Pseudo-Dionisio, o Areopagita
(ou
Dionisio, o Pseudo-Areopagita
), tambem simplesmente
Pseudo-Dionisio
, foi um autor,
teologo cristao
e
filosofo
neoplatonico
do final do seculo V ao inicio do seculo VI, que escreveu um conjunto de obras conhecido como
Corpus Areopagiticum
ou
Corpus Dionysiacum
. Elas exerceram, segundo os
historiadores da filosofia
e da
arte
, uma forte influencia em toda a
mistica crista
ocidental na
Idade Media
. Na arte, sua teologia forneceu fundamentacao a
iconofilia
bizantina
[
1
]
e a diversos temas,
[
2
]
e seus textos foram tambem muito lidos e admirados pelo
Abade Suger de Saint-Denis
, construtor do primeiro grande exemplar de
arquitetura gotica
: a
Basilica de Saint-Denis
.
[
3
]
O autor identifica-se
pseudepigraficamente
no corpus como "Dionisio", retratando-se como
Dionisio, o Areopagita
, o convertido ateniense do
apostolo Paulo
mencionado em
Atos 17
:34.
[
4
]
Mas provavelmente os textos foram escritos por um teologo bizantino sirio do fim do seculo V ou inicio do seculo VI, originalmente em
grego
, depois traduzidos para o
latim
por
Joao Escoto Erigena
.
Ate o seculo XVI, os textos tinham valor quase apostolico, ja que Dionisio fora o primeiro discipulo de
Paulo de Tarso
. Nessa epoca surgiram as primeiras controversias academicas a respeito da sua autenticidade. Argumentava-se que os textos continham marcada influencia de
Proclo
, da escola
neoplatonica
de Atenas, e portanto nao poderiam ser anteriores ao seculo V. Mas somente a partir do
seculo XIX
essa tese foi aceita e o autor desconhecido passou e ser chamado "Pseudo-Dionisio". Apesar disso, por sua linguagem poetica e pela coerente exposicao de ideias, o
Corpus
permanece considerado como expressao autentica do neoplatonismo ateniense e da tradicao mistica crista.
O chamado
Corpus Dionisyacum Areopagiticum
e composto hoje por 4 livros, alem de 10 epistolas, originalmente em grego e de estilo homogeneo. Foi copiado diversas vezes e amplamente circulado, chegando a uma
editio princeps
que reuniu manuscritos aleatorios e alguns corrompidos, ate, enfim, a
edicao de Migne
.
[
5
]
Os tratados restantes sao:
[
6
]
- Dos Nomes Divinos
(
Περ? θε?ων ?νομ?των
); em treze capitulos, o mais longo dos livros do
Corpus
, trata dos nomes atribuidos a Deus, nas Escrituras;
- Da Hierarquia Celestial
(
Περ? τ?? ο?ραν?ου ?εραρχ?α?
)
; composto de quinze capitulos, trata das
hierarquias de anjos
, segundo um esquema semelhante a
Theologia Platonica
de
Proclo
, cristianizada;
- Da Hierarquia Eclesiastica
(
Περ? τ?? ?κκλησιαστικ?? ?εραρχ?α?
); com sete capitulos, descreve e interpreta alegoricamente a liturgia;
- Da Teologia Mistica
(
Περ? μυστικ?? θεολογ?α?
), "uma obra breve, mas poderosa, que trata da teologia negativa ou apofatica e na qual a teologia se torna explicitamente '
mistica
' pela primeira vez na historia";
Sete outras obras sao mencionadas repetidamente por pseudo-Dionisio em suas obras sobreviventes, e presume-se que estejam perdidas
[
8
]
ou sejam obras de ficcao mencionadas pelo Areopagita como um artificio literario para dar a impressao aos seus leitores do seculo VI de envolvimento com os fragmentos sobreviventes de um corpus de escritos muito maior do primeiro seculo.
[
9
]
Elas sao:
- Esbocos Teologicos
(
Θεολογικα? ?ποτυπ?σει?
),
- Teologia Simbolica
(
Συμβολικ? θεολογ?α
),
- Sobre Propriedades e Ordens Angelicas
(
Περ? ?γγελικ?ν ?διοτ?των κα? τ?ξεων
),
- Sobre o Juizo Justo e Divino
(
Περ? δικα?ου κα? θε?ου δικαστηρ?ου
),
- Sobre a Alma
(
Περ? ψυχ??
),
- Sobre Seres Inteligiveis e Sensiveis,
[
nota 1
]
- Sobre os Hinos Divinos
.
[
nota 2
]
Na tentativa de identificar uma data
apos
a qual o corpus deve ter sido composto, varias caracteristicas foram identificadas na escrita de Dionisio, embora as duas ultimas estejam sujeitas a debate academico.
- Em primeiro lugar, e com bastante certeza, e claro que Dionisio adotou muitas de suas ideias?incluindo as vezes passagens quase palavra por palavra?de
Proclo
, que morreu em 485, fornecendo assim pelo menos um limite inicial do final do seculo V para a datacao de Dionisio.
[
10
]
- Na
Hierarquia Eclesiastica
, Dionisio parece aludir duas vezes a recitacao do Credo no decurso da liturgia (
EH
3.2 e 3. III.7). Afirma-se frequentemente que
Pedro de Antioquia
determinou pela primeira vez a inclusao do
Credo Niceno
na liturgia em 476, fornecendo assim uma data mais antiga para a composicao do Corpus. Bernard Capelle argumenta que e muito mais provavel que
Timoteo, patriarca de Constantinopla
, tenha sido o responsavel por essa inovacao liturgica, por volta de 515?sugerindo assim uma data posterior para o Corpus.
[
11
]
- Muitas vezes e sugerido que, porque Dionisio parece evitar a linguagem
cristologica
divisiva, ele provavelmente estava escrevendo depois que o
Henotico
de
Zenao
estava em vigor, algum tempo apos 482. Tambem e possivel que Dionisio tenha evitado as formulas cristologicas tradicionais para preservar um ambiente apostolico geral para suas obras, e nao por causa da influencia do
Henoticon
. Alem disso, dado que o
Henoticon
foi rescindido em 518, se Dionisio estava escrevendo depois dessa data, ele pode nao ter se incomodado com essa politica.
[
11
]
Em termos da ultima data para a composicao do
Corpus
, a mais antiga referencia datavel a escrita de Dionisio vem em 528, ano em que o tratado de
Severo de Antioquia
intitulado
Adversus apologiam Juliani
foi traduzido para o
siriaco
?embora seja possivel que o tratado pode ter sido originalmente composto ate nove anos antes.
[
12
]
Outra ultima data amplamente citada para a escrita de Dionisio vem em 532, quando, em um relatorio sobre um coloquio realizado entre dois grupos (
ortodoxos
e
monofisistas
) debatendo os decretos do
Concilio de Calcedonia
,
Severo de Antioquia
e seus partidarios monofisistas citaram a Quarta Epistola de Dionisio em defesa de seu ponto de vista.
[
13
]
E possivel que o proprio pseudo-Dionisio fosse um membro desse grupo, embora o debate continue sobre se seus escritos de fato revelam uma compreensao monofisista de Cristo.
