Republica da l’Austria
Republik Osterreich
(tudestg)
|
|
|
| Lingua uffiziala
|
tudestg
e linguas uffizialas regiunalas
|
| Chapitala
|
Vienna
|
| Furma da stadi
|
republica
federala
|
| Schef da stadi
|
Alexander Van der Bellen (president federal)
|
| Schef da la regenza
|
Karl Nehammer (chancelier federal)
|
| Surfatscha
|
83 878,99 km²
|
| Abitants
|
8 725 931
(2016)
|
| Spessezza
|
101,4 abitants per km²
|
| Munaida
|
euro (€)
|
| Fundaziun
|
Marchesat: 976
Ducadi: 1156
Archiducadi: 1453
Imperi: 1804
Monarchia dubla Austria-Ungaria: 1867
1. Republica: 1918?1938
2. Republica: 1945
(stadi suveran a partir dal 1955)
|
| Imni naziunal
|
Land der Berge, Land am Strome
|
| Di da festa naziunala
|
26 d’october
|
| Zona d'urari
|
UTC+1 MEZ
UTC+2 MESZ (dal mars fin l’october)
|
| Numer da l'auto
|
A
|
| TLD d'internet
|
.at
|
| Preselecziun
|
+43
|
|
|
Vista da
Heiligenblut
sin il
Grossglockner
, la pli auta muntogna da l’Austria
Il
Neusiedler See
fa part dal
Patrimoni natiral mundial da l’Unesco
Vista sur la citad da
Vienna
L’
Austria
(tudestg
Osterreich
) e in stadi da l’
Europa Centrala
cun 8,7 milliuns abitants. Ils pajais vischins en la
Germania
e la
Tschechia
en il nord, la
Slovenia
e l’
Italia
en il sid, la
Slovachia
e l’
Ungaria
en l’ost sco er la
Svizra
ed il
Principadi da Liechtenstein
en il vest. Sco ses vischins Svizra, Tschechia, Slovachia ed Ungaria na cunfinescha er l’Austria betg cun la mar.
L’Austria e in stadi federativ democratic ch’e naschi en la furma odierna suenter l’
Emprima Guerra mundiala
. Ils nov pajais federativs en:
Vorarlberg
,
Tirol
,
Salzburg
(en la part occidentala dal pajais);
Karnten
,
Steiermark
[rumantsch er Stiria],
Burgenland
(en il sidost),
Oberosterreich
[Austria Auta],
Niederosterreich
[Austria Bassa] e
Vienna
(en il nordost). Vienna furma a medem temp la chapitala dal pajais. L’Austria e sta in commember fundatur da l’
Organisaziun da cooperaziun e svilup economic
(OECD) il 1961 ed e dapi il 1995 commember da l’
Uniun europeica
.
Ils cunfins topografics dal pajais furman il
Massiv Boemian
ed il flum
Thaya
vers nord, las
Caravancas
e las
Collinas da la Stiria
en il sid, la
Planira Pannonica
en l’ost sco er il
Rain
ed il
Lai da Constanza
vers vest. Bundant 62 % da l’Austria en situads en las
Alps
.
Il term Austria cumpara l’emprima giada il 996 en sia furma dal vegl tudestg
Ostarrichi
. Er la furma latina
Austria
era gia usitada da quel temp. Entaifer il
Sontg Imperi roman
ha l’Austria cuntanschi il 1556 l’independenza da la
Baviera
ed e daventada in agen ducadi. Quel cumpigliava pli u main il territori dal pajais federativ Austria Bassa dad oz.
Pli tard han ins transferi il num Austria sin la
Monarchia da Habsburg
resp. il 1804 sin l’
Imperi austriac
. Pervi da la terrada en la
Battaglia da Koniggratz
il 1866 n’ha l’Austria betg fatg part, suenter la dissoluziun da la
Confederaziun tudestga
, da la restructuraziun da la Germania.
Suenter la sconfitta da l’Austria-Ungaria en l’Emprima Guerra mundiala han las pussanzas victuras impedi in’ulteriura giada che l’Austria sa collia cun la
Republica tudestga
. Uschia e naschida il 1918 la Republica odierna. Pervi da la predominanza naziunalsocialistica en il pajais ha l’Austria fatg part dal 1938 fin il 1945 dal
Reich tudestg
. Ils victurs da la
Segunda Guerra mundiala
han puspe restitui il status da l’Austria sco stadi independent. Suenter che l’occupaziun dal stadi e ida a fin il 1955 ha l’Austria declera sia neutralitad permanenta ed e vegnida commembra da las Naziuns unidas.
L’Austria s’extenda en direcziun vest-ost sur ina lunghezza da radund 575 kilometers, vers nord-sid da radund 294 kilometers.
Radund 60 % dal territori dal stadi en d’attribuir a la zona muntagnarda. Be 32 % da la surfatscha e situada sut 500 meters. Las pli autas muntognas da l’Austria en pizs da passa 3000 m s.m. che sa chattan en las
Alps da l’Ost
. Il pli aut piz e cun 3798 meters il
Grossglockner
en las
Hohe Tauern
. En tut datti en l’Austria var 1000 pizs da passa 3000 m s.m.
[1]
La gronda part da la zona muntagnarda appartegna a las Alps da l’Ost (Alps Centralas dal Tirol, Hohe Tauern e Niedere Tauern, Alps da Chaltschina dal Nord, Alps da Chaltschina dal Sid, Wienerwald).
Al nord dal
Danubi
, en l’Austria Auta ed Austria Bassa, e situa il plateau da granit e gnais ch’appartegna al
Massiv Boemian
. Tar quest massiv sa tracti da las restanzas d’ina anteriura chadaina da muntognas che tanschan fin en la Tschechia ed en Baviera. Da l’autra vart dals cunfins orientals dal pajais cumenzan en pli las
Carpatas Pitschnas
.
Da l’entira surfatscha da l’Austria da radund 83 879 km²
[2]
furma radund in quart regiuns da planiras e collinas. En pli en radund 43 % da la surfatscha dal pajais cuverts cun guaud.
Las pli grondas planiras giaschan en l’ost, per lung dal Danubi, surtut en la regiun prealpina ed en il
Batschigl da Vienna
cun il
Marchfeld
sco er en la part meridiunala da la Steiermark. Pervi da sia cuntrada pittoresca vegn quest’ultima regiun er numnada ?Toscana da la Stiria?.
Il Burgenland va a finir en l’ost da l’artg da las Alps e da las
Carpatas
en la
Planira Pannonica
. La cuntrada ed il clima en da cumparegliar cun il stadi vischin en l’ost, l’Ungaria, al qual la regiun ha appartegni fin il 1921.
Il pli grond ed impurtant flum en l’Austria e il
Danubi
che nascha en la Germania e cuntinuescha suenter l’Austria en direcziun da la
Mar Naira
. En il Danubi sbucca er la gronda part dals flums laterals sco
Lech
,
Isar
ed
En
(en il Tirol),
Salzach
(Salzburg) u
Kamp
,
Thaya
,
March
e
Mur
(en la part orientala dal pajais). L’aua da la gronda part dal Vorarlberg percunter va en il
Rain
e cula tras il
Lai da Constanza
en direcziun da la
Mar dal Nord
.
Sper il turissem alpin furman ils lais in’impurtanta pitga dal turissem austriac. Tar ils pli enconuschents tutgan il
Karntner See
ed il
Worthersee
.
