Манчаары Ба?ылай (Федоров Василий Федорович) ( 1805 ? 1870 ) ? бэйэтин ки?и бы?ыытынан дьо?унун к?м?скээн номоххо уонна саха устуоруйатыгар киирбит ки?и. Маны та?ынан кини ырыалара устуоруйа?а бастакы ааптара биллэр сахалыы уус-уран айымньыларынан билиниллиэхтэрин с?п.

Манчаары оло?ун олуктара [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

1805 с. алтынньы-сэтинньи (сенат уураа?а ахсынньы 10 к. суруллубут) ? Мэ?э улуу?угар Арыылаах диэн алааска (уруккутунан Н??р?ктээйи нэ?илиэгин, к?н б?г?н Мэ?э-Ха?алас улуу?ун Б?к? нэ?илиэгин сирэ) Федор Быттааны Ханчадаев дьиэ кэргэнигэр т?р??б?т.

1814 с. ? то?ус саастаа?ар а?ата ?лб?т?н кэнниттэн нэ?илиэк быраабатын дьа?алынан дьиэтин кэргэнигэр ха?аайыстыба ба?ылыгынан ананар.

1827 (1825) с. ? ыалын кыы?ын Варвара Степанованы кэргэн ылар.

1827 с. ? былдьаммыт с????т?н, оттуур ходу?атын т?тт?р? ылаары аба?атын Чоочолуун суутта?арыгар иирсэн, нэ?илиэк чарчыыналарын дь??л?нэн та?ыллар.

1827 с. ? Чоочо баай эдэр кэргэнин малын суолга к?рс?н былдьаан нэ?илиэк ≪сибииркэтигэр≫ угуллар, онтон к?р??р.

1827 с. ? Егор Слободчиков туттаран, земскэй суутунан уон охсуунан та?ыллан, остуруок хаайыытыгар угуллар.

1828 (1826) с. ? Вера диэн кыыстаналлар.

1828 с. муус устар ? ?р?с муу?ун к?й?н болуот бэрэбинэлэрин оруу сылдьан остуруок хаайыытыттан к?р??р. Чыычаах Уйбаан тыллабырынан кы?ын тутуллар.

1830 с. сэтинньи ? Земскэй суутунан т??рт уон биэс охсуунан та?ыллан хаатырга ?лэтигэр Охуоскайга ыытыллар.

1832 с. бэс ыйа ? Юдома ?р???н ба?ыгар болуот у?аара сылдьан Охуоскай хаатыргатыттан к?р??р.

1833 с. кулун тутар ыйа ? Н??р?ктээйигэ Иван Сивцев ампаара т??н алдьатыллан 597 солк. мала уоруллубутугар холуобунан дьыала тэриллэн силиэстийэ са?аланар.

1833 с. бала?ан ыйын 24 к. ? сэтээтэл Атласов, ха?аак Свешников с??счэкэ ки?илээх б?л?хт?р? К??х Кэтириинэлиин олорор ииннэриттэн туталлар.

1833-1836 сс. ? силиэстийэ ыытыллар.

1836 с. атырдьах ыйын 31 к. ? уокуруктаа?ы суут дь??л?н б?тэ?ик уураа?а тахсар.

1836 с. сэтинньи 24 к. ? дьыаланы Иркутскай к?б?р?нээтэрэ сенат к?р??т?гэр ыытар.

1837 с. ахсынньы 31 к. ? Правительствующай сенат Департаменын холуобунай дьыалаларга Палаататын уураа?а тахсар.

1838 с. кулун тутар 10 к. ? отут охсуунан куорат болуоссатыгар та?ыллан, Иркутскайдаа?ы туус оргутар собуокка хаатырга ?лэтигэр ыытыллар.

1841 с. ? Нерчинскэйгэ таас чох хостуур рудникка хаатырга ?лэтигэр к???р?ллэр.

1841 с. кулун тутар 30 к. ? Анисим Трофимовтыын хаатыргаттан к?р??ллэр.

1841 с. сэтинньи 25 к. ? с????гэр бэчээттээх миинэр ат уларса тиийбитин, айма?ын уола тутан хаайтарар.

1842 с. бэс ыйын 15 к. ? Нерчинскэйгэ этабынан ыытыллар.

1842 с. атырдьах ыйа ? этап кэмигэр Аллараа-Илимскэйгэ тириэрдэн хандалатын устубуттарыгар, т??н?н хонбуойтан к?рээн дойдутугар кэлэн ар?аа э?ээр улуустарын баайдарын талаталыыр.

1843 с. алтынньы ? Байаас Никифоров кэргэнэ Матырыаналыын кыстыыр ииннэригэр б?гэн олордохторуна, Шахурдин урядник биэс уонча ки?илээх б?л??? тутан остуруокка киллэрэр.

1843-1847 сс. ? силиэстийэ ыытыллар.

1847 с. атырдьах ыйын 9 к, ? уокурук суута уон сылга илиилэриттэн истиэнэ?э сыабынан хара?алыырга дь??лл??р.

1857 с. атырдьах ыйа ? суут уураа?а толоруллар болдьо?о кэлэр да, босхолооботтор.

1859 с. кулун тутар 13 к. ? сыабыттан босхолоон, Б?л?? уокуругун Марха улуу?ун I Бордо? нэ?илиэгэр ?йэтин устата к?ск? ыытар ту?унан Илин-Сибиир Кылаабынай управляющайын дьа?ала тахсар. Ол к?н сыабыттан босхолоон, пересыльнай хаайыыга к???р?ллэр.

1859 с. муус устар 13 к. ? куорат суолун о?о?уутугар ?лэлэтэллэр.

