Бул?ардар

Бул?ардар , бол?ардар ( лат. Bulgares , гир. Βo?λγαρoι ) ? IV ?йэ?э Хара муора уонна Кавказ хоту ?тт?гэр олорбут т??р тыллаах биистэр ^[1]. Бул?ардар соро?олоро VII ?йэ иккис а?арыгар Дунай ?р?с анараа ?тт?гэр к?сп?ттэр уонна Болгарияны т?р?ттээбиттэр. Атын бул?ардар Поволжье?а, били??и Татарстан сиригэ олохсуйбуттар.

Бул?ардар балкардар, башкирдар ^[2]^[3], болгардар, гагаузтар , карачаевтар, татаардар , но?айдар уонна чуваштар историяларыгар сы?ыаннаахтар. Бул?ардар ааттара Болгария диэн дойду аатыгар хаалбыт. Аныгы чинчийээччилэр протоболгардар, праболгардар, былыргы болгардар диэн ааттары да тутталлар ^[4].

Ааттара [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

"Бол?ар"/"Бул?ар" диэн аакка ханнык дор?оон, чуолаан "о" эбэтэр "у" и?иллэрэ араас тыллар дор?ооннорун тутулуттан тутулуктаах. Бул?ардар бэйэлэрин тылларыгар "б" б?тэй дор?оон кэннэ кэлэр а?а?ас дор?оон "о" уонна "у" ыккардыгар и?иллэр этэ. Маннык дор?оон татаар уонна башкир тылыгар баар. Славянныы болгар тылыгар "о" эбэтэр "у" оннугар "ъ" буукуба суруллар. "Бул?ар" ааты гириэктэр "у" буукубанан суруйар этилэр, оттон нууччалар "о"нан суруйаллара.

Абу Хамид ал-Гарнати диэн арааб тыллаах айанньыта 1135 уонна 1150 сылларга Волга Бул?ариятыгар сылдьыбыта. Кини этэринэн ол сылдьан "Бул?ар историята" диэн кинигэни аахпыт, онно "бул?ар" аат дьи?нээ?э т??рд?? балар "?йд??х" диэн суруллубут ??? ^[5].

Бэрнат Мункачи диэн венгр чинчийээччитэ саба?алыырынан "бул?ар" аат суолтата "биэс угор" диэн ^[6]^[7]. Д. М. Данлоп диэн чинчийээччи этэринэн башкирдар ааттара былыр beshgur, bashgur, ол эбэтэр "биэс угор" диэн этэ. Бул?ар тылыгар т??рд?? "ш" дор?оон "л" дор?оо??о уларыйбыт, ол аата башкир уонна бул?ар диэн ааттар тэ?нэр уонна биир т?р?ттээхтэр ^[8].

А. П. Новосельцев диэн нуучча историга саба?алыырынан "бул?ар" аат икки тылтан ??скээбит: бастакыта т??рд?? "булга" ("булкуй") уонна икки?э "гар" ("угор"), ол аата "бул?ар" аат "булкуспут угордар" диэн суолталаах ^[9].

Т?рд?лэрэ уонна тыллара [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Били??и чинчийээччилэр ?кс?лэрэ саныылларынан бул?ардар о?ур диэн биистэр холбо?ууларыттан ??скээбиттэ. О?урдар т?? былыр Киин Азия?а олорбуттар, онтон т??р тыллаах биистэртэн бастакынан Европа?а к?сп?ттэр ^[10]. Бул?ар тыла т??р тылларын ахсааныгар киирэр.

1990-с сылларга Болгария историктара бул?ардар или??и Ираан омуга буоларын ту?унан теорияны тар?аппыттар. Бу теориянан былыргы бул?ардар Ираан тыллаах этилэр уонна Гиндукуш хайаларын диэки олорбуттар. Бу сир аата перстыы "Балх" диэн, гириэктэр буолла?ына "Бактрия" дииллэр.

Онно эбии былыргы эрмээн кинигэлэригэр бул?ардар булхи диэн сурулла сылдьаллар. Булхи аат Балх диэн сир аатыгар майгынныыр ^[11].

Бу теорияны ?й??чч?лэр этэллэринэн бул?ардар аан ма?най ханнык эрэ или??и Ираан тыллаах этилэр, онтон т??р тылын ылыммыттар. Бу теория Болгарияттан ураты ханна да тар?амматах ^[12].

Бул?ардар историялара. IV?VI ?йэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

IV ?йэ [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бул?ардар тустарынан бастакы ахтыы аата суох 354 сыллаа?ы латыын хронографыгар баар. Ол кинигэ?э Хара муора хотугу ?тт?гэр олорор биистэр быыстарыгар вулгардар (Vulgares) ахтыллыбыттар ^[13].

Ол кэннэ V ?йэ?э эрмээн историга Мовсэс Хорэнаци суруйбутунан бул?ардар Бастакы Аршак кэмигэр (Аршакид Ираан, ол эбэтэр Парфия ыраахтаа?ыта) Эрмээн сиригэ олохсуйбуттар.

Бастакы Аршак II ?йэ бастакы а?арыгар ба?ылыктаабыт, бул?ардар ол кэм?э бааллара саарбах. Ол и?ин чинчийээччилэр саныылларынан Мовсэс Хорэнаци суруйуута сыы?а буолуохтаах.

Бул?ардар уонна гуннар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Эрдэтээ?и орто ?йэлэр историктара бул?ардары гуннары кытта булкуйаллар. Холобур, VI ?йэтээ?э олоро сылдьыбыт Захарий Ритор "Церковь историята" диэн ?лэтигэр Кавказтан хоту диэки олорор биистэри барыларын гуннар диир.