Il pli grond lai sin territori austriac e il
Neusiedler See
en il Burgenland (al cunfin cun l’Ungaria). I suondan l’
Attersee
ed il
Traunsee
en l’Austria Bassa. Il
Lai da Constanza
giascha en la regiun da cunfin dals trais pajais Svizra, Germania ed Austria. Be la pitschna part da quest lai tutga tar l’Austria.
Ils nov pajais federativs da l’Austria
L’Austria sa cumpona da nov pajais federativs; in da quels furma Vienna sco chapitala. En successiun alfabetica en quai:
Ils pajais federativs cumpiglian 80 districts e var 2350 vischnancas. L’aglomeraziun per lunsch or la pli gronda furma la regiun da metropola da Vienna cun ca. 2,4 milliuns abitants. Radund in quart da la populaziun da l’Austria viva pia en la regiun da la chapitala.
[3]
Ulteriuras grondas regiuns urbanas circumdeschan diversas chapitalas da pajais federativs:
Graz
(Stiria),
Linz
(Austria Auta),
Salzburg
(Salzburg) ed
Innsbruck
(Tirol). Autras grondas citads en (dal vest a l’ost):
Feldkirch
,
Dornbirn
e
Bregenz
(Vorarlberg),
Villach
e
Klagenfurt
(Karnten),
Wels
(Austria Auta),
St. Polten
e
Wiener Neustadt
(Austria Bassa).
Pervi da la topografia ordvart variada da l’Austria viva qua in fitg grond dumber da spezias da plantas ed animals. Per proteger questa varietad han ins installa en il decurs dals davos decennis sis parcs naziunals e numerus parcs natirals da differentas categorias. Numerusas surfatschas degnas da protecziun fan er part dal Patrimoni natiral mundial da l’
UNESCO
.
Areguard il clima appartegna il pajais a la zona temprada e sa lascha caracterisar sco chaud ed umid. En il vest ed il nord predominescha in clima oceanic cun vents umids na dal vest. L’ost percunter e marca d’in clima continental cun damain precipitaziuns, stads chaudas ed envierns fraids. La topografia alpina po dentant midar localmain questas tendenzas climaticas generalas.
[4]
L’emprima dumbraziun dal pievel tenor criteris moderns ha gi lieu en l’Austria-Ungaria il 1869/70. Ils resultats dals emprims decennis en marcads d’ina ferma immigraziun na da las autras parts da la monarchia (en spezial da la
Boemia
e da la
Moravia
) en il territori federal odiern.
Suenter la fin da la monarchia e la fundaziun da la
Tschecoslovachia
en blers Tschecs ed auters immigrants returnads en lur patria, uschia ch’il dumber d’abitants e i enavos.
Dapi il boom economic suenter la fin da la
Segunda Guerra mundiala
han ins clama intenziunadamain lavurers en il pajais (en spezial tras cunvegnas cun la
Tirchia
e la
Jugoslavia
).
[5]
Tras quai e il dumber d’abitants creschi fin il 1974 sin 7,6 milliuns abitants. Suenter ina fasa da stagnaziun durant ils onns 1980 en ils davos decennis puspe stads segnads d’ina creschientscha cuntinuanta. Actualmain (2013) dumbra l’Austria 8,48 milliuns abitants.
Tavla bilingua (tudestg/ungarais) ad
Oberwart
en il
Burgenland
Tenor artitgel 8 da la constituziun federala da l’Austria furma il
tudestg
la lingua statala. Il tudestg e lingua materna da radund 88,6 % da las burgaisas e dals burgais dal pajais.
[6]
Il tudestg da l’Austria sa differenziescha tras tscherts pleds, tras la pronunzia e tras atgnadads grammaticalas dal tudestg da la
Germania
. Il Vocabulari austriac vegn edi dapi il 1951 e stat sco ovra directiva sur il
Duden
. En il mintgadi vegn savens duvra al lieu da la lingua da standard in dals blers dialects da l’aleman e bavarais.
Ils pievels autoctons dals Croats en il
Burgenland
sco er ils Slovens ed Ungarais en l’Austria han il dretg d’instrucziun en lur lingua e da far diever da quella en il contact cun las autoritads regiunalas. Tar las linguas minoritaras renconuschidas dal stadi tutgan plinavant il
romani
(la lingua dals Roma), il
tschec
ed il
slovac
.
Tenor ils resultats da la dumbraziun dal pievel dal 2001 han 73,6 % da la populaziun inditga d’appartegnair a la
baselgia catolic-romana
[7]
e 4,7 % ad ina da las
baselgias evangelicas
. Sco en auters pajais da l’Europa dal Vest e quest dumber sa reduci marcantamain ils davos onns. La fin dal 2012 era per exempel la cumpart dals catolics crudada sut dus terzs.
[8]
La pli gronda cuminanza religiusa betg cristiana furman ils
muslims
. Tenor stimaziuns dal Fonds d’integraziun muntava lur cumpart il 2009 a 6,2 % da la populaziun. Al giudaissem appartegnan tenor atgnas indicaziuns radund 15 000 persunas en l’entir pajais. La pli gronda
cuminanza gidieua
(cun radund 7000 commembers) viva a Vienna.
Pervi da svilups politics, linguistics, culturals ed ideologics e sa sviluppa en l’Austria dapi il temp medieval ina schientscha plitost tudestga che austriaca. Durant la lunga epoca en la quala il regent habsburgais era a medem temp imperatur dal Sontg Imperi roman e sa furma quai che Ernst Bruckmuller numna il svilup da ≪duas naziuns tudestgas≫. Quest dilemma haja mana suenter la fin da la monarchia (1918) ad ina crisa d’identitad che saja per part stada la culpa da la fin precipitada da l’Emprima republica e da la reuniun cun il Reich tudestg il 1938.
Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala han la (re-)fundaziun da l’Austria sco stadi independent ed il svilup economic promovi in’atgna schientscha statala. Oz dastga quella valair sco consolidada.
[9]
Venus da Willendorf
Ils pli vegls fastizs umans sin il territori da l’Austria odierna derivan dal
temp paleolitic
ed en d’attribuir a l’
uman da Neandertal
. Enconuschenta e daventada la figura da la
Venus da Willendorf
(
Wachau
) che vala sco ina da las pli veglias statuettas dal mund.
En il
neoliticum
en vegnidas colonisadas successivamain tut las regiuns da l’Austria. Quest temp e marca da la vieuta dal temp dals chatschaders e rimnaders a la cultura dals vitgs purils. Alura suonda ina fasa transitorica marcada da la tschertga suenter giaschaments da metals, en spezial d’arom. Da quest temp datescha
Otzi
, la renumada mumia ch’e vegnida chattada il 1991 en in glatscher al cunfin tranter l’Austria e l’
Italia
.
Tranter il terz e l’emprim tschientaner a.C. han ins erigi adina pli gronds centers da commerzi e fortificaziuns. En il conturn da
Hallstatt
sa lascha cumprovar in’explotaziun sistematica da sal; quest lieu dat er il num al temp da fier tempriv. Il temp da fier tardiv, er numna
temp da Latene
, stat lura sut l’ensaina dals
Celts
. Quels avevan popula l’ost ed il sid dal pajais, entant ch’il vest e marca da la cultura dals
Rets
.
