Саха дьоно
о?о
т?р??р?гэр, кэлэр к?л??нэ ки?итэ кэлэригэр былыргы кэмнэртэн улахан суолтаны биэрэллэрин, айыы?ыт диэн ааттаах
дьахтар
т?р??р?гэр айыылартан анаммыт, к?м?л????чч? баарын билинэллэрэ буолар. Бу бы?аарыыны т??ллэри ??рэтиинэн ?сс? чуолкайдаатахха айыы?ыт диэн ки?и ийэтэ, эбэтэ эбэтэр хос эбэтэ ?лб?ттэрин кэнниттэн айыы буолан
???ээ дойдуттан
к?м?л??? сатыыллара ааттанар.
Былыргы кэм?э дьахтар т?р??рэ уратыны, олус улахан са?аны айыыны о?оруунан аа?ыллара. Дьахтар т?р??р?гэр ?лб?т хаан аймахтара дьахталлар айыы буолан кэлэн к?м?л???лл?р?н айыы?ыт диэн ааттыыллар. О?о этэ??э т?р??т???нэ бу айыы?ыттары дьахталлар мунньустан атаарыыны о?ороллоро.
Айыы?ыт атаарыы ? дьахтар олордо?уна айыытын атаарыы, малаа?ын, алларастыы, са?аахтыы буолар. Иэйэхсит, айыы?ыт диэн дьахтар
та?ара
,
ки?и
, с???? ??ск??р?н та?арата. (1,311).
Омук сайдыытыгар уонна сайдыы киириититтэн уларыйан хаалбакка бэйэтинэн сылдьарыгар кэлэр к?л??нэлэр ылар оруоллара олус улахан. Кинилэр ?йд?р?-санаалара ханнык хайысханы туту?ан сайдарыттан омук салгыы оло?о бы?аччы тутулуктанар.
О?о улаатан и?эн ?й?-санаата сайдыытыгар ханнык хайысханы туту?ара кыра эрдэ?инэ ийэ кутун иитии хайда?ыттан улахан тутулуктаах. О?о иитиитэ икки ?р?ттээ?э икки хайысханы ??скэтэн аймахтар, омук сайдыытыгар о?орор уратылара маннык арахсаллар:
1. Атаах о?о. Атаах буола иитиллэн хаалбыт о?о, т?р?пп?ттэрин бэлэмнэригэр олоро ??рэнэн бэйэмсэ?э улахан буолан хааларыттан аймахтар, омук сайдыыларыгар тугунан да к?м?л?сп?т, баар бэлэми эрэ ту?анааччы буола улаатарын тэ?э, тулуура, туттунар к???э суо?уттан сыы?а-халты туттунууга киирэн биэрэрэ элбиир.
2. К?йг? о?о. ?лэлии ??рэнии эрэйдээх. Бу эрэйдэри тулуйдахха, кыайдахха эрэ ?лэлии ??рэнии кыаллар. К?йг? о?о кыра эрдэ?иттэн ?лэлии-хамсыы ??рэммититтэн, тулуура, ???с санаата улаханыттан элбэхтик, барыстаахтык ?лэлээн, ыал оло?ун эрэйдэрин тулуйан аймахтары, омугу сайыннарар кыахтанар.
Сэбиэскэй былаас са?а “коммунизм” та?аратын ??скэтэн дьон ?й?гэр-санаатыгар киллэрээри атын ?й-санаа ??рэхтэрин суох о?оро, туората сатаабыта. К?йг? о?о диэни “ку?а?ан” диэн дьаралыктаан кэби?эннэр о?олор атаахтык иитиллэллэрэ элбээбитэ. Ону тэ?э “Барыта о?олор тустарыгар” диэн сыы?а ы?ырыыны ту?анан о?олору бэлэм?э ??рэтии улааппыта. Бу халыйыылар дьайыыларыттан эдэрдэр ?лэни кыайан ?лэлээбэттэрэ ??скээбититтэн сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ.