[
14
]
Parece provavel que o escritor estivesse localizado na Siria, como revelado, por exemplo, pelos relatos dos ritos sacramentais que ele da em
Da Hierarquia Eclesiastica
, que parecem apenas ter semelhanca com os ritos siriacos.
[
15
]
No corpus o
autor implicito
apresenta-se como "Dionisio", retratando-se como a figura de
Dionisio, o Areopagita
, o convertido ateniense do
apostolo Paulo
mencionado em Atos 17:34.
[
5
]
Varias lendas existiram em torno da figura de Dionisio, que se tornou emblematica da propagacao do evangelho no mundo grego. Rapidamente surgiu uma tradicao de que ele se tornou o primeiro bispo de Chipre ou de Milao, ou que foi o autor da Epistola aos Hebreus; de acordo com Eusebio, ele tambem foi considerado o primeiro bispo de Atenas. Portanto, nao e surpreendente que o autor dessas obras tenha escolhido adotar o nome dessa figura brevemente mencionada.
[
16
]
A autoria do Corpus Dionisiano foi contestada desde o inicio, sendo longa a chamada "questao dionisiana";
[
17
]
Severo e seu grupo afirmaram sua datacao apostolica, em grande parte porque parecia concordar com sua cristologia. Esta datacao foi contestada por
Hipacio de Efeso
, que conheceu o grupo monofisista durante o encontro de 532 com o imperador
Justiniano I
; Hipacio negou sua autenticidade com base no fato de que nenhum dos Padres ou Concilios jamais o citou ou se referiu a ele. Hipacio condenou-o junto com os textos
apolinarios
, distribuidos durante a controversia
nestoriana
sob os nomes do Papa Julio e Atanasio, que os monofisitas inseriram como evidencia de apoio a sua posicao.
[
18
]
A primeira defesa de sua autenticidade e realizada por
Joao de Citopolis
, cujo comentario, os
Scholia
(c. 540), sobre o Corpus Dionisiano constitui a primeira defesa de sua datacao apostolica, onde ele argumenta especificamente que a obra nao e apolinariana nem uma falsificacao, provavelmente em resposta tanto a monofisitas quanto a Hipacio?embora ate ele, dadas suas citacoes nao atribuidas de Plotino ao interpretar Dionisio, poderia ter sabido melhor.
[
19
]
A autenticidade de Dionisio e criticada mais tarde no final do seculo, e defendida por
Teodoro de Raithu
; e no seculo VII, e considerada como demonstrada, afirmada por
Maximo, o Confessor
e pelo
Concilio de Latrao de 649
. Daquele ponto ate o
Renascimento
, a autoria foi menos questionada, embora
Tomas de Aquino
,
[
20
]
Pedro Abelardo
e
Nicolau de Cusa
tenham expressado suspeitas sobre sua autenticidade; suas preocupacoes eram geralmente ignoradas.
[
21
]
O humanista florentino
Lorenzo Valla
(falecido em 1457), em seus comentarios de 1457 sobre o
Novo Testamento
, fez muito para estabelecer que o autor do
Corpus Areopagiticum
nao poderia ter sido um convertido de Sao Paulo, embora nao tenha conseguido identificar o verdadeiro autor historico.
William Grocyn
seguiu as linhas de critica textual de Valla, e o ponto de vista critico de Valla sobre a autoria do altamente influente
Corpus
foi aceito e divulgado por
Erasmo
de 1504 em diante, pelo qual ele foi criticado por teologos catolicos. Na
disputa de Leipzig
com
Martinho Lutero
, em 1519,
Johann Eck
usou o
Corpus
, especificamente a
Hierarquia Angelica
, como argumento para a origem apostolica da supremacia
papal
.
[
22
]
[
17
]
Durante o seculo XIX, os
catolicos modernistas
tambem passaram a aceitar que o autor deve ter vivido depois da epoca de Proclo. O autor tornou-se conhecido como "Pseudo-Dionisio, o Areopagita" somente apos o trabalho filologico de J. Stiglmayr e H. Koch, cujos artigos, publicados independentemente em 1895, demonstraram a total dependencia do
Corpus
de Proclus. Ambos mostraram que Dionisio havia usado, em seu tratado sobre o mal no capitulo 4 de
Os Nomes Divinos
, o
De malorum subsistentia
de Proclus.
[
21
]
A identidade de Dionisio ainda e contestada. Corrigan e Harrington acham que Pseudo-Dionisio e mais provavelmente
"um pupilo de Proclo, talvez de origem
Siria
, que sabia o suficiente sobre o platonismo e a tradicao crista para transformar ambos. Como Proclo morreu em 485, e como a primeira citacao clara das obras de Dionisio e de
Severo de Antioquia
entre 518 e 528, podemos colocar a autoria de Dionisio entre 485 e 518-28."
[
nota 3
]
Ronald Hathaway fornece uma tabela listando a maioria das principais identificacoes de Dionisio: por exemplo,
Amonio Sacas
,
Papa Dionisio de Alexandria
,
Pedro de Antioquia
, Dionisio, o Escolastico,
Severo de Antioquia
,
Sergio de Resena
, cristaos nao identificados seguidores de varios figuras, seja desde
Origenes
a
Basilio de Cesareia
, ou de
Eutiques
a
Proclo
.
[
23
]
No ultimo meio seculo, Alexander Golitzin, o academico
georgiano
Shalva Nutsubidze
e o professor
belga
Ernest Honigmann propuseram identificar o pseudo-Dionisio, o Areopagita, com
Pedro, o Iberico
.
[
24
]
Uma identificacao mais recente e com
Damascio
, o ultimo estudioso da
Academia Neoplatonica de Atenas
.
[
25
]
Nao ha, portanto, nenhum consenso academico atual sobre a questao da identificacao de Pseudo-Dionisio.
A
Enciclopedia de Filosofia de Stanford
afirma:
Tambem deve ser reconhecido que "falsificacao" e uma nocao moderna. Como
Plotino
e os
Padres Capadocios
antes dele, Dionisio nao afirma ser um inovador, mas sim um comunicador de uma tradicao.
[
nota 3
]
Outros estudiosos como
Bart D. Ehrman
discordam, por exemplo no livro
Forged
. Embora o Pseudo-Dionisio possa ser visto como um comunicador da tradicao, ele tambem pode ser visto como um polemista, que tentou alterar a tradicao neoplatonica de uma maneira nova para o mundo cristao que tornaria as nocoes de complicadas Hierarquias Divinas mais enfatizadas do que as nocoes de relacao direta com a figura de Cristo como Mediador.
[
27
]
Dionisio atribuiu sua inspiracao ao pseudo-
Hieroteu
, afirmando que estava escrevendo para popularizar os ensinamentos de seu mestre.
[
28
]
Pseudo-Hieroteu foi o autor de "O livro de Hieroteu sobre os misterios ocultos da casa de Deus". Acredita-se que Pseudo-Hieroteu seja o monge sirio do seculo V
Estevao bar Sudaili
,
[
29
]
[
30
]
um escritor
panteista
.
As obras de Dionisio sao
misticas
e apresentam forte
influencia neoplatonica
. Por exemplo, ele usa a conhecida analogia de
Plotino
de um escultor cortando fora aquilo que nao incrementa a imagem desejada, e mostra familiaridade com
Proclo
.