Provinza romana e migraziun dals pievels 15 a.C. fin 700 s.C.
[
modifitgar
|
modifitgar il code
]
La gronda part da l’Austria ha l’
Imperi roman
conquista l’onn 15 a.C. L’imperatur roman
Claudius
ha stgaffi enturn 50 s.C. la provinza
Regnum Noricum
che cumpigliava ina gronda part da l’Austria dad oz. La pli gronda citad romana da questa provinza,
Carnuntum
, era situada a l’ost da
Vindobona
che correspunda a la citad da
Vienna
. Ulteriuras impurtantas citads eran Virunum (al nord da
Klagenfurt
) e Teurnia (en la vischinanza da
Spittal an der Drau
).
Suenter la derasaziun dal
cristianissem
en il decurs dal segund tschientaner s.C. ha cumenza il declin da l’Imperi roman en rom da la migraziun dals pievels. Repetidamain han ils
Gots
ed auters pievels germans smanatscha la provinza Noricum. A partir dal 6avel tschientaner en lura arrivads ils
Bajuvars
, en il Vorarlberg ils
Alemans
ed en l’ost ils
Slavs
ed
Avars
. Al nord da las Alps e sa furma a partir da la mesadad dal 6avel tschientaner il
Ducadi bavarais
. Quel era sa sviluppa or da la schlattaina dals
Agilofinger
ed ha termina en curt temp las davosas restanzas da pussanza romana en la regiun.
Vers la fin dal 8avel tschientaner appartegnevan vastas parts da l’Austria odierna al ducadi bavarais entaifer l’
Imperi francon
da
Carl il Grond
. Suenter la spartiziun da l’Imperi marcava ina
Marcha orientalis
en l’Austria Bassa dad oz il cunfin al sidost da l’
Imperi ostrofrancon
. Quest territori da cunfin dueva furmar l’origin da l’Austria da pli tard. Suenter la
Battaglia da Lechfeld
(955) ch’ha mess ina fin a l’expansiun dals Ungarais, han ils Bajuvars popula ulteriurs territoris.
L’onn 976 ha l’imperatur
Otto II
surda la
Marcha Orientalis
ad in duca da la famiglia dals
Babenberger
. En in document dal 996 vegn il territori numna l’emprima giada
Ostarrichi
. En autras funtaunas vegn discurri da
Ostland
(latin
Austria
) u
Osterland
. Ils 8 da settember 1156 ha l’imperatur
Fadri I (Barbarossa)
declera l’Austria sco agen ducadi, independent da la Baviera. Cun questa data cumenza pia l’istorgia da l’Austria sco territori independent entaifer il
Sontg Imperi roman
.
Als Babenbergers en suandads a partir dal 1278 ils
Habsburgais
. Fin il 1526 han els pudi augmentar considerablamain lur territori (Stiria, Carinzia, Tirol, Krain e.a.) ed en daventads in factur da pussanza entaifer l’Imperi. A partir dal 1438 han ils Habsburgais er occupa quasi senza interrupziun l’uffizi dal retg roman-tudestg e tras quai da l’imperatur.
En il 16avel tschientaner e la refurmaziun sa fatga valair relativamain spert, ma en il 17avel tschientaner l’han ins pudi rebatter. Questa defensiun da la veglia cretta consideravan blers regents habsburgais sco lur missiun la pli impurtanta.
Imperatura
Maria Theresia
en il ravugl da sia famiglia
Da la fin dal 15avel tschientaner fin il 1690 en ils territoris habsburgais er vegnids smanatschads cuntinuadamain d’attatgas na da l’Imperi osmanic. Suenter avair rebatti l’onn 1683 il segund assedi da la citad da Vienna, han ils dus imperis defini en la
Pasch da Karlowitz
ed en la
Pasch da Passarowitz
ils cunfins che duevan valair fin il 1908.
Il 1713 esi sa mussa che la lingia masculina da la dinastia regenta vegnia bainbaud a murir ora. Perquai han ins defini che la successiun ereditara haja da succeder sur la lingia feminina. A l’imperatur
Karl VI
e uschia suandada sia figlia
Maria Theresia
. En la
Guerra da successiun austriaca
han differents stadis bain empruva d’augmentar lur pussanza sin donn e cust dals Habsburgais. Ma Maria Theresia, ch’ha funda cun
Franz I Stephan da la Lorena
la nova chasa da
Habsburg-Lorena
, ha per gronda part pudi mantegnair la pussanza ed ils territoris oriunds.
Il 1804 ha
Franz II
funda l’
Imperi austriac
e surpiglia il titel da Franz I imperatur da l’Austria. Quai per pudair mantegnair l’equivalenza da las pussanzas cun il nov imperatur franzos. Il 1806 ha el stui desister sut pressiun da
Napoleun Bonaparte
sin il titel da l’imperatur roman-tudestg. Tras quai e l’istorgia dal Sontg Imperi roman ida a fin; la dinastia habsburgaisa percunter ha cuntinua entaifer l’Imperi austriac.
Imperi austriac (1804?1867) e Monarchia dubla Austria-Ungaria (1867?1918)
[
modifitgar
|
modifitgar il code
]
Il nov Imperi austriac era in stadi multinaziunal, en il qual i vegniva, sper il tudestg, er discurri ungarais, talian, tschec, polonais, ucranais, rumen, croat, serb, slovac e sloven. Las parts ch’avevan appartegni al Sontg Imperi roman han tutga a partir dal 1815 a la Confederaziun tudestga; las sesidas da quella presidiava mintgamai il represchentant da l’Austria. Il 1816 han ins er integra il pajais da Salzburg sco ducadi en l’Imperi austriac. A partir dal 1328 aveva Salzburg furma in prinzi-uvestgieu.
Il politicher dominant dal temp dal
Biedermeier
e sta il minister da l’exteriur e pli tard chancelier statal
Metternich
. Cun agid da censura ed in sistem da spiunadi e el sa stenta durant la restauraziun da mantegnair l’urden vegl, vul dir la monarchia absoluta. La medema strategia persequitavan da quel temp er la
Prussia
e la
Russia
; communablamain han las trais monarchias funda la
Sontga Alllianza
. Da l’autra vart ha er cumenza da quel temp l’industrialisaziun da l’Austria. Il 1837 han ins mess en funcziun en vischinanza da Vienna l’emprima viafier a vapur.
Durant la
Revoluziun dal 1848
han ils pievels da la monarchia batti per dapli democrazia ed independenza; il chancelier statal Metternich e vegni stgatscha. Be grazia a l’armada imperiala sut
Radetzky
, sustegnida da truppas russas, esi reussi da mantegnair la monarchia. Il december 1848 ha
Franz Joseph
, ch’aveva da quel temp 18 onns, substitui l’imperatur
Ferdinand I
ch’era malsaun. Il nov regent ha lascha mazzar ina dunsaina da generals ungarais ed ha mess en vigur il 1849 ina nova constituziun severa.
En rom dal dualissem prussian-austriac entaifer la Confederaziun tudestga ha la Prussia sut
Bismarck
sfurza tras la varianta ?pitschna? senza l’Austria. En la
Guerra tudestga
il 1866 ha l’Austria stui succumber (
Guerra da Koniggratz
). La Confederaziun tudestga e sa schliada; en l’ulteriur process d’unificaziun tudestga n’ha l’Austria giuga nagina rolla pli.