Бул?ардар Дунайга. V?VI ?йэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бул?ардар Дунай ?р?с диэки V ?йэ?э к?сп?ттэр. Константин Манассий хроникатыгар (XII ?йэ) суруллубутунан бул?ардар Дунайга 475 сыллаахха к?сп?ттэр.

Бу кэм?э кинилэр к?с биистэрэ этилэр уонна Византия империятыгар сэриинэн бараллара.

558 сыллаахха бул?ардар Забэр?ан диэн ба?ылыктаах Македония сиригэр тиийбиттэр, онтон Константинопольу сэриилээбиттэр, ол эрээри кыайан ылбатахтар.

Эбии к?р [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Бы?аарыылар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

↑ Pritsak O. Die bulgarische Furstenliste und die Sprache der Protobulgaren . ? Wiesbaden: Ural-Altaische Bibliothek, Otto Harrassowitz, 1955; Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. ? М.: Высшая школа, 1969. ? С. 210?236; Бешевлиев В. Първобългарите. Бит и култура. ? София: Наука и изкуство, 1981. ? С. 11?20.
↑ Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. ? М .: Наука, 1974. ? С. 413?425.
↑ Янгузин Р. З. Этногенез башкир // Ватандаш. ? 2002. ? № 5 . ? С. 132?147 . ? ISSN 1683-3554 .
↑ Комар А. В. ПРОТОБОЛГАРЫ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://bigenc.ru/archeology/text/3169465 Архыыптаммыт 2021, Ыам ыйын 7 к?н?гэр.
↑ Абу Хамид аль-Гарнати Ясное изложение некоторых чудес Магриба.
↑ Muncacsi. Ethnographia, VI, Budapest, 1945, стр. 280?281
↑ Karataty, Osman. In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation
↑ Danlop D.M. The History of Jewish khazars. New Gersey, P.34.
↑ А. П. Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. Гл. 3.2
↑ Гадло А. В. Этническая история Северного Кавказа IV?X вв. ? Л., 1979. ? С.57.
↑ Историческо изследване и превод и семантиката на ентонима Българи ; ≪Болгары≫, докум. фильм, реж. и сценарист П. Петков, опер. Кр. Михайлов. Производство bTV. 2006 год, Болгария .
↑ См. О.Прицак . [ O. Pritsak The Slavs and the Avars. http://www.kroraina.com/slav/op/op_slavs_avars_4.htm ]
↑ Chronographus anni 354. Cap. XV. Liber generationis. Monumenta Germaniae Historia. Auctor. Antiquissimi, t. Х1, р. 105.

Кинигэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Eremian, Suren. Реконструкция карта Средней Азии из ≪Ашхарацуйца≫ .
Shirakatsi, Anania, The Geography of Ananias of Sirak (Asxarhacoyc): The Long and the Short Recensions . Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen. Wiesbaden: Reichert Verlag, 1992. 467 pp. ISBN 978-3-88226-485-2
Бакалов, Георги. Малко известни факти от историята на древните българи . Списание Наука . Съюз на учените в България. Том 15 (2005) Книжка 1. (на болгарском)
Добрев, Петър. Непознатата древна България . София: Издателство Иван Вазов, 2001. 158 стр. (на болгарском) ISBN 954-604-121-1
Егоров Н. И. Краткий отзыв на статью Ли Цзиньсю и Юй Тайшань ≪Несколько вопросов относительно происхождения булгар≫
Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. Казань, 1902.
Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн Фадлана // Ученые записки научно-исследовательского института языка, литературы и истории при Совете Министров Чувашской АССР. Вып. IX. ? Чебоксары, 1954. 46 с.
Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Чебоксары, 1965.
Смирнов А. П. Волжские булгары. Москва, 1951.
Смирнов А. П. Древняя история чувашского народа. Чебоксары, 1948.

[1] Pritsak O. Die bulgarische Furstenliste und die Sprache der Protobulgaren . ? Wiesbaden: Ural-Altaische Bibliothek, Otto Harrassowitz, 1955; Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. ? М.: Высшая школа, 1969. ? С. 210?236; Бешевлиев В. Първобългарите. Бит и култура. ? София: Наука и изкуство, 1981. ? С. 11?20.

[2] Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. ? М .: Наука, 1974. ? С. 413?425.

[3] Янгузин Р. З. Этногенез башкир // Ватандаш. ? 2002. ? № 5 . ? С. 132?147 . ? ISSN 1683-3554 .

[4] Комар А. В. ПРОТОБОЛГАРЫ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://bigenc.ru/archeology/text/3169465 Архыыптаммыт 2021, Ыам ыйын 7 к?н?гэр.

[5] Абу Хамид аль-Гарнати Ясное изложение некоторых чудес Магриба.

[6] Muncacsi. Ethnographia, VI, Budapest, 1945, стр. 280?281

[7] Karataty, Osman. In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation

[8] Danlop D.M. The History of Jewish khazars. New Gersey, P.34.

[9] А. П. Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. Гл. 3.2

[10] Гадло А. В. Этническая история Северного Кавказа IV?X вв. ? Л., 1979. ? С.57.

[11] Историческо изследване и превод и семантиката на ентонима Българи ; ≪Болгары≫, докум. фильм, реж. и сценарист П. Петков, опер. Кр. Михайлов. Производство bTV. 2006 год, Болгария .

[12] См. О.Прицак . [ O. Pritsak The Slavs and the Avars. http://www.kroraina.com/slav/op/op_slavs_avars_4.htm ]

[13] Chronographus anni 354. Cap. XV. Liber generationis. Monumenta Germaniae Historia. Auctor. Antiquissimi, t. Х1, р. 105.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]