[
31
]
Ele tambem mostra influencia de
Clemente de Alexandria
, os Padres Capadocios, Origenes e outros. Sua obra demonstra grande influencia do
origenismo
e de
Evagrio do Ponto
, ha estudiosos que encontram evidencias de que Pseudo-Dionisio defendeu a doutrina da
apocatastase
, como em sua referencia a sua obra perdida
Esbocos Teologicos
.
[
32
]
Segundo o Pseudo-Dionisio, Deus e melhor caracterizado e abordado por negacoes (
teologia apofatica
) do que por afirmacoes (
teologia catafatica
).
Todos os nomes e representacoes teologicas devem ser negados. De acordo com o Pseudo-Dionisio, quando todos os nomes forem negados, seguir-se-a o "silencio divino, a escuridao e o desconhecimento".
Seu pensamento foi inicialmente usado por
miafisistas
para apoiar partes de seus argumentos, mas seus escritos foram eventualmente adotados por outros teologos da igreja, principalmente devido ao trabalho de Joao de Citopolis e Maximo, o Confessor, na producao de uma interpretacao ortodoxa.
[
33
]
Escrevendo no maximo uma unica geracao depois de Dionisio, talvez entre 537 e 543,
[
34
]
Joao de Citopolis compos um extenso conjunto (cerca de 600)
[
35
]
de
escolios
(isto e, anotacoes marginais) as obras de Dionisio.
Estes, por sua vez, foram prefaciados por um longo prologo no qual Joao expos suas razoes para comentar o corpus. Todos os manuscritos gregos do
Corpus Areopagiticum
que sobrevivem hoje derivam de um manuscrito do inicio do seculo VI contendo os
Scholia
e
Prologo
de Joao?ele teve uma enorme influencia sobre como Dionisio era lido no mundo de lingua grega.
[
36
]
Teologos como
Joao de Damasco
e
Germano I de Constantinopla
tambem fizeram amplo uso dos escritos de Dionisio.
Os escritos dionisianos e seus ensinamentos misticos foram universalmente aceitos em todo o Oriente, entre
calcedonios
e nao calcedonios.
Gregorio Palamas
, por exemplo, referindo-se a esses escritos, chama o autor de "um observador infalivel das coisas divinas".
Na teologia bizantina, foi muito utilizado por
Miguel Pselo
(seculo IX) e
Nicolau de Metone
(seculo XII). Este ultimo inclusive tentou desmerecer a obra de Proclo como uma copia inferior, argumentando com base na autoridade do Corpus Dionisiano.
[
37
]
[
38
]
O Corpus tambem esta presente nas versoes siriaca e armenia, a primeira das quais, por Sergio de Resaina no inicio do seculo VI, serve como um
terminus ante quem
para a datacao do grego original.
Na
Armenia
, a obra de Pseudo-Dionisio era conhecida desde o seculo VII,
[
39
]
encontra-se a primeira traducao do Corpus no seculo VIII, e o pensamento dionisiano foi bastante influente dos seculos X a XV.
[
40
]
Ha traducoes por
arabes cristaos
, que provavelmente circularem apenas entre eles.
[
41
]
Como parte disso, todo o
Corpus Dionisyacum
existe traduzido em arabe por Ibn Sahquq de
Emesa
, provavelmente um
melquita
, no ano 1009, a partir do grego.
[
42
]
Havia antes tambem traducoes parciais, como de secoes de
Os
Nomes Divinos
por Ibr?him b. Y??ann? al-An??k? e do
Hierarquia Celeste
, no seculo IX ou X.
[
43
]
[
44
]
Ha ainda uma alegada parafrase do seculo IX que pode ter sido utilizada por
filosofos islamicos
, ou sugestoes de que o tratado arabe
Teologia de Aristoteles
utilizou de conceitos de Pseudo-Dionisio, mas essas posicoes sao contestadas, pois podem ser melhor explicaveis de outra forma como tendo recebido influencias de outros autores.
[
44
]
Entretanto, nao se descarta a possibilidade de influencias indiretas a partir de tradutores arabes cristaos, e ha uma referencia ao autor pelo historiador islamico
Almacudi
(seculo X), que menciona: "o livro de Dionisio, o Areopagita, sobre os misterios [cristaos]".
[
45
]
A primeira noticia de Dionisio no Ocidente vem do
Papa Gregorio I
, que provavelmente trouxe consigo um codice do
Corpus Areopagitum
ao retornar de sua missao como legado papal ao imperador em Constantinopla em c. 585. Gregorio refere-se ocasionalmente em seus escritos a Dionisio, embora o grego de Gregorio provavelmente nao fosse adequado para se envolver totalmente com a obra de Dionisio.
[
46
]
Nos seculos VII e VIII, Dionisio nao era muito conhecido no Ocidente, exceto por algumas referencias esparsas.
A verdadeira influencia de Dionisio no Ocidente comecou com o presente em 827 de uma copia grega de suas obras pelo
imperador bizantino
Miguel II
ao
imperador carolingio
Luis, o Piedoso
. O rei Luis, por sua vez, deu o manuscrito a
Abadia de St. Denis
perto de Paris
[
47
]
onde, por volta de 838, as obras de Dionisio foram traduzidas para o latim pela primeira vez por
Hilduino
, abade do mosteiro. Pode muito bem ter sido o proprio
Hilduino
quem promoveu seu trabalho (e sua abadia) desenvolvendo a lenda (que seria amplamente aceita durante os seculos subsequentes), de que
Dinis
era a mesma pessoa que Dionisio, o Areopagita de
Atos
17.34, e que ele havia viajado a Roma e depois foi comissionado pelo Papa para pregar na
Galia
, onde foi martirizado.
[
48
]
A traducao de Hilduino e quase ininteligivel.
[
49
]
Cerca de vinte anos depois, um subsequente imperador carolingio,
Carlos, o Calvo
, solicitou ao irlandes
Joao Escoto Erigena
que fizesse uma nova traducao. Ele a terminou em 862.
[
49
]
Esta traducao em si nao circulou amplamente nos seculos subsequentes. Alem disso, embora as proprias obras de Erigena, como a
Homilia sobre o Prologo de Sao Joao
, mostrem a influencia das ideias dionisianas, essas obras nao foram amplamente copiadas ou lidas nos seculos subsequentes.
[
49
]
O monasticismo beneditino que formou o monasticismo padrao dos seculos VIII a XI, portanto, em geral prestou pouca atencao a Dionisio.
No seculo XII, maior uso gradualmente comecou a ser feito de Dionisio entre varias tradicoes de pensamento. A partir desse momento, a historiografia dividiu duas amplas categorias de tendencias interpretativas sobre o corpus de Pseudo-Dionisio: uma e o dionisianismo intelectual, fundado por
Alberto Magno
e seguido por
dominicanos
(por exemplo por Tomas de Aquino
[
50
]
) e entre
misticos da Renania
a partir de
Mestre Eckhart
; a outra vertente e o dionisianismo afetivo, iniciado por
Hugo de Sao Vitor
e sistematizado por
Tomas Galo
, a partir das obras deste ultimo tornando-se a principal corrente ao longo da Idade Media tardia.
