
Кёстлер А. Тринадцатое колено: Крушение империи хазар и её наследие. ? СПб. : Евразия, 2001. ? 320 с. ? (Barbaricum). ? 3000 экз. ? ISBN 5-8071-0076-X (в пер.)
Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа . ? М .: Наука (издательство)|Наука, 1990. ? 264 с. ? ISBN 5-02-009552-4
Петрухин В., Флёров В. Иудаизм в Хазарии по данным археологии // История еврейского народа в России. От древности до раннего Нового времени. Том 1 ? М.: Мосты культуры/Гешарим, 2010. ? С. 149?161.
Плетнёва С. А. Хазары / Отв. ред. Б. А. Рыбаков. ? М .: Наука (издательство)|Наука, 1976. ? 96 с. ? (Научно-популярная серия). ? 120 000 экз.

[1] Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар. М., 1937. ? С. 84.

[2] Обзор мнений см. Голден. П. Достижения и перспективы хазарских исследований // Хазары. М. ? Иерусалим, 2005. ? С. 57. См. также Комар О. В. Хозари та уйгури (нотатки до ≪телесько?≫ верс?? походження хозар) // Надчорномор’я: студ?? з ?стор?? та археолог?? (з IX ст. до н.е. по XIX ст. н.е.). ? Ки?в, 2008. ? С. 109?123 .

[3] Эрдаль М. Хазарский язык // Хазары, сб. статей. ? М., 2005. ? С. 125?139.

[4] Голден. П. Достижения и перспективы хазарских исследований // Хазары. М.?Иерусалим, 2005. ? С. 27.; Тортика А. А. Хазароведение в современной иудаике: к постановке проблемы // Матер?али Х?I м?жнародно? науково? конференц?? "?врейська ?стор?я та культура в кра?нах Центрально? та Сх?дно? ?вропи ? ?врейське кра?знавство та колекц?онування Архыыптаммыт 2008, Олунньу 20 к?н?гэр.

[1]

[2]

[3]

[4]