Gia il 1859 aveva l’Austria pers suenter la
Guerra da Solferino
la predominanza en l’Italia dal Nord. E suenter la fin da la Guerra tudestga ha ella er stui surdar il
Veneto
a l’Italia ch’era s’alliada cun la Prussia.
Tras questas sconfittas sa chattava l’imperatur er a l’intern en ina posiziun flaivlentada. Perquai e el sta sfurza d’acceptar refurmas. Cunter sia veglia e resistenza han ses cussegliaders transfurma il stadi en ina monarchia constituziunala (1861).
Il 1867 esi reussi da rumper il boicot statal da l’aristocrazia ungaraisa; l’anteriur stadi unitar e vegni transfurma en la
Monarchia dubla Austria-Ungaria
. Questa posiziun privilegiada dals Ungarais ha dentant be anc incita ils moviments naziunals da vart dals Tschecs, Slovacs e Croats.
Suenter las retratgas sfurzadas or da la Germania ed or da l’Italia aveva l’imperatur austriac declera l’Europa dal Sidost sco nova sfera d’influenza. Cun l’annexiun da la
Bosnia
il 1878 e l’Austria daventada l’inimi dals activists politics sin il
Balcan
. En pli e la monarchia s’avanzada ad in concurrent da la Russia che veseva sasezza sco protectura da tut ils Slavs.
Suenter l’
Attentat da Sarajevo
(assassinat dal successur al tron
Franz Ferdinand
) ha l’imperatur, cun ses 84 onns ed influenza d’ina ?partida da guerrists? a Vienna ed a Budapest, declera a la
Serbia
la Guerra. Damai che l’Europa era entretschada da quel temp en ina spessa rait d’allianzas e prorutta entaifer in’emna l’
Emprima Guerra mundiala
.
L’atun dal 1918 era la sconfitta da la Monarchia dubla inevitabla; quai ha a medem temp munta la fin da la monarchia insumma. La fin d’october 1918 e il reginavel ungarais sa declera liber da l’uniun cun l’Austria. Senza l’intervenziun da l’imperatur u da la regenza en er las ulteriuras parts da la monarchia sa furmadas da nov (
Tschecoslovachia
) u s’associadas a stadis existents (
Italia
,
Pologna
,
Rumenia
,
Jugoslavia
e.a.).
Monument che regorda a la proclamaziun da l'Emprima Republica il 1918
En la part tudestga da l’Imperi en ils anteriurs deputads dal cussegl da l’imperi sa constituids la fin d’october 1918 sco assamblea naziunala. L’entschatta november ha l’imperatur empruva d’integrar questa nova forza politica en las contractivas d’armistizi. Ma la finala ha l’imperatur stui suttascriver sulet l’armistizi. Quai ha impedi che negoziaders civils vegnian diffamads pli tard sco traditurs, sco quai che l’ala dretga dueva far pli tard en Germania. Ils 12 da november 1918 ha l’assamblea naziunala decidi ch’il nov stadi (cun il num
Deutschosterreich
) duaja esser ina republica democratica e far part da la republica tudestga.
En la nova republica han ins concedi a las dunnas il dretg d’eleger. L’aristocrazia percunter e vegnida dissolvida il 1919. Commembers da la famiglia da Habsburg-Lorena pudevan be restar en l’Austria, sch’els sa decleravan sco burgais da la nova republica e desistivan en tutta furma da lur pussanza da fin qua. L’anteriur imperatur ha refusa questas cundiziuns ed era gia emigra en
Svizra
per prevegnir a ses internament.
Il
Contract da Saint-Germain
dal 1919 ha prescrit il num Republica da l’Austria ed ha refusa l’adesiun dal nov stadi a la Republica tudestga. Intgins territoris cun maioritad tudestga n’han plinavant betg pudi s’alliar a l’Austria, perquai ch’ils victurs da l’Emprima Guerra mundiala avevan qua auters interess. Quai vala en spezial per las regiuns da la
Moravia dal Sid
e da l’
Egerland
(ch’en daventadas parts da la Tschecoslovachia) sco er dal
Tirol dal Sid
(ch’e vegni attribui a l’Italia). La
Carinzia dal Sid
, ch’avess subi il medem destin, ha percunter pretendi ina votaziun dal pievel ed e la finala tuttina vegnida attribuida a l’Austria (e betg a la
Jugoslavia
).
Sut las regenzas da coaliziun dal 1918 al 1920 han ins stgaffi impurtantas leschas socialas. Suenter il 1920 han dentant ils cristiansocials furma la regenza ensemen cun l’ala dretga. Ils socialdemocrats eran la partida maioritara a Vienna, sin plaun naziunal percunter en els vegnids stuschads pli e pli en l’opposiziun.
Per dar dumogn a l’iperinflaziun dal 1925 han ins introduci il
schilling
che vegniva er numna ?dollar da las Alps?. A la
Crisa economica mundiala
dal 1929 n’e la politica percunter betg stada buna da respunder adequatamain. Il dumber da dischoccupads e creschi massivamain.
La situaziun instabila ha provoca la furmaziun da defensiuns burgaisas, e quai tant a l’ala dretga sco er a l’ala sanestra. Il fanadur 1927 ha la polizia sajetta a Vienna 89 persunas che demonstravan cunter acts violents commess da l’ala dretga. En il parlament ha il chancelier federal defendi il proceder da la polizia. L’exempel per l’ala dretga furmava il svilup talian sut
Benito Mussolini
; l’austromarxissem percunter vuleva furmar ina dictatura dal proletariat e starmentava tras quai ils conservativs.
Suenter dispitas politicas ha il chancelier cristiansocial
Engelbert Dollfuss
declera il mars 1933 la dissoluziun dal parlament naziunal. Ina petiziun segnada da varga 1 milliun persunas e drizzada al president dal stadi
Miklas
n’e betg vegnida da revocar questa decisiun, cumbain che Miklas era conscient ch’il proceder da Dollfuss cuntrafetschia a la constituziun vertenta.
Profitond da la lescha d’autorisaziun ch’era entrada en vigur il 1917 en connex cun l’economia da guerra, ha Dollfuss cumenza a relaschar u midar leschas en furma da decisiuns da la regenza. Ils 12 da favrer 1934 esi vegni ad ina veritabla guerra civila tranter l’extrema dretga e l’opposiziun socialdemocrata. La regenza ha abatti ils opponents cun forzas armadas, ha sentenzia a la mort cumbattants da la sanestra, relascha il president da la citad da Vienna e scumanda la partida socialdemocratica.
Il prim da matg 1934 ha Dollfuss relascha ina constituziun autoritara ch’ha transfurma l’Austria en in stadi corporativ.
[10]
Per circumscriver questa dictatura vegniva gia utilisa dals contemporans il term ?austrofaschissem?. Paucas emnas pli tard han adherents da la
NSDAP
, ch’era scumandada en l’Austria dapi il 1933, fatg in putsch. Dollfuss e vegni blessa grevamain ed e mort suenter curt temp. Ses successur e daventa
Kurt Schuschnigg
.
