O
tetum
(em tetum:
tetun
), tambem chamado de
teto
, e a lingua nacional e co-oficial de
Timor-Leste
. E uma
lingua austronesia
? como a maioria das
linguas autoctones da ilha
? com muitas palavras derivadas do
portugues
e do
malaio
.
O primeiro tetum, o
tetum-terique
(em tetum:
Tetun-Terik
), ja se havia estabelecido como
lingua franca
antes da chegada dos
portugueses
, aparentemente em consequencia da conquista da parte oriental da ilha pelo imperio dos
Belos
e da necessidade de um instrumento de comunicacao comum para as
trocas comerciais
.
Com a chegada dos
portugueses
a
ilha
, o tetum apodera-se de vocabulos
portugueses
e
malaios
e integra-os no seu lexico, tornando-se uma
lingua crioula
e simplificada ? nasce o
tetum-praca
(em tetum:
Tetun-Prasa
).
Muito embora em finais do
seculo XIX
, os
jesuitas
de Soibada tenham ja traduzido para tetum parte da
Biblia
e, em
1913
, o
governador
da
colonia
tenha tentado introduzir o tetum no sistema educativo timorense, e apenas em
1981
que a
Igreja
adota esta lingua na
liturgia
.
Se bem que o
portugues
fosse a lingua oficial do entao
Timor Portugues
, o tetum-praca serviu como
lingua franca
, derivando grande parte do seu vocabulario do portugues. Quando a
Indonesia
invadiu e ocupou
Timor-Leste
em
1975
, declarando-o a
vigesima setima Provincia da Republica
, o uso do
portugues
foi proibido. Mas a
Igreja Catolica
, em vez de adotar a
lingua indonesia
(
bahasa
, como as vezes erradamente e chamada, e uma palavra indonesia que significa
lingua
) como lingua liturgica, adotou o tetum, tornando-o num pilar da identidade cultural e nacional.
Atualmente, o tetum e a lingua com maior expressao em
Timor-Leste
. Apesar de o
tetum-praca
possuir variacoes regionais e sociais, hoje o seu uso e alargado porque e compreendido por quase toda a populacao timorense. E este
tetum-praca
que foi adotado como "lingua oficial" com a designacao de
Tetum Oficial
. O alfabeto utilizado e o
tetum
.
[
2
]
A gramatica do tetum e relativamente facil, ja que nao ha generos, nem conjugacoes de verbos, nem artigos definidos. Entao
feto
pode traduzir-se com 'mulher' ou 'a mulher'. Da mesma maneira, nao se usa o plural habitualmente para os nomes, se bem que seja possivel usar a palavra
sira
('eles') para enfase.
- feto ?
[a] mulher
- feto sira ?
[as] mulheres
No caso de palavras de
origem portuguesa
, usa-se o plural distinto, com o sufixo
s
:
- Estadus Unidus ?
Estados Unidos
(tambem
Estadu Naklibur sira
)
- Nasoens Unidas ?
Nacoes Unidas
(tambem
Nasaun Naklibur sira
)
Nao ha verbos como 'ser', 'estar' nem 'ficar', mas pode-se usar a palavra
la'os
(literalmente 'nao e') para indicar o negativo.
- Timoroan la'os Indonezia-oan. ?
Os timorenses nao sao indonesios.
- Lia-indonezia la'os sira-nia lian. ?
O indonesio nao e a lingua deles.
Da mesma maneira,
maka
(que se traduz aproximadamente como 'e que')
- Xanana Gusmao maka ita-nia Prezidente. ?
E o Xanana Gusmao que e o nosso Presidente.
- Joao maka gosta serveja. ?
E o Joao que gosta de cerveja.
O participio passado nao e usado habitualmente excepto para enfase, quando a palavra
ona
('ja') e adicionada ao fim da frase.
- Ha'u han. ?
Como.
- Ha'u han etu. ?
Como/comi arroz.
- Ha'u han etu ona. ?
Comi/tenho comido arroz.
Como o malaio, o tetum usa duas formas de 'nos':
ami
(equivalente a 'kami' em malaio) que e exclusiva, e
ita
(equivalente a 'kita' em malaio), que e inclusiva.
- Ita-nia rai
?
O nosso pais.
(O meu pais e o teu.)
- Ami-nia karreta
?
O nosso carro.
(O carro da nossa familia, nao o teu).
As primeiras obras sobre
ortografia
do tetum sao de
origem portuguesa
. Data de
1889
a publicacao do primeiro
dicionario
de tetum, o
Diccionario de Portuguez-Tetum
do padre Sebastiao Maria Aparicio da Silva. Ja no
seculo XX
, em
1907
, pela mao de Rafael das Dores, ve a luz do dia o
Diccionario Teto-Portuguez
. Manuel Patricio Mendes e Manuel Mendes Laranjeira colaboram para um novo
Dicionario Tetum-Portugues
, em
1935
. Artur Basilio de Sa, em
1952
, publica as suas
Notas sobre linguistica timorense: Sistema de representacao fonetica
.