[
51
]
[
52
]
[
53
]
[
54
]
Elas discutiam, com base na obra de Pseudo-Dionisio, qual faculdade da alma teria a prioridade na ocasiao da
visao beatifica
, ou contemplacao maior de Deus: se o
intelecto
ou o
amor
(afeto).
[
51
]
Porem, apesar de essa taxonomia binaria ter algum valor, ela e questionada por nao refletir a grande variedade de influencias dionisianas; ha muitas subdivisoes dentre ambas categorias, alem de autores que as combinam.
[
55
]
Incluem-se como tradicoes de pensamento:
- Entre os beneditinos (especialmente na Abadia de Saint-Denis), um interesse maior comecou a ser demonstrado por Dionisio. Por exemplo, um dos monges de Saint Denis,
Joao Sarraceno
, escreveu um comentario sobre
A Hierarquia Celestial
em 1140 e, em 1165, fez uma traducao da obra.
[
49
]
Alem disso,
Suger
, abade de Saint-Denis de 1122 a 1151, baseou-se em temas dionisianos para explicar como a arquitetura de sua nova abadia 'gotica' ajudou a elevar a alma a Deus.
[
56
]
- Entre os
Conegos Regulares
.
Hugo de Sao Vitor
editou dois comentarios sobre
a Hierarquia Celestial
entre 1125 e 1137, revisando-os posteriormente e combinando-os em um so.
Ricardo de Sao Vitor
estava familiarizado com Dionisio atraves de Hugo. Atraves destes, outros foram expostos ao pensamento dionisiano, incluindo
Tomas Galo
e
Gilbert de la Porree
.
[
49
]
- Na
tradicao cisterciense
, parece que os primeiros escritores como
Bernardo de Claraval
,
Guilherme de Saint-Thierry
e
Aelredo de Rievaulx
nao foram influenciados pelo pensamento dionisiano. Entre os cistercienses de segunda geracao,
Isaac de Stella
mostra claramente a influencia das ideias dionisianas.
[
49
]
- E nas Escolas, porem, que o aumento da influencia de Dionisio no seculo XII foi verdadeiramente significativo. Existem poucas referencias a Dionisio na
teologia escolastica
durante os seculos X e XI. No inicio do seculo XII, porem, os mestres da escola da Catedral de
Laon
, especialmente
Anselmo de Laon
, introduziram trechos do
Comentario sobre Sao Joao de
John Scotus Eriugena nas
Sentencas
e na
Glossa Ordinaria
. Dessa maneira, os conceitos dionisianos encontraram seu caminho na escrita de
Peter Lombardo
e outros.
[
49
]
- Boaventura usa imagens e ate citacoes diretas da
Teologia Mistica
de Dionisio no ultimo capitulo de sua famosa obra
Itinerarium Mentis in Deum
(
A Jornada da Alma em Deus
).
[
57
]
Durante o seculo XIII, o franciscano
Roberto Grosseteste
deu uma importante contribuicao ao publicar entre 1240 e 1243 uma traducao, com comentarios, do corpus dionisiano.
[
49
]
Logo depois, o dominicano
Alberto Magno
fez o mesmo. O corpus parisiense do seculo XIII forneceu um importante ponto de referencia ao combinar a "Traducao Antiga" de Joao Escoto Erigena com a "Nova Traducao" de
Joao Sarraceno
, juntamente com glosas e escolios de Maximo, o Confessor, Joao de Citopolis e outros, bem como como os "Extratos" de
Tomas Galo
, e varios comentarios como John Scotus Erigena, Joao Sarraceno e Hugo de Sao Vitor em
A Hierarquia Celeste
.
[
58
]
Rapidamente se tornou comum fazer referencia a Dionisio.
Tomas de Aquino
escreveu uma explicacao para varias obras e o cita mais de 1700 vezes.
[
59
]
Boaventura
o chamou de "principe dos misticos".
[
22
]
Posteriormente, foi na area do
misticismo
que Dionisio, especialmente seu retrato da
via negativa
, foi particularmente influente. Nos seculos XIV e XV, seus temas fundamentais foram extremamente influentes em pensadores como
Marguerite Porete
,
Meister Eckhart
,
Johannes Tauler
,
Joao de Ruusbroec
, o autor de
A Nuvem do Nao Saber
(que fez uma traducao expandida para o
ingles medio
da
Teologia Mistica
de Dionisio),
Jean Gerson
,
Nicolau de Cusa
,
Denis, o Cartuxo
,
Juliano de Norwich
,
Hendrik Herp
e
Catarina de Genova
["O Elemento Mistico da Religiao conforme Estudado em Santa Catarina de Genova e seus Amigos" (1908)]. Sua influencia tambem pode ser rastreada no pensamento
carmelita
espanhol do seculo XVI entre
Teresa de Avila
e
Joao da Cruz
.
[
49
]
Na
Renascenca
, o humanista
Ambrogio Traversari
realizou uma nova traducao em latim em 1437. Em seguida
Marsilio Ficino
iniciou em 1490 uma outra versao da
Teologia Mistica
e de
Dos Nomes Divinos
a partir do grego, publicadas em 1496 e por ele comentadas.
[
60
]
[
61
]
Nelas, adicionou uma dimensao inovadora de misticismo cristao. Para ele, Dionisio se inseria na
prisca theologia
:
[
61
]
os ensinamentos de Platao teriam sido restaurados com a vinda do Cristo e preservados por
Paulo de Tarso
,
Joao Evangelista
e Dionisio Areopagita, porem, devido a uma "calamidade na Igreja", a obra dionisiana teria sido ocultada;
[
62
]
ela foi dotada, assim, do ensino
esoterico
que Dionisio teria herdado de Paulo de Tarso, e, segundo os comentarios do humanista, revelaria os misterios mais profundos de Platao.
[
61
]
Nas palavras de Ficino, Dionisio era "o ponto culminante da disciplina platonica e a coluna da teologia crista". Elogiando sua obra como sublime e sem igual devido a seus enigmas dificeis de serem penetrados pela mente e por sua poetica, comparava-o ao deus
Dioniso
.
[
60
]
Na
Reforma Protestante
, foi notoria a rejeicao por
Martinho Lutero
do pensamento mistico dionisiano. Entretanto, Piotr Malysz sugere que um fundo de influencia continua no pensamento de Lutero, provavelmente mediado pelos
misticos da Renania
.
[
55
]
[
63
]
A influencia de Pseudo-Dionisio tambem deu origem a uma literatura
apocrifa
posterior, que atribuia autoria ao alegado patriarca do
Corpus Dionysiacum
, em
pseudepigrafe
. Academicos fazem referencias a isso como corpo "pseudo-pseudo-dionisiano",
[
43
]
ou de "Pseudo-Pseudo-Dionisio". Literatura assim e encontrada em latim, siriaco, arabe, copta, etiope, armenio, georgiano, grego e eslavonico, e esse tipo de corpus "Pseudo-Pseudo" ocorreu em grande parte como um fenomeno do seculo VII, em meio a polemica
anticalcedoniana
na Siria.
[
64
]
Um exemplo de um escrito pseudoepigrafo desse periodo que tenta se inserir no
Corpus Dionysiacum
para ter autoridade em uma agenda especifica e uma "Epistola a Tito" pro-
Filioque
.