La politica dal stadi corporativ sa stentava da posiziunar l’Austria sco ?meglier stadi tudestg? che la Germania. E propi sa preschentava l’Austria da quel temp sco dictatura bler pli moderada. Numerusas persunas che vegnivan persequitadas en Germania tras ils naziunalsocialists, en spezial acturs e scripturs, en emigrads il 1934?1938 en l’Austria. Vers anora copiava il reschim elements dal faschissem talian e dal naziunalsocialissem tudestg: paradas pompusas, l’organisaziun unitara
Vaterlandische Front
, il princip dal manader carismatic, il scumond da partidas concurrentas.
Hitler
proclamescha l’adesiun da l’Austria al Reich tudestg (1938)
Il putsch dal fanadur 1934 aveva gi lieu senza intervenziun directa da la Germania; betg il davos er perquai che Mussolini vuleva mantegnair da quel temp l’Austria sco stadi independent. Ma suenter il 1934 e la pressiun da vart dal Reich tudestg creschida onn per onn. Tar inscunters cun
Hitler
e Schuschnigg vegni mess sut pressiun d’integrar ministers ?naziunals? (vul dir adherents da l'
Anschluss
, l’adesiun a la Germania) en sia regenza. Ma il chancelier vuleva far frunt a questas tendenzas ed ha annunzia per il 1938 ina votaziun dal pievel davart l’independenza da l’Austria. Per prevegnir a questa votaziun ha Goring sfurza il president dal stadi Miklas da nominar ina nova regenza naziunalsocialistica sut
Arthur Seyss-Inquart
. Ils 12 da mars 1938 e la nova regenza entrada en uffizi; a medem temp en truppas tudestgas marschadas en l’Austria. Da quel temp avevan ils naziunalsocialists gia surpiglia en differentas parts dal pajais la pussanza, per exempel a Graz. Ils 13 da mars ha Hitler, incita da l’euforia da ses aderents en l’Austria, relascha la lescha d’adesiun dal stadi a la Germania. Immediat ha cumenza en tut il pajais il terrur cunter ils Gidieus ed ils adversaris politics.
A partir da l’avrigl 1939 e l’Austria vegnida transfurmada territorialmain cun l’idea da far svanir il num
Osterreich
. Quel e vegni transfurma en
Ostmark
ed a partir dal 1942 en
Alpen-
e
Donau-Reichsgau
. Er al nivel dals pajais federativs hai da diversas midadas, tranter auter han ins stgaffi
Gross-Wien
cun ina surfatscha trais giadas usche gronda sco avant.
Sper Adolf Hitler, ch’era naschi a
Braunau am Inn
(Austria Auta), en er blers auters Austriacs sa participads a la politica ed als crims dal naziunalsocialissem.
[11]
En l’Austria sezza han ins endrizza ina spessa rait da
champs da concentraziun
cun
Mauthausen/Gusen
sco center. Be a Mauthausen en vegnids per la vita radund 100 000 praschuniers.
Suenter la fin da la guerra il 1945 e l’Austria vegnida restituida sco stadi independent. Gia ils 27 d’avrigl ha la regenza provisorica sut
Karl Renner
pudi proclamar la Segunda Republica. Cun paucas excepziuns en puspe entrads en vigur ils singuls artitgels da la constituziun dal 1920/29.
Tant entaifer la populaziun austriaca sco er en la politica en ils onns da guerra vegnids tematisads sur decennis or da la perspectiva da l’Austria sco l’≪emprima unfrenda da Hitler≫. Pir plaun a plaun e sa derasada l’enconuschientscha d’er esser conculpaivels da la Segunda Guerra mundiala e dal holocaust.
Fin il 1955 e l’Austria stada sutdividida en zonas d’occupaziun. La gronda da quella, al nordost dal pajais, furmava la zona sovietica. Ils 15 da matg 1955 han las quatter pussanzas victuras e represchentants da la regenza austriaca segna il contract statal da l’Austria. Suenter esser s’obligada da betg pli vulair s’alliar a la Germania e suenter avair declera la neutralitad, e l’Austria puspe daventada ils 27 da fanadur 1955 in stadi cumplainamain suveran. Ils 26 d’october 1955 en las davosas truppas d’occupaziun sa retratgas; quest di vegn commemora fin oz sco festa naziunala.
Ils onns 1960 ha l’Austria purta avant las
Naziuns unidas
il conflict cun l’
Italia
pervi dal
Tirol dal Sid
. Fin il 1918 aveva quel fatg part da l’Austria; suenter l’
Emprima Guerra mundiala
aveva l’Italia annecta questa regiun cun maioritad tudestga. Il 1969 han ins cuntanschi in status d’autonomia ch’e sa cumprova e ch’e anc vegni schlargia ils ultims decennis.
Dapi la fin dal bloc da l’ost (1989/90), a la quala er l’Austria ha contribui sia part, na sa chatta il pajais betg pli a l’ur da l’Europa orientada al chapitalissem, mabain entamez in continent en moviment. Il 1995 e l’Austria daventada commembra da l’
Uniun europeica
; il 1994 avevan dus terzs da la populaziun approva l’adesiun. Il 2002 ha l’
euro
remplazza il schilling ed il 1995 ha l’Austria segna il
Contract da Schengen
, uschia ch’i na vegnan betg pli fatgas controllas als cunfins tar l’Italia e la Germania. Suenter ch’era ils ulteriurs stadis cunfinants en s’alliads a questa cunvegna, e l’Austria circumdada dapi il 2011 dal tuttafatg da pajais dal
Spazi da Schengen
.
Tenor la constituziun dal 1920/29, ch’e puspe vegnida messa en vigur il 1945, furma l’Austria ina republica parlamentara che sa cumpona da nov pajais federativs (
Bundeslander
). Schef dal stadi e il president federal (tudestg Bundesprasident). Quel vegn elegi directamain dal pievel per ina durada d’uffizi da sis onns. Sco stadi federativ en las incumbensas statalas en l’Austria repartidas tant sin la republica sco er sin ils pajais federativs.
Sedia dal Parlament a
Vienna
L’Austria enconuscha in sistem da duas chombras: il Cussegl naziunal (
Nationalrat
) ed il Cussegl federal (
Bundesrat
).
Il Cussegl naziunal cumpiglia 183 deputads e furma la chombra politicamain dominanta. Ella vegn elegida da tut las burgaisas e burgais sur 16 onns tenor il dretg d’elecziun da proporz. Per evitar ina sparpagliaziun memia gronda ston las singulas partidas cuntanscher almain 4 procent da las vuschs per pudair far part dal cussegl naziunal. La perioda d’uffizi dura tschintg onns.
Il Cussegl federal sa cumpona da deputads ch’ils parlaments dals singuls pajais federativs pon eleger tenor lur dumber d’abitants. Tenor il princip federal dal stadi represchenta il Cussegl federal ils interess dals singuls pajais federativs. Areguard dumondas d’interess naziunal sa restrenscha ses dretg sin il veto suspensiv; en dentant tangads dretgs dals pajais federativs, ha il Cussegl federal il dretg d’in veto absolut.
Schef da la regenza furma il chancelier federal (tudestg Bundeskanzler). Suenter las elecziun vegn per regla incumbensa il primcandidat da la partida victura da furmar la regenza. Silsuenter vegnan il chancelier, il vicechancelier ed ils ministers designads dal president federal. La regenza e dependenta da la confidenza dal Cussegl naziunal; per quest motiv datti be excepziunalmain regenzas da minoritad.