Sendo obras de portugueses, numa epoca em que o unico meio de instrucao autorizado nas escolas timorenses era o
portugues
, o objetivo dos autores residia em definir sistemas ortograficos do
tipo fonetico
, de modo a ajudar os estrangeiros a falarem tetum, e nao tanto em dotar os timorenses de um meio literario indigena. Seguem ortografias algo conservadoras, por regra observando as convencoes portuguesas. No entanto, introduzem tambem diversas inovacoes, algumas das quais foram ganhando raiz nos habitos locais de escrita e acabaram por ser integradas na ortografia oficial atual.
As primeiras tentativas de criacao de uma ortografia propria com vista a tornar o tetum numa lingua nacional e oficial so chegaram com a epoca da
descolonizacao
, comecando com a campanha de
alfabetizacao
, desenvolvida pelo curto governo da
Fretilin
em
1975
, com a publicacao de
Como vamos alfabetizar o nosso povo Mau Bere de Timor-Leste
pelo Comite da Fretilin para a Literacia.
Em
1980
, com
Timor-Leste
transformado em
Timor Timur
e o
portugues
ja proibido, a Comissao Liturgica da
Diocese de Dili
edita diversos lecionarios e um
Ordinario da Missa: Texto Oficial Tetum
. Desde
1975
e ate
1996
um grupo de linguistas internacionais e timorenses sediados na
Australia
, a Comissao Internacional para o Desenvolvimento de Timor-Leste, prepara os
Principios de Ortografia Tetum: Sistema Fonemico
e publica um
Standard Tetum-English Dictionary
, de autoria de
Geoffrey Hull
.
Estes trabalhos foram completados entre
2001
e
2002
pelo Instituto Nacional de Linguistica (INL), autoridade linguistica do recem-libertado pais, que publicou
Matadalan Ortografiku ba Tetun Nasional
e
Hakerek Tetun Tuir Banati
, estabelecendo uma
ortografia
padronizada, em parte baseadas nas reformas ortograficas introduzidas pela
Fretilin
.
Estes incluiram a simplificacao de palavras portuguesas, por exemplo, a
educacao
transliterada como
edukasaun
, a combinacao de letras 'ch' e transliterada como 'x', por exemplo
cha
, e escrita como
xa
; a eliminacao das consoantes mudas em palavras herdadas do portugues, por exemplo,
istoria
(historia),
batizmu
(baptismo),
asaun
(accao),
projetu
(projecto) e a transliteracao do 'lh' e do 'nh' em portugues para 'll' e 'n', consequentemente,
senhor
em portugues torna-se
senor
em tetum e
trabalhador
torna-se
traballador
.
O uso dos digrafos portugueses 'lh' e 'nh' constituia uma das maiores fraquezas dos sistemas ortograficos do tetum, devido ao facto deste, ao contrario do
portugues
, ter um 'h' aspirado. Para alem disso, muitas linguas de
Timor-Leste
tem autenticas sequencias consonantais 'lh' e 'nh', em muitos casos como fonemas vulgares.
Como o objetivo foi o de criar uma ortografia pantimorense, que fosse aplicavel as diversas linguas nacionais, era imperativo encontrar novos simbolos para substituir 'lh' e 'nh' de origem portuguesa. Alguns linguistas favoreceram 'ly' e 'ny', mas outros consideraram-nos demasiado proximos do
indonesio
. Propos-se a introducao de um diacritico para distinguir 'l' e 'n' como fonemas independentes e polivalentes, nomeadamente colocando um macron sobre o 'l' e o 'n' indicando serem consoantes longas. No entanto, tais simbolos nao facilitavam o
uso informatico
, pelo que acabou por se optar pelo 'n' e pelo 'll'.
O nome em tetum de
Timor-Leste
e
Timor Lorosa'e
, ou o 'pais do sol nascente'.
- loro ? sol
- loron ? dia
- lorosa'e ? nascer do sol ou 'leste'
Algumas palavras em tetum:
- barak ?
muito
- boot ?
grande
- ki'ik ?
pequeno
- mane ?
homem
- feto ?
mulher
- foho ?
montanha
- tasi ?
mar
- mala'e ?
estrangeiro
- liafuan ?
palavra
- rain ?
pais
- kuda ?
cavalo timorense
- manu ?
frango
- bibi ?
cabrito
- bibi-russa ?
veado
- labarik ?
crianca
Palavras derivadas do
portugues
:
- aprende ?
aprender
- demais ?
o mesmo em portugues
(tambem 'barakliu')
- entaun ?
entao
- eskola ?
escola
- igreja ?
o mesmo em portugues
- istoria ?
historia
- paun ?
pao
- povu ?
povo
- relijiaun ?
religiao
- serveja ?
cerveja
- tenke ?
tem que
Palavras derivadas do
malaio
:
- barak ?
muito
(de
banyak
)
- bele ?
poder
(de
boleh
)
- uma ?
casa
(de
rumah
)
- dalan ?
estrada
(de
jalan
)
- karreta ?
automovel
(de
kereta
)
- lima ?
cinco
(de
limah
)
As palavras malaias e portuguesas para os numeros sao tambem usadas frequentemente em tetum.