[
65
]
Ocorre tambem uma carta forjada em latim na obra de Hilduino (seculo IX), que a atribui a Pseudo-Dionisio, porem nao encontrada em grego.
[
66
]
[
67
]
Uma "renovacao dionisiana" ocorreu no inicio do seculo XX, tanto num contexto ocidental, na
nouvelle theologie
: um movimento catolico ecumenico contra o estudo mandatorio do rigido
neoescolasticismo
na
Aeterni Patris
, em que Pseudo-Dionisio recebeu atencao por
Henri de Lubac
e
Hans Urs von Balthasar
; e tambem como tentativa de influencia pos-kantiana e
heideggeriana
de retomar a
metafisica
especulativa; quanto num contexto oriental, principalmente pela reinterpretacao dionisiana de
Vladimir Lossky
, em tentativa de combater o escolasticismo "ocidental".
[
55
]
Nas ultimas decadas, o interesse pelo
Corpus Areopagiticum
voltou a aumentar, por tres razoes principais: por causa de uma recuperacao do enorme impacto do pensamento dionisiano no pensamento cristao posterior, por causa de um repudio crescente as criticas mais antigas de que o pensamento de Dionisio representava uma abordagem fundamentalmente
neoplatonica
a teologia e, finalmente, pelo interesse em paralelos entre aspectos da
teoria linguistica
moderna e as reflexoes de Dionisio sobre a linguagem e a
teologia negativa
.
Encontram-se, por exemplo, interpretacoes pos-modernistas por Derrida e Jean-Luc Marion.
[
68
]
Andrew Louth
oferece a seguinte avaliacao moderna do Areopagita:
"A visao de Dionisio/Denis e notavel porque, por um lado, sua compreensao da hierarquia torna possivel um rico sistema simbolico em termos do qual podemos compreender Deus e o cosmos e nosso lugar dentro dele e, por outro, ele encontra espaco dentro desta sociedade estritamente hierarquica para um escape dela, para alem dela, em se transcendendo simbolos e realizando diretamente a relacao com Deus como sua criatura, a criatura de seu amor. Ha espaco no universo dionisiano para uma multiplicidade de formas de responder ao amor de Deus. Vale a pena explorar esse espaco: e ai, talvez, esteja o valor duradouro da visao de Dionisio/Denis, o Areopagita."
[
69
]
Notas
- ↑
Tambem conhecido como
O Inteligivel e o Sensivel
; esse e referido apenas em
Da Hierarquia Eclesiastica
.
- ↑
Referido apenas em
Da Hierarquia Celeste
- ↑
a
b
Citacao
: "It must also be recognized that "forgery" is a modern notion. Like Plotinus and the Cappadocians before him, Dionysius does not claim to be an innovator, but rather a communicator of a tradition. Adopting the persona of an ancient figure was a long established rhetorical device (known as
declamatio
), and others in Dionysius' circle also adopted pseudonymous names from the New Testament. Dionysius' works, therefore, are much less a forgery in the modern sense than an acknowledgement of reception and transmission, namely, a kind of coded recognition that the resonances of any sacred undertaking are intertextual, bringing the diachronic structures of time and space together in a synchronic way, and that this theological teaching, at least, is
dialectically
received from another. Dionysius represents his own teaching as coming from a certain Hierotheus and as being addressed to a certain Timotheus. He seems to conceive of himself, therefore, as an in-between figure, very like a Dionysius the Areopagite, in fact."
[
26
]
Referencias
- ↑
Dell’Acqua, Francesca; Mainoldi, Ernesto Sergio (20 de novembro de 2019).
Pseudo-Dionysius and Christian Visual Culture, c.500?900
(em ingles). [S.l.]: Springer Nature
- ↑
Ene D-Vasilescu, Elena (4 de maio de 2021).
≪Pseudo-Dionysius the Areopagite and Byzantine Art≫
.
Journal of Early Christian History
(em ingles) (2): 50?75.
ISSN
2222-582X
.
doi
:
10.1080/2222582X.2020.1743955
- ↑
“Ha uma grande controversia em torno do assunto. Na realidade existiam tres santos diferentes: Sao
Dinis
, martir cristao do seculo I; Sao
Dionisio de Corinto
, do
seculo II
; e o mais famoso, Sao
Dionisio, o Areopagita
, bispo de Atenas do seculo I, ao qual parece que a Abadia de S. Denis foi dedicada. No
seculo VI
, apareceram alguns tratados em grego que se pensava ser de sua autoria. Mais tarde verificou-se que tal julgamento era erroneo, e hoje o autor dessas obras e chamado de Pseudo-Areopagita". (Maria Clara F. Kneese e J. Grinsburg. in, Panofsky, pg. 168 - N. T.)
- ↑
≪Pseudo-Dionysius the Areopagite summary | Britannica≫
.
www.britannica.com
(em ingles)
- ↑
a
b
Suchla, Beate Regina (25 de fevereiro de 2022). ≪The Dionysian Corpus≫. In: Edwards, Mark; Pallis, Dimitrios; Steiris, Georgios (.
The Oxford Handbook of Dionysius the Areopagite
(em ingles). [S.l.]: Oxford University Press
- ↑
Pseudo Dionysius: The Complete Works
, 1987, Paulist Press,
ISBN
0-8091-2838-1
.
- ↑
Andrew Louth, "The Reception of Dionysius up to Maximus the Confessor", in: Sarah Coakley, Charles M. Stang (eds),
Re-thinking Dionysius the Areopagite
, John Wiley & Sons, 2011, p. 49.
- ↑
Em apoio a essa visao, nao ha nenhum vestigio desses tratados "perdidos": apesar do interesse por Dionisio desde o seculo VI, nenhuma mencao a eles pode ser encontrada. Ver Louth,
Dionysius the Areopagite
, (1987), p. 20.
- ↑
Isso foi particularmente devido a pesquisa de Stiglmayr e Koch no fim do seculo XIX.
- ↑
a
b
Paul Rorem e John C. Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
, (Oxford: Clarendon Press, 1998), p. 9. Esse ponto foi proposto pela primeira vez por Stiglmayr.
- ↑
Hathaway,
Hierarchy and the Definition of Order in the Letters of Pseudo-Dionysius
, p. 4, apoia a datacao de 519 para esse tratado.
- ↑
Andrew Louth,
Dionysius the Areopagite
(1987), reissued by Continuum Press, London & New York, 2001, under the title
Denys the Areopagite
.
- ↑
Ver Louth,
Dionysius the Areopagite
(1987), p. 14, que sugere que, embora ambiguo, Dionisio nao e monofisista (ele tambem aponta que Severo e seus partidarios citam erroneamente a Quarta Epistola de Dionisio para apoiar sua visao). Paul Rorem e John C. Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
, (Oxford: Clarendon Press, 1998), esp. p. 11, fazer um extenso estudo das primeiras evidencias, argumentando que (1) a aparente rejeicao de Hipacio em 532 das obras de Dionisio como monofisista nao e tao direta quanto frequentemente sugerido, e que (2) a escrita de Dionisio serviu a apelacao por quase todas as partes no leste cristao do seculo VI, e em nenhum momento foi considerada a reserva exclusiva dos monofisitas.