A nivel dals pajais federativs sa numnan ils parlaments Landtag. Er quels vegnan elegids da las burgaisas e dals burgais ch’han accumpli 16 onns tenor la procedura electorala da proporz. La regenza dals singuls pajais federativs ha num Landesregierung e sa cumpona dal president (
Landeshauptmann
) e dals ulteriurs commembers da la regenza (
Landesrate
).
In’atgnadad dal sistem politic en l’Austria furman las Chombras d’economia e d’industria. I sa tracta da gruppas d’interess cun commembranza obligatorica. Questas chombras vegnan mintgamai involvidas en la procedura da consultaziun areguard novas leschas. Ellas valan sco partenaris socials en la tschertga da cumpromiss politics. Tras quai datti be darar moviments da chauma en l’Austria. Savens vegnan questas gruppas d’interess dentant er crititgadas sco segunda regenza betg elegida.
Dapi la fundaziun da la Segunda Republica domineschan duas partidas grondas la politica statala: la partida cristian-conservativa OVP (
Osterreichische Volkspartei
) e la partida socialdemocratica SPO (
Sozialdemokratische Partei Osterreichs
). Malgra lur orientaziun politica divergenta han ins furma pliras giadas ina gronda coaliziun, numnadamain il 1945?1966 ed il 1986?1999.
Sco terza forza politica e sa fatga valair a partir dals onns 1990 la FPO (
Freiheitliche Partei Osterreichs
). Quest svilup davent dal sistem iperstabil da duas partidas (cun ina da las pli autas quotas da commembranza da tut il mund) era gia sa mussa en ils onns 1980 cur ch’ils Verds eran s’etablids a l’ur sanester dal spectrum politic. Pli tard ha lura la FPO fatg il medem a l’ur dretg.
Il budget dal stadi ha cumpiglia il 2016 expensas en l’autezza da 192,6 milliardas dollars ed entradas da 187,3 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budet da 1,3 procent dal product interiur brut
Er l’Austria ha senti enturn il 2010/11 la crisa finanziala ed economica mundiala. La finamira tenor ils
Contracts da Maastricht
ch’ils daivets statals na dastgian betg surpassar 60 % dal product naziunal brut n’ha l’Austria mai pli cuntanschi dapi il 1992 (pia avant l’adesiun a l’Uniun europeica il 1995).
Per pudair obtegnair l’independenza statala aveva l’Austria consenti il 1955 envers l’
Uniun sovietica
sia neutralitad. Durant la
Guerra fraida
ha l’Austria pudi sa posiziunar sco stadi da colliaziun tranter las pussanzas dal vest ed il bloc da l’ost. Vienna e daventa in lieu da conferenzas internaziunal, damai ch’ins na vuleva sa scuntrar ni en in pajais commember da la
NATO
ni sin il territori dal
Patg da Varsovia
.
L’onn 1980 e Vienna daventa la terza sedia uffiziala da las
Naziuns unidas
(suenter
New York
e
Genevra
). Dal 1972 al 1981 e plinavant sta en uffizi l’anteriur minister da l’exteriur
Kurt Waldheim
sco secretari general da las Naziuns unidas. Gia pli baud eran ulteriuras organisaziuns internaziunalas sa domiciliadas a Vienna sco per exempel l’
Organisaziun internaziunala d’energia atomara
(IAEO), l’
Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa
(OSCE) u l’
Organisaziun dals pajais exportaders da petroli
(OPEC).
Zona da producziun da vin en la
Wachau
(Sankt Michael)
Radund 85 % da la surfatscha da l’Austria vegnan tratgs a niz tras l’agricultura (45 %) e la selvicultura (40 %). L’agricultura e segnada da manaschis pitschens e mesauns ch’han difficultads da star a per cun la concurrenza internaziunala. Perquai en blers manaschis sa spezialisads sin products da qualitad. Da tut ils pajais da l’
Uniun europeica
ha l’Austria la pli auta procentuala da producents da bio.
[12]
In dals impurtants products d’export entaifer l’agricultura furma il vin. Er qua han ins chatta ils davos onns la storta en direcziun da products da qualitad. La gronda part dal vin austriac che vegn exporta va en
Germania
, en
Svizra
ed en ils
Stadis Unids
.
L’industria en l’Austria e moderna e cumpetitiva. Ils manaschis industrials ch’eran en il maun public han ins per il pli privatisa en il decurs dal temp.
La gronda part da la prestaziun economica deriva oz dentant ? sco en ils blers stadis industrials ? dal sectur da servetschs. Qua en da menziunar en spezial il commerzi, las bancas ed il turissem. Il turissem generescha radund 9 % dal product naziunal brut e sa reparta en parts egualas sin las stagiuns d’enviern e da stad.
Dus facturs marcheschan l’infrastructura da traffic: d’ina vart la posiziun centrala entamez l’
Europa
, da l’autra vart la topografia alpina. La furma lunghenta dal pajais fa da l’Austria anc supplementarmain in pajais da transit. Quai pretenda savens vias da traffic da grondas dimensiuns, per part er en territoris ch’en ecologicamain sensibels.
L’entira rait stradala cumpiglia tranter auter 2185 km autostradas e vias directas e 9959 km ulteriuras vias naziunalas. La lunghezza da tut las vias d’autos en il pajais munta a 114 590 km.
[13]
La gronda part da las vias vegn mantegnida dal maun public.
En l’Austria valan en general las suandantas limitaziuns da sveltezza: 130 km/h sin autostradas, 100 km/h sin vias directas e 50 km/h entaifer ils abitadis. Per utilisar las autostradas dovran autos da persunas ina vignetta.
La gronda part dals trajects da la viafier giascha en ils mauns da la viafier statala OBB (Osterreichischen Bundesbahnen). La pli impurtanta viafier, la Westbahn che maina da Vienna a Salzburg, vegn actualmain rendida charrabla per trens ad auta sveltezza. Il medem vala er per la Sudbahn che maina da Vienna en direcziun Slovenia ed Italia. Il terz element central e la viafier dal Brenner che furma ? tant per la viafier sco per il traffic sin via ? ina da las colliaziuns las pli directas tranter la Germania e l’Italia.
La via da navigaziun la pli impurtanta, tant per il traffic da passagiers sco er per il traffic da martganzia, furma il Danubi. Gia dal temp da la monarchia habsburgaisa, il 1829, era vegnida fundada l’emprima Donau-Dampfschiffahrts-Gesellschaft. Fin il 1880 era quella creschida a la pli gronda societad da navigaziun sin auas continentalas. Per gronda part serva la via da navigaziun dal Danubi al turissem.
Il Chanal Rain-Main-Danubi, construi tranter il 1960 ed il 1992, collia la Mar dal Nord (Rotterdam) cun la Mar Naira (Constan?a, Rumenia). Quest chanal ha augmenta fermamain il traffic da martganzia sin questa via d’aua la pli directa tras l’Europa. Per gronda part vegnan transportads materials sco glera, metal u charvun.
L’Austrian Airlines Group furmava oriundamain la societad aviatica naziunala ed e vegnida privatisada il 2009. Ella offra las pli bleras colliaziuns a partir da Vienna. Ulteriuras impurtantas plazzas d’aviaziun sa chattan a Graz, Linz, Klagenfurt, Salzburg ed Innsbruck.
