Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:
Il
puter
e in idiom
rumantsch
. El vegn discurri en l’
Engiadin’Ota
tranter
Malogia
e
Cinuos-chel
sco er a
Bravuogn
.
Tar il puter sa tracti d’ina varianta dal ladin. La noziun ?ladin? designescha en Svizra las variantas rumantschas da l’Engiadina e da la Val Mustair. Sper il puter en quai il vallader (Engiadina Bassa) ed il jauer (Val Mustair). Il ladin en Svizra furma ina part dal rumantsch dal Grischun ed e da distinguer cleramain da la
lingua ladina
che vegn discurrida en il Tirol dal Sid (Dolomitas).
Il puter e sta da muntada speziala per il svilup dal rumantsch sco lingua scritta. Il pli vegl text litterar rumantsch pli lung furma la ?Chanzun da la guerra dalg Chiaste d’Mus? (1527), scritta en puter da
Gian Travers
da Zuoz. Er l’emprim cudesch stampa rumantsch deriva da l’Engiadin’Ota: il 1552 e cumpari in catechissem protestant ed il 1560 il Nov Testament, omadus translatads en puter da
Jachiam Bifrun
da Samedan.
Malgra numerusas adattaziun en il decurs dals tschientaners ha la lingua scritta da l’Engiadin’Ota mantegni fin oz numerus tratgs fitg vegls, quai che renda la pronunzia pli difficila che quella dals quatter auters idioms scrits dal rumantsch.
In exempel furma la pronunzia dad
-aun-
sco ?an? avant consonant resp. schizunt sco ?am? avant vocal ed a la fin dal pled. Il num rumantsch Silvaplauna (tud. Silvaplana) vegn perquai pronunzia sco ?Silvaplama?.
In’autra atgnadad da la scripziun dal puter furma la finiziun
-ieu
che tuna sco ?ia? (cun i accentua ed a curt). Pervi da questa ed autras reglas vegn
bainvgnieu
pronunzia ?bajnfnjia? e
vstieu
(vestgi) vegn pronunzia ?schtia? (senza v).
La differenza la pli evidenta dal puter envers il vallader (e savens er envers ils auters idioms) furma il fatg ch’in lung a vegn savens remplazza tras in lung e (e vegn er scrit en quests cas sco e). Entant ch’igl ha num en l’Engiadina Bassa
chasa
,
Banca chantunala
,
dumandar
,
ala
vegn ditg e scrit en Engiadin’Ota
chesa
,
Banca Chantunela
,
dumander
,
ela
(mintgamai cun e lung ed accentua).
Sco tut ils idioms rumantschs na furma er il puter betg be in dialect discurri, mabain ina lingua scritta cun grammatica ed ortografia normada. Perquai vegn l’idiom er duvra sco lingua da scola en tut las scolas rumantschas e bilinguas da l’Engiadin’Ota.
Linguas, idioms e dialects retoromans
|
---|
| Glista da las linguas retoromanas e lur idioms resp. gruppas dialectalas principalas per variantas senza idioms.
| | | | Renan
| | | Ladin
| | | | | Brixino-tirolais
| | | da Belluno
| | | dal Noce
| | | | | Dialects vivs
|
central · carnic · occidental · gorizian
| | Dialects morts
|
tergestin · muglisan
|
|