- ↑
A descricao de Dionisio na
Hierarquia Eclesiastica
corresponde bem com o que e conhecido da devocao siriaca em outras fontes, por exemplo: (1) seu relato do batismo e da Eucaristia e semelhante as
Homilias sobre o Batismo e a Eucaristia
de Teodoro de Mopsuestia, que retratam o culto na Igreja da Siria Ocidental no inicio do seculo V. Ver Louth,
Dionysius the Areopagite
(1987), p. 55; (2) O relato de Dionisio sobre o sacramento do oleo na "Hierarquia Eclesiastica" nao e encontrado na maioria das outras fontes patristicas, exceto naquelas da tradicao siria. Ver Louth,
Dionysius the Areopagite
(1987), p. 64; (3) sua compreensao do monaquismo. Ver Louth,
Dionysius the Areopagite'
(1987), p. 70. Louth tem certeza de que Dionisio/Denis estava escrevendo na Siria. Ver p. 14 e passim.
- ↑
Luibheid, Pseudo-Dionysius, (1987), p. 22.
- ↑
a
b
Robichaud, Denis J.-J. (25 de fevereiro de 2022). ≪Valla and Erasmus on the Dionysian Question≫. In: Edwards, Mark; Pallis, Dimitrios; Steiris, Georgios.
The Oxford Handbook of Dionysius the Areopagite
(em ingles). [S.l.]: Oxford University Press
- ↑
Hathaway,
Hierarchy and the Definition of Order in the Letters of Pseudo-Dionysius
, p. 13
- ↑
Rorem, "John of Scythopolis on Apollinarian Christology," p. 482. Joao de Citopolis tambem era um identificador proficiente de falsificacoes apolinarias, dando a sua defesa muito mais credibilidade.
- ↑
Jean-Yves Lacoste
,
Encyclopedia of Christian Theology
, 3 vols., vol. 1, p. 439.
- ↑
a
b
W. Franke, ed.,
On What Cannot Be Said
, (2007), vol. 1, p. 158.
- ↑
a
b
Pseudo-Dionysius: The Complete Works
(em ingles). Rorem, Paul (Introducao, notas e traducao). [S.l.]: Paulist Press. 1987. p. 42
- ↑
Hathaway,
Hierarchy and the Definition of Order in the Letters of Pseudo-Dionysius
, p. 31
- ↑
Sh. Nutsubidze. "Mystery of Pseudo-Dionys Areopagit (a monograph), Tbilisi, 1942; E. Honigmann,
Pierre l'Iberian et les ecrits du Pseudo-Denys l'Areopagita
. Bruxelles, 1952; Golitzin, Alexander.
Et Introibo Ad Altare Dei: The Mystagogy of Dionysius Areopagita, with Special Reference to Its Predecessors in the Eastern Christian Tradition
. (Thessalonika: Patriarchikon Idruma Paterikon Meleton, 1994), p. 419.
- ↑
Carlo Maria Mazzucchi,
Damascio, Autore del Corpus Dionysiacum, e il dialogo Περι Πολιτικη? Επιστημη?
, Aevum: Rassegna di scienze storiche linguistiche e filologiche, ISSN 0001-9593, Anno 80, Nº 2, 2006, pp. 299-334. Mazzucchi's arguments have been dismissed by Emiliano Fiori in his review of the article, in
Adamantius
14 (2009), pp. 670-673.
- ↑
Pseudo-Dionysius
. Stanford Encyclopedia of Philosophy
- ↑
"One might ask why it is necessary [in the Pseudo-Dionysian Corpus] to have an ordered hierarchy of angels at all in the Christian tradition, considering that the Bible has no concept of celestial hierarchy. ... That it was found necessary to invent a system of this nature [in the Pseudo-Dionysisn Corpus] after 500 years is tantamount to denying the efficacy of Christ as mediator altogether." Rosemarie A. Arthur. (2011)
The Pseudo Dionysius as Polemicist: The Development and Purpose of the Angelic Hierarchy in Sixth Century Syria
, pp. 63–64. London: Ashgate.
- ↑
Inge, William Ralph. Christian Mysticism, The Brampton Lectures, London: Methuen, 1899. p 102.
- ↑
Marsh, Fred Shipley, ed. & trans. Stephanus Bar Sudhaile. The Book which is called The Book of the Holy Hierotheos, with extracts from the prolegomena and commentary of Theodosius of Antioch and from the Book of Excerpts and other works of Gregory Bar-Hebraeus. APA-Philo Press, 1927 (reprint).
- ↑
Frothingham, Arthur Lincoln. Stephen bar Sudaili, The Syrian Mystic and The Book of Hierotheos. Leiden: Brill, 1886 (Reprinted Eugene, OR: Wipf And Stock, 2010).
- ↑
Wear, Ms Sarah Klitenic; Dillon, Professor John (28 de maio de 2013).
Dionysius the Areopagite and the Neoplatonist Tradition: Despoiling the Hellenes
(em ingles). [S.l.]: Ashgate Publishing, Ltd.
- ↑
Ramelli, Ilaria (5 de agosto de 2013).
The Christian Doctrine of Apokatastasis: A Critical Assessment from the New Testament to Eriugena
(em ingles). [S.l.]: BRILL
- ↑
Rorem,
Pseudo-Dionysius
, p. 14
- ↑
Paul Rorem e John C. Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
, (Oxford: Clarendon Press, 1998), p. 39.
- ↑
Paul Rorem e John C. Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
, (Oxford: Clarendon Press, 1998), p. 38.
- ↑
Paul Rorem e John C. Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
, (Oxford: Clarendon Press, 1998), pp. 1-3. Rorem e Lamoreaux produziram uma traducao de cerca de dois tercos dos
Prologo
e
Scholia
de Joao nas pp. 144-263.
- ↑
Robinson, Joshua M. (2021). ≪A Mixing Cup of Piety and Learnedness’: Michael Psellos and Nicholas of Methone as Readers of Proclus’
Elements of Theology
≫. In: Calma, Dragos.
Reading Proclus and the
Book of Causes
. Volume 2. Translations and Acculturations
. Leiden; Boston: Brill.
- ↑
Layne, Robinson (6 de fevereiro de 2017). ≪Dionysius Against Proclus: the Apophatic Critique in Nicholas of Methone's
Refutation of the Elements of Theology
≫. In: Layne, Danielle; Butorac, David D.
Proclus and his Legacy
(em ingles). [S.l.]: Walter de Gruyter GmbH & Co KG
- ↑
≪Sergio La Porta, The Armenian scholia on Dionysius the Areopagite. Studies on their literary and philological tradition (Corpus scriptorum christianorum orientalium 625, Subsidia 122). ; Sergio La Porta, Two anonymous sets of scholia on Dionysius the Areopagite's Heavenly Hierarchy (Corpus scriptorum christianorum orientalium 623-624, Scriptores Armeniaci 29-30)≫
.
Revue des etudes byzantines
(1): 304?305. 2010
- ↑
La Porta, Sergio (2007).
≪The reception and influence of the corpus of works attributed to Dionysius the Areopagite in the medieval Armenian spiritual tradition≫
.
Arc: The Journal of the School of Religious Studies
.
35
- ↑
Treiger, Alexander (22 de agosto de 2011).