La gronda part da l’energia electrica ? numnadamain radund 60 % ? furneschan implants idraulics (ovras idroelectricas ad aua currenta sco er ovras d’accumulaziun). Per curclar il basegn maximal en en pli en funcziun divers implants da turbinas da gas. Ils davos onns e er s’augmentada en l’Austria la cumpart da las novas energias. Il 2011 vegnivan per exempel producids radund 3,3 % da l’energia electrica tras implants eroelectrics. Quels sa chattan per gronda part en las planiras cun bler vent en l’ost dal pajais.
[14]
En ils onns 1970 aveva l’Austria er fatg emprims pass en direcziun da l’energia nucleara. Ina votaziun dal pievel memorabla ha dentant impedi il 1978 che l’ovra atomara Zwentendorf, ch’era gia erigida, vegnia messa en funcziun. Il medem onn e entrada en vigur ina lescha da bloccada areguard l’energia atomara che vala fin oz.
La scola vegn per gronda part manada dal stadi, uschia ch’il sistem da furmaziun e en tut ils pajais federativs il medem. Scolas privatas furman plitost l’excepziun.
Il sistem da scola en l’Austria enconuscha ina scola elementara che dura quatter onns. Silsuenter ? pia gia cun diesch onns ? han las scolaras ed ils scolars da sa decider ubain per l’uschenumnada scola principala che dura 4 onns ubain per il gimnasi che dura 8 onns e che maina a la matura. Suenter la scola principala en accessiblas las differentas furmaziuns professiunalas fin a la furmaziun professiunala superiura.
Blers usits regiunals ch’en sa mantegnids en l’Austria stattan en connex cun las stagiuns u cun l’onn ecclesiastic catolic. Exempels enconuschents furman (en lur num original): Aperschnalzen, Glockler, Kathreintanz, Kufenstechen, Maria Lichtmess e Fasching. Sper la musica ed il saut vegn tgirada en l’Austria ina ritga tradiziun da costums e surcusidas (Dirndl, Loden).
Wolfgang Amadeus Mozart
Durant il 18avel e 19avel tschientaner ha Vienna furma il center d’ina ritga cultura musicala. Fin oz existan numerusas operas, teaters ed orchesters che tgiran questa tradiziun. Enconuschent en tut il mund e er il Concert da Bumaun dals Filarmonists da Vienna.
Renumads cumponista da l’epoca classica e romantica en
Wolfgang Amadeus Mozart
,
Ludwig van Beethoven
,
Joseph Haydn
,
Franz Schubert
,
Anton Bruckner
,
Franz Liszt
e
Johann Strauss
. En pli e s’etablida a medem temp l’operetta che vegn tgirada sco furma artistica elevada.
En il 20avel tschientaner han
Gustav Mahler
ed ils cumponists da la
Nova scola viennaisa
(
Arnold Schonberg
,
Alban Berg
ed
Anton Webern
) revoluziuna la musica classica. Tranter ils numerus dirigents da renum internaziunal en da menziunar
Karl Bohm
,
Herbert von Karajan
e
Nikolaus Harnoncourt
.
Entaifer la musica moderna e sa sviluppa in agen gener, numna austropop, represchenta tranter auter da
Georg Danzer
e
Reinhard Fendrich
. Bain il pli enconuschent ?export? da la musica da rock e pop e sta
Falco
ch’ha gi en ils onns 1980 success internaziunals cun chanzuns sco ?Rock Me Amadeus? u ?Jeanny?. En l’entir intschess da lingua tudestga en plinavant
Peter Alexander
ed
Udo Jurgens
da numnar tranter ils chansonniers ils pli populars.
Il musicist da jazz
Joe Zawinul
(piano / orgla electrica), oriund da Vienna, e arriva ils onns 1960 en ils Stadis Unids ed ha fatg la carriera cun ils musicists ils pli enconuschents (
Julian ?Cannonball? Adderley
,
Miles Davis
e.a.). Si’atgna band
Weather Report
e daventada ils onns 1970/80 ina da las pli impurtantas furmaziuns da jazz (fusion) insumma.
Er la musica populara tradiziunala sco er sias furmas pli novas giaudan en l’Austria ina gronda stima. Concerts e producziuns da televisiun sco il ?Musikantenstadl? attiran mintgamai in grond public.
L’Austria ha ina scena da teater ordvart ritga e viva che vegn er promovida vastamain tras il maun public. La
Wiener Staatsoper
furma in dals teaters da musica ils pli enconuschents dal mund ed il
Burgtheater
vala sco ina da las tribunas las pli impurtantas da l’entir territori tudestg. Ma er il teater popular, il cabaret, l’art da tribuna pitschna e la cultura alternativa flureschan.
La litteratura da teater austriaca dals davos decennis tanscha da la legendara ?Publikumsbeschimpfung? da
Peter Handke
sur ?Der Himbeerpflucker? da
Fritz Hochwalder
, che tracta il temp naziunalsocialistic, fin al drama ?Heldenplatz? da
Thomas Bernhard
che tematisescha ils tratgs catolic-reacziunars da l’Austria.
Enconuschentas acturas ed acturs da teater e film oriunds da l’Austria en:
Romy Schneider
,
Oskar Werner
,
Curd Jurgens
,
Maria Schell
,
O.W. Fischer
,
Maximilian Schell
,
Senta Berger
e
Klaus Maria Brandauer
. En pli e da menziunar
Arnold Schwarzenegger
ch’ha fatg carriera en ils Stadis Unids tant sco actur sco er sco guvernatur da la
California
.
Tranter ils impurtants auturs dal 19avel e 20avel tschientaner tutgan:
Franz Grillparzer
,
Ferdinand Raimund
,
Johann Nestroy
,
Bertha von Suttner
(Premi Nobel da la pasch 1905),
Marie von Ebner-Eschenbach
,
Hugo von Hofmannsthal
,
Rainer Maria Rilke
,
Georg Trakl
,
Franz Kafka
,
Karl Kraus
,
Odon von Horvath
,
Joseph Roth
,
Stefan Zweig
,
Robert Musil
,
Gustav Meyrink
,
Franz Werfel
,
Ingeborg Bachmann
,
Fritz Hochwalder
,
Thomas Bernhard
,
Ernst Jandl
,
Wolfgang Bauer
,
Johannes Mario Simmel
,
Peter Handke
ed
Elfriede Jelinek
(Premi Nobel da litteratura 2004).
Ardera da
Hundertwasser
a
Vienna
In dals puncts culminants ha la pictura cuntanschi en l’Austria enturn il 1900 cur che Vienna furmava il center dal jugendstil. En il decurs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner e sa sviluppa il realissem fantastic sco furma tardiva dal surrealissem. A questa direcziun e er d’attribuir
Friedensreich Hundertwasser
cun ses maletgs plitost abstracts e decorativs. In ulteriur fenomen d’atgna tempra ha furma l’acziunissem dals onns 1960, situa tranter pictura e teater.
Impurtants picturs u grafichers furman
Ferdinand Georg Waldmuller
,
Gustav Klimt
,
Koloman Moser
,
Oskar Kokoschka
,
Egon Schiele
,
Alfred Kubin
,
Raoul Hausmann
,
Arnulf Rainer
,
Gottfried Helnwein
e
Franz West
. Tranter ils impurtants sculpturs en da menziunar
Niclas Gerhaert van Leyden
,
Franz Xaver Messerschmidt
,
Fritz Wotruba
,
Alfred Hrdlicka
e
Bruno Gironcoli
.