1859 с. ыам ыйын 23 к. ? к??элэ? к?ск? олорор сиригэр хандалылаах хомбуойдаммыт.

1870 сыл сэтинньи 12 к. ? (уруккунан 6 к?н?гэр) к?ск? олорон 65 саа?ыгар ?лб?т?н ту?унан а?абыыт Попов Михаил миэтирикэ?э бэлиэтээбит ^[1] .

Манчаары ту?унан айымньылар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Чинчийээччилэр этэллэринэн саха омуга Манчаарыга анаабыт айымньылара кимиэхэ да анаммыт айымньылартан элбэ?э буолуо. Ол курдук ?сс? XIX ?йэ?э икки нуучча поэттара ? Матвей Александров уонна Николай Борисовскай Манчаары ту?унан поэмалары суруйбуттара. Матвей Александров Манчаары хамсаа?ынын ?гэнигэр Саха уобала?ын стряпчайынан (прокурорунан) ?лэлии сылдьыбыт эбит. Маны та?ынан ол туо?утунан, сыылынай суруйааччы Владимир Короленко, айар тыл а?ата ?кс?к?лээх ?л?кс?й, саха ??рэхтээ?э, поэт Николай Тимофеев-Терешкин са?аттан ?г?с фольклорист, кыраайы ??рэтээччи Манчаары ту?унан хомуйбут ты?ыынчанан ???йээннэрэ, норуот ырыалара буолаллар ^[2] .

Саха ма?найгы дырааматынан биллэр ≪Манчаары т??к?н≫ диэн айымньытын оччотоо?у саха омук ??рэхтээхтэрин бас-к?с ки?итэ Ба?ылай Никифоров-К?л?мн??р 1907 сыллаахха сыана?а туруорбута. Уос номо?о этэринэн К?л?мн??р бу айымньытын Манчаары сыппыт хаайыытыгар сытан 1905 сыллаахха са?алаабыт. 1920 сыллаахха улуу Алампа "Манчаары" диэн пьесатын туруорбута. Маны та?ынан, саха народнай суруйааччыта Софрон Петрович Данилов "Манчаары" диэн кылгас кэпсээннэртэн турар сэ?эни, саха народнай поэта Иван Михайлович Гоголев "Манчаары" диэн романы суруйбуттара. Саха академическай тыйаатырыгар Айсен Дойду сценарийынан Сергей Потапов "Мэ?э халлаан о?ото", Ба?ылай К?л?мн??р суруйуутунан Руслан Тараховскай "Манчаары" пьесалара турбуттара.

Манчаары оло?ун чинчийии [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Билим ?тт?ттэн бастакынан чинчийбит ки?инэн историческай наука кандидата Ольга Ионова буолар. Кини 1946 сыллаахха ≪Манчаары Ба?ылай≫ диэн ?лэтэ, сахалыы, туспа кинигэнэн тахсыбыта. Бу ?лэтигэр автор: ≪Манчаары хамсаа?ына улам ?г?с дьону-сэргэни бэйэтигэр тардан, улам кэ?ээн испит, саха суо?ун-дьада?ытын ортотугар улам дири?ник силистэнэн испит, онон улуус баайдарын, тойотторун утары ?лэ?ит норуот к?рг??мнээн к?рэстэ?эр хамсаа?ына буолаары гынан испит эбит≫, ? диэн суруйар.

Иккис билим та?ымнаах сыанабылы Георгий Башарин ≪История аграрных отношений≫ диэн б?д?? ?лэтигэр биэрбитэ. ?ск?т?н Ионова Манчаары хамсаа?ына баайдары эрэ утары этэ диэбит буолла?ына, Башарин нуучча администрациятын уонна олохтоох баайдар батталлара этэ диэн бы?аарар.

1990-с сыллар кэннилэриттэн история ?г?с боппуруостарыгар са?алыы к?р?? ирдэммитэ. Онон сэбиэскэй былаас сылларыгар аата улаханнык ааттаммыт Манчаары Ба?ылайга сы?ыан уларыйбыта. Биир ?тт?нэн к?р?? кылаассабай охсу?уу кыара?ас к?р??т?ттэн быдан кэ?ээбитэ, иккис ?тт?нэн буруйу о?орбут талабырдьыт курдук к?рд?р??, аанньа ахсарбат чычаас суруйуулар тахсар кыахтаммыттара. Ол эрэн дири? хорутан сыаналаа?ыннар эмиэ бааллар. Оннук, суруйааччы, РФ уонна СР ?т??лээх юри?а Николай Борисов-Уус ≪Манчаары Ба?ылай ? юрист к?р??т?нэн: докумуо??а оло?урбут сэ?эн≫ диэн кинигэтэ 2012 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Кырдьа?ас юрист ?лэтигэр Манчаары дьыалатын халба?наабат сокуон хара?ынан сыаналыырга холоммут.

Манчаары аата ааттаныыта [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

1921 сыл ахсынньы 23 к. ? Манчаары аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр.

1921 сыл ахсынньы 28 к. ? ≪Манчаары≫ ха?ыат тахсар.

1974 сыл ? антрополог-скульптор Г.В. Лебединская Манчаары скульптурнай мэтириэтин о?орор.

1979 сыл от ыйа ? Манчаары у?уо?ар монументальнай ?йд?б?ннь?к туруоруллар.

Т?р??б?т улуу?угар Мэ?э Ха?аласка Манчаары музейа ?лэлиир.

Манчаары бирии?игэр ?р?сп??б?л?кэтээ?и спортивнай оонньуулар ыытыллаллар.

Бы?аарыылар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бу ки?и ту?унан сиппэтэх ыстатыйа . К?нн?р?н уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэ?э к?м?л????хх?н с?п.