- ida ?
um
- rua ?
dois
- tolu ?
tres
- haat ?
quatro
- lima ?
cinco
- neen ?
seis
- hitu ?
sete
- ualu ?
oito
- sia ?
nove
- sanulu ?
dez
- sanulu-resin-ida ?
onze
- sanulu-resin-rua ?
doze
- sanulu-resin-tolu ?
treze
- sanulu-resin-haat ?
catorze
- sanulu-resin-lima ?
quinze
- sanulu-resin-neen ?
dezasseis
- sanulu-resin-hitu ?
dezassete
- sanulu-resin-walu ?
dezoito
- sanulu-resin-sia ?
dezanove
- ruanulu ?
vinte
- ruanulu-resin-ida ?
vinte e um
- tolunulu ?
trinta
- haatnulu ?
quarenta
- limanulu ?
cinquenta
- neennulu ?
sessenta
- hitunulu ?
setenta
- walunulu ?
oitenta
- sianulu ?
noventa
- atus ida ?
cem
- atus ida resin ida ?
cento e um
- Bondia ?
Bom dia
- Di'ak ka lae? ?
Como estas?
(literalmente:
bem ou nao bem?
)
- Ha'u di'ak ?
Estou bem.
- Obrigadu ?
Obrigado
- Ita bele ko'alia tetun? ?
Podes falar tetum?
- Loos ?
Sim.
- Lae ?
Nao.
- Ha'u komprende ?
Compreendo
Referencias
- Costa, Luis (2000).
Dicionario de Tetum-Portugues
. Lisboa: Colibri.
- Comissao Liturgica da Diocese de Dili (1980).
Ordinario da Missa: Texto Oficial Tetum
. Dili.
- Dores, Raphael das (1907).
Diccionario Teto-Portuguez
. Lisboa: Imprensa Nacional.
- Fernandes, Abilio (1937).
Metodo Pratico para Aprender o Tetum
. Macau
- Comite de Alfabetizacao da Fretilin (1975). "Como vamos alfabetizar o nosso povo Mau Bere de Timor-Leste".
Timor-Leste
, No. 6, Suplementos 1,2,3.
- Hull, Geoffrey (1999).
Standard Tetum-English Dictionary
. Sydney: Allen & Unwin em associacao com a University of Western Sydney ? Macarthur.
- Esperanca, Joao Paulo T. (2001).
Estudos de linguistica timorense
. Aveiro: SUL?Associacao de Cooperacao para o Desenvolvimento.
- Hull, Geoffrey and Eccles, Lance (2004).
Gramatica da Lingua Tetum
. Lisboa: LIDEL.
- Instituto Nacional de Linguistica (INL) (2002).
Matadalan Ortografiku ba Tetun Nasional
. INL: Dili.
- Instituto Nacional de Linguistica (INL) (2002).
Hakerek Tetun Tuir Banati
. INL: Dili.
- International Academic Committee for the Development of East Timorese Languages (IACDETL) (1996).
Principios de Ortografia Tetum: Sistema Fonemico
. Sydney: University of Western Sydney.
- Laranjeira, Manuel Mendes (1916).
Cartilha Tetum
. Dili: Imprensa Nacional; (1932) Macau.
- Lencastre, J. Garcez de (1929). "Algumas regras gramaticais da lingua tetum e vocabulario".
Boletim da Agencia Geral das Colonias
, 5/54 (Dec.), pp. 82-92.
- Martinho, Jose S. (1943).
Quatro Seculos de Colonizacao Portuguesa
. Porto: Livraria Progredior.
- Mendes, Manuel Patricio e Laranjeira, Manuel Mendes (1935).
Dicionario Tetum-Portugues
. Macau: N.T. Fernandes & Filhos.
- Sa, Artur Basilio de (1952). "Notas sobre linguistica timorense: Sistema de representacao fonetica".
Estudos Coloniais
. Lisboa, 3 (1-2), pp. 39-60.
- Silva, Sebastiao Aparicio da (1887).
Diccionario de Portuguez-Tetum
. Macau: Typographia do Seminario.
- Tilman, Armindo (1996).
Matadalan nosi tetun. Timor lian
. Lisboa (edicao privada).