En ils emprims decennis dal 20avel tschientaner ha enconuschi l’Austria ina fluriziun sin differents champs da la scienza. Da numnar en ils fundaturs da la fisica dals quantums
Wolfgang Pauli
ed
Erwin Schrodinger
, il matematicher
Kurt Godel
, il fundatur da la psicoanalisa
Sigmund Freud
, ils filosofs dal circul viennais e
Ludwig Wittgenstein
, il sociolog empiric
Paul Felix Lazarsfeld
, il bab da la psicologia d’animals
Konrad Lorenz
, il filosof
Karl Popper
u er il constructur d’automobils
Ferdinand Porsche
. La fisicra
Lise Meitner
ha sviluppa ensemen cun
Otto Frisch
l’emprima explicaziun teoretica da la fissiun nucleara. Ina part considerabla dals artists e scienziads numnads e emigrada dal temp dal naziunalsocialissem.
La cuschina austriaca enconuscha d’ina vart ina gronda varietad da tratgas regiunalas tradiziunalas. Da l’autra vart e la cuschina adina puspe vegnida influenzada, tras las colliaziuns culturalas e politicas, d’auters pajais sco l’
Ungaria
, la
Boemia
, l’
Italia
e la
Frantscha
.
Tipicas spezialitads en
Wiener Schnitzel
, Backhendl, Brathendl, Gulasch e tratgas da peschs sco carpa e litgiva. Enconuschentas spaisas dultschas en la turta da
Sacher
, il
strudel cun maila
ed il
Kaiserschmarrn
.
Tenor il model dals
Kaffeehauser
da Vienna, endrizzads a partir dal 1683, en sa derasads cafes en tut l’Austria. Quels tgiran la cultura da cafe e la cumbineschan oz per regla cun la purschida dal restaurant burgais.
Grazia a sia situaziun geografica tutga l’Austria tar l’elita mundiala en numerusas disciplinas da sport d’enviern. En spezial il ski alpin giauda en l’Austria ina gronda stima, quai che sa mussa adina puspe er en il grond dumber d’aspectaturs che persequiteschan las transmissiuns televisivas da las cursas.
In auter tratg caracteristic dal sport en l’Austria e la spessezza da las uniuns da sport. En tschertas vischnancas e citads e dapli che la mesadad da la populaziun activa en ina u l’autra uniun. Quai vala tant per sports enconuschents sco il ballape sco er per sports pli exotics sco american football u fistball.
Fin uss han gi lieu duas giadas gieus olimpics en l’Austria, numnadamain il 1964 ed il 1976 ils
Gieus olimpics d’enviern
ad Innsbruck. Il 2008 ha l’Austria realisa communablamain cun la Svizra il
Campiunadi europeic da ballape
. Il final ha gi lieu a Vienna.
- ↑
[1]
Glista da las muntognas sur 3000 m s.m. sin il territori da l’Austria.
- ↑
Statistik Austria (ed.):
Statistisches Jahrbuch 2011
, p. 506.
- ↑
[2]
, Statistica da la citad da Vienna, consulta ils 15 da mars 2011.
- ↑
Ingeborg Auer e.a.:
OKLIM ? Digitaler Klimaatlas Osterreichs.
En: Christa Hammerl e.a. (ed.):
Die Zentralanstalt fur Meteorologie und Geodynamik 1851?2001.
Leykam, Vienna 2001,
ISBN 3-7011-7437-7
.
- ↑
40 Jahre Arbeitsmigration
, consulta ils 11 d’avrigl 2011.
- ↑
Tenor
Der Fischer Weltalmanach 2011
, p. 362.
- ↑
Statistik der Katholischen Kirche Osterreichs
, consulta ils 18 da schaner 2014.
- ↑
ORF.at, novitads dals 10 da schaner 2012.
- ↑
Ernst Bruckmuller:
Nation Osterreich. Kulturelles Bewußtsein und gesellschaftlich-politische Prozesse.
(=
Studien zu Politik und Verwaltung
, 4), Bohlau, Vienna/Cologna/Graz ²1996,
ISBN 3-205-98000-X
, p. 281s.
- ↑
Verfassung des Bundesstaates Osterreich von 1934
, consulta ils 10 da settember 2010.
- ↑
Rolf Steininger:
Austria, Germany, and the Cold War. From the Anschluss to the State Treaty 1933?1955.
Berghahn Books, New York 2008,
ISBN 978-1-84545-326-8
, p. 14s. John Weiss:
Der lange Weg zum Holocaust. Die Geschichte der Judenfeindschaft in Deutschland und Osterreich.
Ullstein, Berlin 1988,
ISBN 3-548-26544-8
, p. 241s.
- ↑
Bio-Offensive
sin
ORF
, consulta ils 27 da november 2008.
- ↑
Statistica da traffic dal 2011
.
- ↑
Wind in Power 2011 European Statistics
, consulta ils 6 da matg 2012.
- Osterreichische Nationalbibliothek:
Osterreichische Bibliographie: Verzeichnis der osterreichischen Neuerscheinungen
. Vienna 1946?2002. Dapi il 2003
ediziun online
.
- Ingeborg Auer e.a.:
OKLIM ? Digitaler Klimaatlas Osterreichs.
En: Christa Hammerl e.a. (ed.):
Die Zentralanstalt fur Meteorologie und Geodynamik 1851?2001.
Leykam, Vienna 2001,
ISBN 3-7011-7437-7
.
- Richard e Maria Bamberger, Ernst Bruckmuller, Karl Gutkas (ed.):
Osterreich-Lexikon
. Verlagsgemeinschaft Osterreich-Lexikon, Vienna 2004,
ISBN 3-85498-385-9
. Cuntinuescha sco
ediziun online
.
- Ernst Bruckmuller:
Sozialgeschichte Osterreichs.
Oldenbourg, Vienna 2000.
- Harald Fidler:
Osterreichs Medienwelt von A?Z. Das komplette Lexikon mit 1000 Stichwortern von Abzockfernsehen bis Zeitungssterben.
Falter, Vienna 2008,
ISBN 978-3-85439-415-0
.
- Friedrich Heer:
Der Kampf um die osterreichische Identitat.
Bohlau, Vienna 2001,
ISBN 3-205-99333-0
.
- Erwin Ringel:
Die osterreichische Seele: Zehn Reden uber Medizin, Politik, Kunst und Religion.
Ediziun revedida. Kremayr & Scheriau, Vienna 2005,
ISBN 3-218-00761-5
.
- Robert e Melita Sedlaczek:
Das osterreichische Deutsch.
Ueberreuter 2004,
ISBN 3-8000-7075-8
.
- Helmut Seel, Josef Scheipl:
Das osterreichische Bildungswesen am Ubergang ins 21. Jahrhundert.
Leykam, Graz 2004,
ISBN 3-7011-7388-5
.
- Istorgia
- Peter Berger:
Kurze Geschichte Osterreichs im 20. Jahrhundert.
2. ediziun revedida. Facultas Universitatsverlag, Vienna 2008,
ISBN 978-3-7089-0354-5
.
- Karl Vocelka:
Geschichte Osterreichs. Kultur ? Gesellschaft ? Politik.
Heyne, Minca 2002,
ISBN 3-453-21622-9
.
- Herwig Wolfram (ed.):
Osterreichische Geschichte.
14 toms. Ueberreuter, Vienna 1994?2006.