Inspired Knowledge in Islamic Thought: Al-Ghazali's Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation
(em ingles). [S.l.]: Routledge. p. 193, nota 33
- ↑
Treiger, A. (2007).
≪The Arabic Version of Pseudo-Dionysius the Areopagite's Mystical Theology , Chapter 1: Introduction, Critical Edition, and Translation≫
.
Le Museon
.
120
(3-4): 365?393.
doi
:
10.2143/MUS.120.3.2024681
- ↑
a
b
Treiger, Alexander (2005).
≪New Evidence on the Arabic Versions of the
Corpus Dionysiacum
≫
.
Le Museon
.
118
(3-4): 219?240.
doi
:
10.2143/MUS.118.3.2004461
- ↑
a
b
Chase, Michael (2021). ≪Porphyry and the
Theology of Aristotle
≫. In: Calma, Dragos.
Reading Proclus and the
Book of Causes
. Volume 2. Translations and Acculturations
(PDF)
. Leiden; Boston: Brill. p. 163
- ↑
Treiger, Alexander (4 de janeiro de 2019).
≪The Fathers in Arabic≫
. In: Parry, Ken.
The Wiley Blackwell Companion to Patristics
. John Wiley & Sons
- ↑
Louth,
Dionysius the Areopagite
, (1987), p. 120.
- ↑
Jean LeClercq, 'Influence and Noninfluence of Dionysius in the Western Middle Ages', in
Pseudo-Dionysius: The Complete Works
, trans. Colm Luibheid, (New York: Paulist Press, 1987), pp. 25-33.
- ↑
Roman Martyrology
. Lutetiæ Parisiorum natalis sanctorum Martyrum Dionysii Areopagitæ Episcopi, Rustici Presbyteri, et Eleutherii Diaconi. Ex his Dionysius, ab Apostolo Paulo baptizatus, primus Atheniensium Episcopus ordinatus est; deinde Romam venit, atque inde a beato Clemente, Romano Pontifice, in Gallias prædicandi gratia directus est. [October 9 (Septimo Idus Octobris]): [s.n.]
- ↑
a
b
c
d
e
f
g
h
i
Jean LeClercq, 'Influence and Noninfluence of Dionysius in the Western Middle Ages', in
Pseudo-Dionysius: The Complete Works
, trans. Colm Luibheid, (New York: Paulist Press, 1987), pp. 25-33.
- ↑
Lawell, Declan (2012).
≪Ecstasy and the Intellectual Dionysianism of Thomas Aquinas and Albert the Great≫
. In: McEvoy, James; Dunne, Michael; Hynes, Julia.
Thomas Aquinas: Teacher and Scholar
. Dublin: Four Courts Press
- ↑
a
b
McGinn, Bernard; Putter, Ad (16 de outubro de 2006). ≪
Visio dei
. Seeing God in medieval theology and mysticism≫. In: Muessig, Carolyn; Putter, Ad.
Envisaging Heaven in the Middle Ages
(em ingles). [S.l.]: Routledge
- ↑
McGinn, Bernard (1991).
The Presence of God: The flowering of mysticism. Men and women in the new mysticism (1200-1350)
(em ingles). [S.l.]: Crossroad. p. 79
- ↑
Coolman, Boyd Taylor (outubro de 2008).
≪The Medieval Affective Dionysian Tradition≫
.
Modern Theology
.
24
(4): 615?632.
ISSN
0266-7177
.
doi
:
10.1111/j.1468-0025.2008.00489.x
- ↑
Fanger, Claire (31 de dezembro de 2008). ≪Complications of Eros: The Song of Songs in John of Morigny's
Liber florum celestis
Doctrine≫. In: Hanegraaff, Wouter J.; Kripal, Jeffrey.
Hidden Intercourse: Eros and Sexuality in the History of Western Esotericism
(em ingles). Leiden; Boston: BRILL
- ↑
a
b
c
Coakley, Sarah (24 de agosto de 2011). ≪Introduction―Re-Thinking Dionysius the Areopagite≫. In: Coakley, Sarah; Stang, Charles M.
Re-thinking Dionysius the Areopagite
(em ingles). [S.l.]: John Wiley & Sons
- ↑
Louth,
Dionysius the Areopagite
(1987), p. 122, citing E. Panofsky (Edited, translated and annotated)
Abbot Suger on the Abbey Church of St-Denis and its Art Treasures
(Princetown, NJ,) 2nd ed. 1979.
- ↑
≪Journey of the Mind into God by St Bonaventure of Bagnoregio≫
(PDF)
- ↑
Karlfried Froehlich, 'Pseudo-Dionysius and the Reformation of the Sixteenth Century', in
Pseudo-Dionysius: The Complete Works
, trans. Colm Luibheid, (New York: Paulist Press, 1987), pp. 33-46.
- ↑
Doherty, K.F. "St. Thomas and the Pseudo-Dionysian Symbol of Light". In: The New. Scholasticism, 34 (1960), pp. 170-189.
- ↑
a
b
Allen, Michael J. B. (1998).
Synoptic Art: Marsilio Ficino on the History of Platonic Interpretation
(em ingles). [S.l.]: L. S. Olschki. p. 68
- ↑
a
b
c
Toussaint, Stephane (1999).
≪L'influence De Ficin A Paris Et Le Pseudo-Denys Des Humanistes: Traversari, Cusain, Lefevre D'etaples. Suivi D'un Passage Inedit De Marsile Ficin≫
.
Bruniana & Campanelliana
.
5
(2): 381?414.
ISSN
1125-3819
- ↑
Hanegraaff, Wouter J. (19 de janeiro de 2012).
Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture
(em ingles). [S.l.]: Cambridge University Press
- ↑
Malysz, Piotr J. (24 de agosto de 2011). ≪Luther and Dionysius: Beyond Mere Negations≫. In: Coakley, Sarah; Stang, Charles M.
Re-thinking Dionysius the Areopagite
(em ingles). [S.l.]: John Wiley & Sons
- ↑
Lourie, Basil (2019).
"A Monothelete Syriac Compilation of Pseudo-Apostolic Acts Preserved Only in Slavonic and the Entrance of Constans II into Rome in 663"
.
Biblical Apocrypha in South-Eastern Europe and Related Areas: Proceedings of the session held at the 12th International Congress of South-East European Studies
. Bucareste.
- ↑
Alexakis, Alexander (2000).
≪The Greek Patristic Testimonia Presented at the Council of Florence (1439) in Support of the Filioque Reconsidered≫
.
Revue des etudes byzantines
(1): 164.
doi
:
10.3406/rebyz.2000.1989
- ↑
Taylor, Anna Lisa (2 de setembro de 2013).
Epic Lives and Monasticism in the Middle Ages, 800-1050
(em ingles). [S.l.]: Cambridge University Press
- ↑
Lapidge, Michael (22 de maio de 2017).
Hilduin of Saint-Denis: The Passio S. Dionysii in Prose and Verse
(em ingles). [S.l.]: BRILL
- ↑
Knepper, Timothy D. (25 de fevereiro de 2022). ≪Jacques Derrida and Jean-Luc Marion≫. In: Edwards, Mark; Pallis, Dimitrios; Steiris, Georgios.