1991 сыллаахха “перестройка” хамсаа?ына кыайыыны сити?эн, дьон ?й?н-санаатын хаайа сылдьыы тохтообутун, уурайбытын кэнниттэн, аны “к???л?нэн барар” санаалара элбээбитэ, араас та?ара ??рэхтэрин туту?уу а?ара барбыта, са?аны айыыны о?оро, билэ-к?р? сатаа?ын, солумса?ырыы сайдан тахсыбыта. Бу а?ара барар санаалар билигин 2020 сыллаахха да кыччыы, а?ыйыы иликтэр.
Бу бы?аарыы дакаастабылынан “айыы ??рэ?э” диэн сымыйа ??рэх ырыынак да кэмигэр хаала, туоратылла илигэ буолар. Бу сымыйа ??рэх тохтотулла илигэ саха дьоно айыыны о?орор, ол аата сиэри кэ?эр, ки?и бы?ыытын тутуспат санааларын тыл ??рэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар улаатыннаралларын биллэрэр.
Билигин салайар былаастар ыгыыларын, хаайыыларын к????нэн, к?м?т?нэн коронавирус хаайыытыгар олоро ??рэнэннэр, дьон а?ара барарга, солумса?ыра сылдьарга ??рэнэн хаалбыттарын а?ыйатар кыахтара улаатта.
“К???л?нэн барбыт о?оттон ки?илии ки?и тахсыбат” диэн ?с хо?оонун т?р?пп?ттэр туттубаттарыттан билигин ки?и бы?ыытын а?ара барааччылар, “айыы ?ч?гэй” диэн этээччилэр, албын, минньигэс са?алара элбэ?иттэн к?рс??, сэмэй, ?лэ?ит дьону лаппа ба?ыйалларыттан, к?рс??, сэмэй буолуу туттуллубакка, хаалан сылдьарыттан кыайыылаах ?лэ?иттэр элбии иликтэр.
“А?ара барыма, ки?и бы?ыытын тутус” диэн сахалар Улуу Тойон та?араларын ??рэ?э этэр. Бу та?ара ??рэ?ин туту?ар ту?угар ки?и бэйэтин ба?а санаатынан, тулуурунан, туттунар к????нэн а?ара барар быстах, этин-сиинин санааларыттан аккаастанна?ына, хаалларда?ына эрэ сиэри, ки?и бы?ыытын а?ара барбата табыллар. Ки?и бы?ыытын, сиэри а?ара барары Улуу Тойон та?ара ??рэ?э боборуттан, тохтоторуттан а?ара бара сатааччылар, ки?и бы?ыытын тутуспаттар элбээннэр, бу та?ара ??рэ?э олоххо киирэ илик.
Сиэри, сахалыы та?ара ??рэ?ин ??рэ?ин тутуспатахха сыы?а-халты туттунуу ??ск??р?ттэн иэстэбил, та?ара накаа?а тиийэн кэлэрин ??рэхтэммит да дьон билэн, сэрэниэхтэрэ этэ. “Та?ара сэрэ?и таптыыр” диэн этиини ки?и тутуспата?ына сыы?а-халты туттунуу ??ск??р?ттэн та?ара накаа?а, иэстэбил тиийэн кэлэр.
Араас эмтэммэт ыарыылаах, кыайан, табан хамсаммат о?олор т?р????ннэрэ элбээ?инэ кыргыттар эргэ барыахтарын иннинэ араас эр дьону кытта сылдьы?ан буор куту буккуйалларыттан буолар. Ыары?ах о?о т?р????нэ к???л?нэн барыы иэстэбилэ буолар.
О?о улаатан и?эн т?р?пп?ттэрин к?м?л?р?нэн, ыйан, этэн биэриилэринэн, ?т?г?ннэрэн ??рэтиилэринэн тугу барытын ки?и о?орорун курдук о?орору ба?ылаа?ына, ол аата ки?и буолууну сити?иитэ буолар. Онтон салгыы ки?и бы?ыылаахтык оло?ун олоруута а?ара барар ?й?н-санаатын хааччахтыы сырытта?ына эрэ кыаллар. ?й-санаа бу хаачча?а сиэри ??скэтэрин сахалар бары туту?аллар.
Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн ки?и бы?ыытын а?ара барааччылар элбээбиттэриттэн сахалыы та?ара ??рэ?э ?сс? да тар?ана илик. О?ону иитии, ??рэтии атаахтатыы,
ки?иргэтии
?тт?гэр халыйан сылдьарыттан ханнык да ?лэ-хамнас кыаллыбат кэмигэр киирэн хаалан баран, кыайан онтон тахсыбакка олоробут.
Ки?иэхэ ?т??, ?ч?гэй, олоххо ту?алаах ба?а санаалары и?эрэн биэриини та?ара ??рэ?э о?орор. Ким да?аны сыы?а-халты туттунуом суо?а диэн бы?а этинэрэ табыллыбат. Ол курдук ки?и биирдэ эмэтэ сыы?а-халты туттунан кэби?эрэ ку?а?ан бы?ыыны о?ороругар тириэрдэн бары ?ч?гэйи о?орбутун сотон кэби?иэн с?п. “Ложка дегтя портит бочку меда” диэн ?с хо?ооно ити бы?аарыыны бигэргэтэр.
О?ону к?рс??, сэмэй буолууга иитии диэн сахалыы та?ара ??рэ?э биэрэр к?м?т? буолар. К?рс??, сэмэй буолуу ту?атын бу кэмнээ?и т?р?пп?ттэр ?й-санаа ??рэ?ин билбэттэриттэн ту?ата суох курдук саныыллар. О?о туоратылла, баттана сылдьыа диэн урутаан т??э сатыыр т?р?пп?ттэр сыы?а санаа?а киирэн сылдьаллар. Кинилэр быстах санааларыгар о?олоро харса-хабыра суох буоллахтарына, туохха барытыгар урутаан т??эн истэхтэринэ, ким да ата?астаабата, онтуларын-мантыларын былдьаабата с?п курдук.
Ону баара о?о харса-хабыра суо?а, а?ара барар санаата элбээ?инэ бэйэтэ сыы?а-халты туттунарын элбэтэн, быстах бы?ыыга т?бэ?эрин ?ксэтэрэ ордук улахан ку?а?а??а тириэрдиэн с?п. Бу этиини “Не лезь вперед батьки в пекло” диэн ?с хо?ооно дакаастыыр. Ону тэ?э ону-маны, са?аны айыыны о?орууга бастаан и?ээччи эрэйгэ тэбиллэрэ, сыы?а-халты туттунууга т?бэ?эрэ былыргыттан биллэр. Сахалар ?й-санаа бу уратытын билэн о?олору "Айыы диэмэ", "Айыыны о?орума" диэн этэн к?рс??, сэмэй буолууга ??рэтэллэр.
Саха дьоно к?рс??, сэмэй буолуу аймахтар, омук ахсааннарын элбэтэрин, ханнык ба?арар ?лэни кыайыыга, сити?иигэ тириэрдэрин билэллэр. К?рс??, сэмэй о?о сыы?а-халты туттунара биир эмэ буолар, ?лэни кыайарыгар тулуурдаа?а, ???с санаалаа?а, ?лэлии ??рэммитэ ту?алыыр, ыал буолла?ына олох ыарахаттарын тулуйар к???э улаханыттан арахсыыны ??скэтэрэ а?ыйыыр.
Кэлэр к?л??нэлэр ?йд?р?-санаалара ?лэни кыайыы-хотуу, к?йг? буолуу диэки хайысханы туттуста?ына, омук сайдыыны сити?эр кыа?а улаатар. (2,73).
1. Боло С.И. Лиэнэ?э нуучча кэлиэн иннинээ?и саха оло?о. ? Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. ? 352 с.
2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу ?гэстэрэ / Уйбаан Хаа?ах. ? Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. ? 136 с.