The Oxford Handbook of Dionysius the Areopagite
(em ingles). [S.l.]: Oxford University Press
- ↑
Andrew Louth
Dionysius the Areopagite
1987. Relancado em 2001 sob o titulo
Denys the Areopagite.
- Migne,
Patrologiae Cursus Completus, Serie Graeca
III, (Paris, 1857) [texto grego]
- Beata Regina Suchla (ed. ),
Corpus Dionysiacum
, 2 vols (Berlim: Walter de Gruyter, 1990?1) [a edicao critica moderna]
- La Hierarchie Celeste
, ed. Roques R, Heil G e Gandillac M, Sources Chretiennes 58 (Paris: Les Editions de Cerf, 1958) [Edicao critica da Hierarquia Celestial com traducao francesa]
- Pseudo-Dionysius Areopagita,
De Coelesti Hierarchia
, Londres, 2012. limovia.net,
ISBN
978-1-78336-010-9
- Pseudo-Dionysius: The Complete Works
, trans. Colm Luibheid (New York: Paulist Press, 1987) [A unica traducao completa moderna em ingles (e a unica traducao moderna em ingles da
Hierarquia Celeste
), baseada quase inteiramente no texto de Migne]
- Dionysius the Pseudo-Areopagite: The Ecclesiastical Hierarchy
, trad. Thomas L. Campbell, (Lanham, MD: University Press of America, 1981)
- Hathaway, Ronald F,
Hierarchy and the definition of order in the letters of Pseudo-Dionysius.
A study in the form and meaning of the Pseudo-Dionysian writings
, (The Hague, Nijhoff, 1969), [Inclui uma traducao das cartas nas pp. 130?160]
- Jones, John D,
The Divine Names and Mystical Theology
, (Milwaukee, 1980)
- Rolt, CE,
The Divine Names and the Mystical Theology
, (London: SPCK, 1920) [reimpressa comoClarence Edwin Rolt,
Dionysius the Areopagite on the Divine Names and the Mystical Theology
, 2004, IBIS PRESS,
ISBN
0-89254-095-8
]
- The Works of Dionysius the Areopagite
, trans. Rev. John Parker (James Parker and Co., 1897) Internet Archive
- Bucur, Bogdan, ed., (Collegeville, MN: Cistercian Publications, 2014), a revised edition of
Et Introibo Ad Altare Dei: The Mystagogy of Dionysius Areopagita, with Special Reference to Its Predecessors in the Eastern Christian Tradition
(Thessalonika: Patriarchikon Idruma Paterikon Meleton, 1994)
- Coakley, Sarah
e Charles M Stang, eds.,
Re-Thinking Dionysius the Areopagite
, (Oxford: Wiley-Blackwell, 2008) [tambem publicada como
Modern Theology
24:4, (2008)]
- Frend, W. H. C.
,
The Rise of the Monophysite Movement
(New York: Cambridge University Press, 1972).
- Golitzin, Alexander,
Mystagogy: A Monastic Reading of Dionysius Areopagita
. Cistercian Studies 250.
- Griffith, R., "Neo-Platonism and Christianity: Pseudo-Dionysius and Damascius", in E. A. Livingstone, ed.,
Studia patristica XXIX.
Papers presented at the Twelfth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 1995
(Leuven: Peeters, 1997), pp. 238?243
- Hathaway, Ronald F.,
Hierarchy and the definition of order in the letters of Pseudo-Dionysius: A study in the form and meaning of the Pseudo-Dionysian writings
(The Hague, Nijhoff, 1969)
- Ivanovic, Filip,
Symbol and Icon: Dionysius the Areopagite and the Iconoclastic Crisis
(Eugene: Pickwick, 2010).
ISBN
978-1-60899-335-2
ISBN
978-1-60899-335-2
- LeClercq, Jean
, 'Influence and noninfluence of Dionysius in the Western Middle Ages', in
Pseudo-Dionysius: The Complete Works
, trans. Colm Luibheid (New York: Paulist Press, 1987), pp. 25?33
- Louth, Andrew,
Dionysius the Areopagite
(London: Geoffrey Chapman, 1989). Reissued by Continuum Press (London & New York) 2001 under the title
Denys the Areopagite
.
- Perl, Eric D.,
Theophany: The Neoplatonic Philosophy of Dionysius the Areopagite
(Albany: SUNY Press, 2007).
ISBN
978-0-7914-7111-1
ISBN
978-0-7914-7111-1
.
- Rorem, Paul,
Pseudo-Dionysius: A commentary on the texts and an introduction to their influence
(New York: Oxford University Press, 1993)
- Rorem, Paul, and John C Lamoreaux,
John of Scythopolis and the Dionysian Corpus: Annotating the Areopagite
(Oxford: Clarendon Press, 1998)
- Scouteris, Constantine
,
Platonic Elements in Pseudo-Dionysius Anti-Manichaean Ontology
, ?πιστημονικ? ?πετηρ?? τ?? Θεολογικ?? Σχολ?? το? Πανεπιστημ?ου ?θην?ν, Τ?μο? ΚΘ?, Πανεπιστ?μιον ?θην?ν, ?θ?ναι 1994, pp. 193-201
- Scouteris, Constantine,
"Malum privatio est": St. Gregory of Nyssa and Psedo-Dionysius on the Existence of Evil (Some further Comments)
, paper presented at the Ninth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 1983, Studia Patristica, 18 (1990), pp. 539?550
- Stock, Wiebke-Marie,
Theurgisches Denken.
Zur "Kirchlichen Hierarchie" des Dionysius Areopagita
(Berlin: de Gruyter, 2008) (
Transformationen der Antike
, 4)
- Elena Ene D-Vasilescu, "'If you wish to contemplate God': Pseudo-Dionysius on the notion of will", Studia Patristica, vol. C (100), 2020: 247?257
- ≪
Celestial Hierarchy
≫
. 1 de setembro de 2006
- Mystical Theology
(
Theologica Mystica
)
- Obras
(
Corpus Areopagiticum
) de Pseudo-Dionisio em ingles.
Christian Classics Ethereal Library
- De caelesti hierarchia
. Masnucrito grego do seculo XIV encontrado em Constantinopla, imagens de pagina na
Oxford Digital Library
do
Magdalen College, Oxford
- Theologia vivificans, cibus solidus
;
Dionysii Opera omnia
([reprod.]) /
translatio per Ambrosium Traversarium
;
Jacobus Faber Stapulensis edidit
?
per Johannem Higmanum et Wolfgangum Hopylium
(Parisius), 1498.
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k543103.r=.langEN
- S. Dionysii Areopagitae martyris inclyti, athenarum episcopi, et galliarum apostoli opera
([reprod.]) /
translatio nova Ambrosii Florentini,...
? A. Wechelum (Paris), 1555.
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k52472f.r=.langEN
- S. Dionysii Areopagitae Opera omnia, Georgii Pachymerae paraphrasi continenter illustrata / opera et studio Balthasaris Corderii,...
;
Patrologiae Graecae
, Latine Tantum Editae
, Tomus II.
J. P. Migne
(Petit-Montrouge), 1856.
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k411615d.r=.langEN
|
---|
Filosofos neoplatonicos
| |
---|
Conceitos basicos
| |
---|
Filosofos influenciados
| |
---|
Escolas
| |
---|